गुठीको इतिहास देखाउने शिलापत्र, माझाटाेलकाे घुरानमा अलपत्र

A+ A A-

चैतको उराठलाग्दो मध्यघाममा ललितपुरको लेलेगाउँ रुक्खासुक्खा देखियो । सरस्वती कुण्ड नआइपुग्दै माझा टोलको बीच बाटोमा ओर्लिंदै गर्दा आँखाहरू बाटोछेउ एकोहोरो टोलाए । टोलाइरहे ।

स्थानीयवासीले भनेका थिए, 'तपाईंहरूले खोज्नुभएको शिलापत्र खेतमा छ ।'

त्यसैले हामी खेतको खोजीमा थियौँ । तर, धेरै बेर यताउता अलमलिएपछि बल्लबल्ल हामीले खेत होइन, जग्गाचाहिँ भेट्टायौँ । जहाँ शिलापत्र अलपत्र देखिन्थ्यो ।

ललितपुर लेलेस्थित माझा टोल बीच बाटो खेतमा रहेको अंशुवर्माको शिलालेख

०००

करिब १२ फिटको कच्ची बाटो । त्यो पनि दैनिक २ सयवटा टिपर कुद्ने । त्यही बाटो छेउमा छ– ६ आनाजति जग्गा, पर्खालले घेरिएको । टिनले बारेको अस्थायी टहरा पनि साथैमा छ ।

जग्गाभरि अटाएको छ, घुरान, पराल, बकुल्ला, कर्कलो, साग, घाँस, काठ...इत्यादि । अनि जङ्गली फल ।

यी अलपत्र हुर्किएका वा भनौँ हुर्काइएका घुरानबीच मुस्किलले याद हुन्छ, एउटा ठूलो ढुङ्गा ।

कुनै सामान्य ढुङ्गा होला भन्ने अनुमानलाई गलत सावित गर्दै घुरानयुक्त जग्गाबीच शिलापत्र देखिन्छ ।

हुन पनि घुरानले छोपिएर रहेको शिलालेख आधा लुकेको छ । घुरान पन्छाउँदै शिलापत्रलाई हामी क्यामेरामा कैद गर्ने अनेक प्रयास गर्छौं । पाइलाहरू अलक्क हुन खोज्छन् । आँखाहरू झमक्क हुन खोज्छन् ।

जति पन्छाउँदा पनि घुरान र काठले ढाकिएको शिलापत्र पूरै क्यामेरामा अटाउन सक्दैन ।

क्यामेरामा अटाउन नसकेको दृश्य मनमा अटाउन खोज्छौँ । जर्बजस्त !

लेलेको शिवदेव अंशुवर्माको शिलालेख

काठमाडौं उपत्यकाभन्दा १५ किलोमिटर पूर्व ललितपुरको लेले गाउँस्थित गोदावरी नगरपालिका–५ को माझा टोलमा रहेको शिलापत्र पाँचौँ शताब्दीदेखि यही जग्गामा छ ।

लेले बस्तीको बीच बाटोको दक्षिणपट्टि बारीको डीलमा आज यो शिलालेख अलपत्र देखिन्छ । तर, यसलाई बनाउनेले शक संवत् ५२६ मा कुन लगावका साथ यस बारीमा प्रतिस्थापन गरेका थिए भन्ने उत्तर भने स्वयम् शिलापत्रमै भेटिन्छ । शिलापत्रमा कुँदिएका अक्षरहरूमै भेटिन्छ ।

आजभन्दा १६०० वर्षअघि लिच्छवीकालीन राजा अंशुवर्माले मानगृह दरबारबाट भट्टारक (गद्दीनशीन) तत्कालीन महाराज श्रीशिवदेवबाट अनुमति लिई सो शिलापत्र सनदका रूपमा प्रतिस्थापन गरेको जानकारी शिलापत्रमा छ ।

