'यो नेपाल सरकार होइन, पितृसत्तात्मक सरकार हो'

A+ A A-

पितृसत्तात्मक समाज र सोचमाथि खरो उत्रिने सीमा आभास कवि हुन् । ‘म स्त्री अर्थात् आइमाई’ कविता संग्रहकी लेखिका आभाससँग पितृसत्तामा देखिएका चुनौती र समस्याका विषयमा गरिएको संवाद ः

विभिन्न कार्यक्रममा र आफ्ना लेखमा तपाईं पुरुषको युग सकियो भन्नुहुन्छ । के साँच्चिकै पुरुषको युग सकिएकै हो त ?

पुरुषको युग सकियो भन्ने भन्दा पनि समाज अब पुरुषप्रधान मात्रै रहेन भन्ने कुरा हो । पहिला श्रीमतीहरु श्रीमानको पाउमा पर्थे । उसको खुट्टाको पानी खान्थे । अबचाहिँ त्यो रहेन, अब विवाह भन्ने संस्था दुईजना पार्टनरका रुपमा विकास भएको छ ।

कुनै समय विवाह धार्मिक संस्था थियो । तर, अब कानूनी संस्था भयो । कुनै समय एउटा महिलाले श्रीमान् छाड्ने कल्पना पनि गर्दैनथे । बहुलाएको श्रीमानलाई पनि सम्हालेर बस्थे । मरेको श्रीमानको नाममा श्राद्ध गरेर पानी चढाएर बालविधवा भएर पनि बस्थे । अब त श्रीमानसँग विमति रह्यो भने पनि छोराछोरी भएका महिला पनि कानूनी बाटोबाट छोडपत्र गर्न सक्ने भए ।

थोरै मात्रामा भए पनि महिलामा शिक्षा र चेतनाका कारणले परिवर्तन आयो । श्रीमान् भने अझै पुरातन मानसिकतामा छन् । बाहिर हेर्दा श्रीमानको भूमिका फरक देखिए पनि भित्री रुपमा भने तीन पुस्ता अगाडिका श्रीमान र आजको पुस्ताका श्रीमान् उस्तै छ । श्रीमतीलाई सम्बोधन गर्ने कुरादेखि लिएर उसैले भात पकाइदेओस्, चिया पकाइदेओस् भन्ने धारणा अझै पनि आम श्रीमानको छ ।

तर, श्रीमतीहरु बाहिर काम गर्ने भइसके । श्रीमानलाई भगवान् भन्दा पनि जीवनसाथीका रुपमा मान्न थालिसके । त्यसो हुनाले यदि महिलाहरु परिवर्तन भएझैं श्रीमानहरु परिवर्तन भएनन भने विवाहमाथि क्रमैसँग वितृष्णा बढ्ने, छोडपत्र बढ्ने भएकाले एक प्रकारको सामाजिक विचलन समाजमा स्थापित हुने क्रममा छ ।

महिला परिवर्तन हुने तर पुरुष परिवर्तन नुहने भयो भने त समस्या पनि सिर्जना होला हैन र ?

हो । एकातिर श्रीमतीहरु शिक्षित र चेतनशील भएर विद्रोह गर्ने अर्कोतिर श्रीमानहरु जहाँको त्यहीँ रह्यो भनेदेखि समाज धरमराउने अवस्थामा पुग्न सक्छ । महिलाहरु निरन्तर परिवर्तन र अग्रगामी हुँदै गएका छन् । पहिले जस्तो छोरा नै चाहिने बाध्यता हटेको छ । दुई छोरी पाएर तीनैलाई सन्तान मान्ने अभिभावको संख्या पनि बढेको छ । यस्ता छोरीले अंश र शिक्षा दुवै पाइसकेपछि उनीहरु आत्मनिर्भर हुने भए ।

सम्पत्तिका हकदार हुने भए । अब यस्ता छोरीहरुले ‘मैले पुरुषसँग जति विवाह गरेको छु, उसले पनि मसँग त्यति नै विवाह गरेको छ ।’ भन्ने धारणा विकास गर्दै छन् । त्यो धारणालाई सहर्ष स्वीकार गर्ने मनोविज्ञान पुरुषहरुले तयार पारेनन् भने विवाहपछि उतारचढाव आउँछ । हिजो सम्पत्तिकाे मालिक पुरुष मात्र थियो । शिक्षाको पहुँच छोराहरुमा मात्र थियो । वंश कुलको मालिक छोराहरु थिए । अब शिक्षा, सम्पत्ति र वंशका हकदार छोरी पनि हुने अभ्यासमा छ ।

तपाईंकै भाषामा भन्ने हो भने समाजका मिहिन आन्तरिक संरचनामा परिवर्तन देखिएको छ । तर, हाम्रो राजनीतिक संस्कार अझै उस्तै देखिन्छ । उदाहरणका लागि, नागरिकतामा महिलामाथि गरिएको विभेद, राजनीतिक दलमा महिला सहमागितामा देखिएको विभेद । यो विरोधाभास किन सिर्जना भइरहेको छ ?

सबैभन्दा पहिला यहाँका राजनीतिक दलहरुले आफ्नो स्वार्थ पर्ने जस्तो पनि काम गर्छन् । तर, त्यसको दुरगामी असर के पर्छ भनेर हेक्का राख्दैनन् ।

अहिले भएका राजनीतिक दल वा वर्तमान सत्तारुढ दल रुढीवादी छन् । सामान्य शिक्षित मान्छेभन्दा पनि यी दलहरु सयौं गुणा बढी रुढीवादी छन् । एउटा उदाहरण, अस्ति मात्रै यहाँको कानून मन्त्रीले एउटा कार्यक्रममा जाँदा के भने भने, ‘केही त्यस्तो विशेष कार्यक्रम त होइन होला नि महिलाहरुको त हो ।’

महिला यो समाजको मुख्य पाटो हुन भन्ने कुरा अझै पनि दलले स्वीकार गर्न सकेका छैनन् । यो स्विकार्न नसक्नुको कारण के हो भने उनीहरुसँग दूरदृष्टि छैन् । अहिले बढिरहेका सम्बन्धविच्छेदका संख्यालाई उनीहरुले अध्ययन नै गरेका छैनन् । यसले भोलि सामाजिक संरचनामा पार्ने असरका विषयमा उनीहरुले सोच्नै सकेका छैनन् । सम्बन्धविच्छेदमा परेका सन्तानको मनोविज्ञानले भोलि समाजमा पर्ने असरको विषयमा उनीहरुले आँकलन नै गरेका छैनन् । समाजमा देखिएको यो परिवर्तनको असर दोस्रो वा तेस्रो पुस्तामा देखापर्नेछ ।

अर्कोतर्फ अहिलेका राजनीतिक दलमा महिलाले सत्ता खोस्छन र आफू पाउँदिन भन्ने डर छ । यस्तो डरले महिलामाथि विभेदका जस्तोसुकै हर्कत गर्न पनि दलहरु तयार छन् ।

संसदमा जो महिलाहरु छन्, उनीहरु पनि महिला समानताको विषयमा कडा भएर बोल्न सक्दैनन् । किनभने, पार्टीविरुद्ध बोल्यो भने अर्को चुनावमा उनीहरुको निगाहाबाट टिकट पाइँदैन भन्ने डर छ ।

यो विषयमा सक्रियतासाथ लाग्ला भन्ने आस माओवादीप्रति थियो । तर उनीहरुले महिलाको विषयबीचमै छाडे । झन्डै ३६ प्रतिशत महिला योद्धाहरु प्रत्यक्ष युद्धमा होमिएका थिए । सत्तामा पुगेपछि त्यो कुरा बिर्सिए । महिलालाई सत्ता दिन डराउँछन् । त्यसैले मलाई लाग्छ, यो सरकार नेपाल सरकार होइन, पितृसत्तात्मक सरकार हो ।

छिट्टै नभए पनि लडाइँ अझै केही समय लड्नपर्ला । तर, यो सरकारले आमाको नामबाट नागरिकता दिन नमिल्ने बनाए पनि ढिलोचाँडो महिलाले त्यो अधिकार लिन्छन् नै । आमाको नामबाट नागरिकता लिनु या दिनु एउटा नागरिकको नैसर्गिक अधिकार हो । त्यो कसैले छेकेर छेकिँदैन ।

तपाईंले विभिन्न कार्यक्रममा द्रौपदीजस्तै भएर बदला लिने कुरा पनि गर्नुहुन्छ । यो के भन्न खोज्नुभएको ?