‘लेले गाउँबासीको सीमाभित्रका ठाउँमा पहिलेका राजा र अन्य सज्जनहरूले पुण्य बढोस् भनी दान दिएका खेत कसैले पनि हिनामिना गर्न नपाओस् अनि पछिसम्म पनि ती कायम रहून् भन्नाका लागि अंशुवर्माले शिवदेवको अनुमति लिई यो सनद शिलापत्र गरिदिएका छन्’, लेलेको शिलापत्रमा लेखिएको छ ।

विडम्बना, कुनै बेला सनद जारी गर्न प्रयोग गरिएको उक्त शिलालेख आज आफैँ अलपत्र छ ।

त्यसो त पुरातत्व विभागले यसकाे संरक्षण गर्ने प्रयास नगरेको भने होइन । १० वर्षअघि पुरातत्वविज्ञ उद्वव आचार्यको टोलीले शिलालेखको छेउलाई इँटाको छेको पारेर जीर्णोद्धार गरेको थियो । तर, शिलालेखसँगै त्यसको परिवेशगत संरचनालाई पनि उत्तिकै ख्याल पुर्‍याउन सकेको भए आज यसरी ऐतिहासिक शिलालेख आँखैअगाडि ओझेलिने थिएन ।

‘लिच्छविकालका अभिलेख’ पुस्तकअनुसार यस शिलालेख १ हात १० अङ्गुल लामो र १ हात ५ अङ्गुल अङ्गूल चौडा छ । यसको शिरोभागमा ठूलो चक्र पनि इंकित छ ।

लेलेको शिवदेवको अंशुवर्माको शिलापत्रमा कुँदिएका अक्षर

गुठी संस्कारको व्यापकता चिनाउने शिलालेख

जग्गाको डिलमा रहेको लेलेको शिवदेव अंशुवर्माको शिलालेखले हामीलाई पाचौँ शताब्दीको डिलमै अवतरण गराउँछ जहाँबाट लिच्छविकालीन नेपाली समाजको संस्कार र संस्कृतिका विविध पाटाबारे छर्लङ्ग बुझ्न/बुझाउन मद्दत पुगेको छ भन्दा अत्युक्ति नहाेला ।

इतिहासकार धनव्रज बज्रचार्यका अनुसार लेलेको शिलालेखले लिच्छविकालको जनजीवनको सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण पक्षबारे आधारभूत जानकारी दिएको छ । त्यो हो– गेष्ठीप्रथा । अर्थात् गुठी परम्परा !

त्यसो त शिलालेखमा सम्पूर्ण खेत राखिएका गुठीयारको हिसाब विवरण पनि खुलस्त दिइएको छ ।

शिलापत्रमा लेखिएको छ ः

‘सिंहमण्डपमा भगवन्वासुदेव ब्राह्मणगोष्ठीका गुठियारलाई २० मानिका, आरोग्यशालालाई २०० मानिका, माद्धयवालालाई ७५ मानिका, प्रदीप (बत्ती) गोष्ठीका गुठियारलाई ६० मानिका, पश्चिमाशालालाई ६० मानिका, पानीय (पानी) गोष्ठीका गुठियारलाई ४० मानिका, विश्वेश्वरलाई, १० मानिका ब्राह्मणगोष्ठीका गुठियारलाई १० मानिका, प्रदीपगोष्ठीा गुठीयारलाई १० मानिका, पौलम्को पानीय (पानी) गोष्ठीका गुठियारलाई १० मानिका, इन्द्रगोष्ठीका गुठियारलाई १० मानिका, मल्लयुद्धगोष्ठीका गुठियारलाई ६८ मानिका, धूपगोष्ठीका गुठियारलाई २ मानिका, इन्द्रगोष्ठीका गुठियारलाई ४ मानिका, उत्तरशालालाई १२ मानिका, वादित्त्र (बाजा) गोष्ठीका गुठियारलाई १० मानिका...लाई ४० मानिका, प्रदीपगोष्ठीका गुठियारलाई ८ मानिका, प्रवहण (गाडा) गोष्ठीका गुठियारलाई २० मानिका, उत्तरशालालाई २० मानिका, पूर्वशालालाई १० मानिका, ध्वजगोष्ठीका गुठियारलाई ११ मानिका, फेरि ध्वजगोष्ठीका गुठियारलाई १० मानिका, मल्लयुद्धगोष्ठीका गुठियारलाई ३ मानिका, अर्चनीय गोष्ठीका गुठियारलाई ४ मानिका इन्द्रगोष्ठीका गुठियारलाई ६ मानिका, पूर्वशालालाई १० मानिका, भगवान् चूडिकेश्वरका पाञ्चालीहरूले ....मानग्रमको पूर्वतिर ४० मानिका पश्चिमतिर पनि ४० मानिका ।
यी खेतहरूमा कसैले हिनामिना गर्ने वा दुःख दिने काम नगर्नू । जसले यो आज्ञा नाघेर अन्यथा गर्ला, त्यसलाई हामी सहनेछैनौँ ।’