मैले त्यसो भनेको हाेइन । एकजनाले तपाईंलाई मन पर्ने पौराणिक पात्र को हो भनेर सोधेका थिए । मैले द्रौपदी मलाई मन पर्ने पात्र हो भनेकी थिएँ । द्रौपदीमाथि अनेक अन्याय हुन्छन् । तर, उनी त्यो अन्याय चुपचाप सहन्नन् । प्रतिकार गर्छिन् । समाजले हामी सबैमाथि अन्याय गरेको हुन्छ । तर, हामी ती अन्याय कि लुकाउँछौं कि सहन्छौं । अब त्यस्ता अन्याय सहने वा लुकाउने हाेइन । प्रतिकार गर्नुपर्छ भन्ने विचार हो मेरो । त्यही भएर मलाई द्रौपदी मनपर्छ भनेको हो ।

द्रौपदीलाई समाजले ५ वटा लोग्नेको स्वास्नी ‘चरित्रहीन’का रुपमा पोट्रेट गर्यो । सीतालाई अहिले पनि आदर्श नारी भनिन्छ, राष्ट्रिय विभूति मानिन्छ । तर, द्रौपदीलाई किन मानिँदैन राष्ट्रिय विभूति ।

सीता आगोमा होमिइन्, गर्भवती सीतालाई जंगलमा छोडियो, उनले जंगलमा छोरा हुर्काइन् र अन्त्यमा रामको अगाडि लगेर छोरा बुझाएर आत्महत्या गरिन् । अहिले पनि हाम्रो समाज र श्रीमानले स्वास्नीमा सीताको जस्तै त्याग खोज्छ । श्रीमानका लागि श्रीमती मर्न पनि तयार हुनुपर्छ भन्ने सोच राख्छ । द्रौपदीले जस्तो लोग्नेसँग प्रश्न प्रतिप्रश्न गरेको मन पराइँदैन ।

सीता जत्तिकै शक्तिशाली र पवित्र द्रौपदी पनि थिइन । संसारमा कही पनि एउटा लोग्नेका धेरै श्रीमती मिलेर बसेका छैनन् । तर, द्रौपदीले ५ वटा श्रीमान अर्थात् जारलाई मिलाएर राखिन् । द्रौपदीका कारणले पाण्डवबीचमा कहिल्यै झगडा भएन । त्यसरी श्रीमानलाई मिलाएर राख्नु द्रौपदीको क्षमता हो । त्यो उनको कुशलता हो । त्यस्ता पाँच वीरलाई नमिलाएको भए के हुन्थ्यो ? हामी त्यसरी सोच्दैनौं । उनका पाँच पति थिए । उनी वेश्याजस्ती हुन् मात्र भन्छौं । तर, फेरि शास्त्रले द्रौपदीलाई पञ्चकन्याका रुपमा सम्मान गरेको पनि छ है ।

उनी यति शक्तिशालि छिन् । तैपनि, उनलाई चरित्रहीन’ भनिन्छ । यो समाजले महिलालाई आफ्नो उपभोगको साधनका रुपमा मात्रै लिन्छ । त्यसभन्दा बाहिर गयो भने चरित्रहीनकोरुपमा अर्थ्याउँछन् । द्रौपदीको हकमा पनि यही भएको हो ।

महाभारतको त्यति ठूलो संघर्षमा उनले एक ठाउँमा पनि हार खाइनन् । चीरहरण हुँदा कुरुसभा र पुरुषलाई ललकार्दै तिमीहरु काँतर हौं भनिन् । पाण्डवसमेत डराउने दुर्योधनलाई उनले ललकारिन् ।

स्वर्ग जाँदा द्रौपदीको मृत्यु सबैभन्दा पहिले हुन्छ । अनि उनका श्रीमानले भन्छन्, ‘अर्जुनलाई धेरै माया गरेका कारण उनी पहिले मरिन् भनिन्छ ।‘ यसले देखाउँछ, पुरुष कति स्वार्थी हुन्छन् भन्ने कुरा ।

द्रौपदीले ५ वटा श्रीमानबाहेक अरुसँग विवाह गरिनन् । सम्बन्ध गाँसिनन् । तर, भीम, अर्जुन, युधिष्ठिर, नहकुल र सहदेवका सबैका द्रोपदीबाहेक अरु पनि श्रीमती थिए । पाण्डसँग द्रौपदीबाहेक अरु श्रीमती छन् । तर, द्रौपदीको पाण्डवबाहेक अरु कोही छैन ।

कुनै पनि महिला द्रौपदीजस्तो शक्तिशाली होऊन्, कसैसँग हार नमानून् । सीताजस्तो सहु धर्ती बनेर सहनुपर्छ भन्ने मन पर्दैन । सीताजस्तै बनेर हाम्रा आमा र हजुआमा यहाँसम्म आए । त्यसैले सहँदा सहँदा हाम्रो आमा र हजुआमाको युग डिप्रेसमा बित्यो । सीताका जसरी सहनशील हुनुपर्छ र हार्नुपर्छ भन्ने मलाई लाग्दैन ।

तर, मैले द्रौपदी मनपर्छ भन्दा उसका ५ वटा पति थिए र उनको त्यो यौनिक प्रवृत्ति मनपर्छ भन्ने बुझ्छन् आममान्छे । यही बुझाइले नै आमसमाजले हामीलाई कसरी हेर्छ भन्ने छ्यांग हुन्छ ।

पितृसत्तात्मक सोचलाई विस्तार गर्न पुरुष मात्रै होइन, महिला पनि उत्तिकै जिम्मेवार छन् भनिन्छ । पितृसत्तात्मक सोच बोकिहिँड्ने महिलाहरु महिला मुक्तिका लागि कति बाधक छन् ?

यो एकदैम खतरनाक छ । यस्तो सोचाइको चपेटामा परेका महिलालाई थाहा नै हुँदैन कि आफू बाधक बनेको कुरा ।
महिलाको हकमा अहिले पनि भन्ने गरिन्छ, खुट्टा फारेर बस्नुहुँदैन । ठूलो स्वरले हाँस्नुहुँदैन । साँझमा हिँड्नुहुँदैन । यी सामान्य भनिने तर महिलामाथि नियन्त्रण जमाउने ससाना कुरा महिलाले बच्चैदेखि सिकेका हुन्छन् ।

आमा र हजुरआमाले निरन्तर यही कुरा पुस्तान्तरण गर्दै आएका छन् । आफूले सिकेको कुरा गलत हो या सही हो भनेर उनीहरु प्रश्नै गर्दैनन् । छुट्याउनै सक्दैनन् । त्यसकारण, जानी नजारी ठूलो संख्यामा महिलाहरु पितृसत्ताको फलोअर छन् ।

हामीले हेर्दा महिलाले पितृसत्तात्मक सोच बोकी हिँड्नु महिला मुक्तिका लागि बाधक हो । तर, उनीहरुका लागि भने यो सहज हो । पितृसत्ताम्क सोच बोकेकै कारण उनीहरुको जीवन सहज बनिरहेको हुन्छ ।

मेरी आमा पढ्न लेख्न प्रेरणा दिनुहुन्छ । तर, मैले बिहे गरेपछि सिन्दुर नलाएको देख्दा मेरी आमा सिन्दुर लगा, पोते लगा, चुरा लगा भन्नुहुन्छ । मैले लगाइन भने छरछिमेकीले के भन्लान् भनेर चिन्ता गर्नुहुन्छ । तर, यही विषय बुबाले भन्नुहुन्न किनभने बुबालाई सिन्दुर र पोते नलगाउँदा के हुन्छ, कस्तो प्रतिक्रिया आउँछ थाहै हुँदैन ।

पितृसत्ताले यस्ता कुराको संवाहक महिलालाई नै बनाएको छ । त्यसकारण, महिलाह यस्ता कुरा बोकी हिँड्छन् । यस्ता कुराले आमछोरी मान्छेलाई सजिलो हुन्छ । धेरै मान्छे त आमजीवन बाँच्छन, विशेष जीवन त थोरै मान्छेले बाँच्ने गर्छन् ।

पछिल्लाे चरणकाे नेपाली साहित्यकाे ट्रेन्ड तपाईंलाई कस्ताे लाग्छ ?

पछिल्लो समयको साहित्य उर्वर छ । अघिल्लो पुस्ताले यो पुस्ताको लेखनलाई राम्रो छैन भने पनि अहिले वर्षको ३ देखि ४ सय पुस्तक छापिएका छन् । यीमध्ये सय वटा पुस्तक मात्रै राम्रो आए भने पनि २० वर्षपछि कति हुन्छ सोच्नुहोस् त । यसकारण, साहित्यका लागि यो उर्वर समम हो । आसलाग्दो समय हो ।

लेखेर बाँच्छु, केही भएन भने पनि लेखेर खाजा खान्छु भन्ने आँट लेखकमा आउन थालेको छ । हामी अझै सशक्त ढंगले हामी लेखेरै बाँच्ने सक्ने हुन्छौं । साहित्य उर्वर बनाउँछौं भन्ने लाग्छ ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, जेठ ४, २०७६ २१:३९