धनव्रज बज्राचार्यको भनाइमा स्थानीय प्रशासन तथा जनहितसम्बन्धी काम कुरा मिलाउन जसरी प्रत्येक ग्राममा पाञ्चाली (पञ्चायत) खडा गरिन्थे, ठीक त्यसरी नै धार्मिक र शिक्षा, स्वास्थ्य आदि लौकिक काम कुरा चलाउन त्यस बेला गोष्ठीहरू खडा गरिएका थिए ।

लेलेको शिवदेव अंशुवर्माको शिलापत्र

संस्कृतिविद् डा. गोविन्द टन्डन पनि यस्तै मत राख्छन् । उनी भन्छन्, ‘समाजमा आवश्यक काम, संस्कार, संस्कृतिमा सामूहिक उतरदायित्वपूर्ण भावनाले काम गर्नु नै गोष्ठी प्रथाको आधारभूत दर्शन र पाठ हो ।’ संस्कृत ‘गोष्ठी’ शब्द अपभ्रंश भई ‘गुठी’ बन्न पुगेको उनको भनाइ छ ।

त्यसो त हालसम्म पनि नेपाली, विशेषगरी नेवारीहरूको विशिष्ट पहिचान बनेको छ, गुठी परम्परा ।

नेवार संस्कृति र संस्कारलाई हालसम्म पनि जीवन्त राख्न गुठी संस्कृतिको अतुलनीय योगदान रहेको संस्कृतिविद् सत्यमोहन जोशीको भनाइ छ ।

धार्मिक कुरालाई छाडेर लौकिक जीवनसँग गुठीको त्यतिको सम्बन्ध रहेको छैन । लिच्छविकालमा भने त्यस्तो थिएन । त्यस बेला लौकिक जीवनसँग सम्बन्ध राख्ने गोष्ठीहरू पनि थिए ।

भनिन्छ, गुठी शब्दले धार्मिक, लौकिक कामलाई बुझाउँछ भने ती कार्य सम्पन्न गर्न राखिएको जग्गा वा जिन्सीलाई पनि सँगसँगै संकेत गर्दछ । त्यसरी राखिएको जग्गा वा रुपैयाँको आयस्ता वा ब्याजबाट गुठियारहरूको रेखेदेखमा नियत गरिएका कामहरू गुठी व्यवस्थाअन्तर्गत गरिन्छ ।

नेपालको परिवेशमा हेर्ने हो भने गुठीको उल्लेख सबैभन्दा पहिले शकसंवत् ३८६ को मानदेव प्रथमको चाँगुनारायणको अभिलेखमा भेटिएको छ । ‘नेपालमा गुठीव्यवस्था’ पुस्तकअनुसार हालसम्म प्राप्त २०० लिच्छविकालीन अभिलेखमध्ये करीब ४८ वटा अभिलेखहरूमा गुठीको उल्लेख पाइन्छ ।

लेलेको शिलालेखमा भएको गुठीसम्बन्धीको जानकारी हेर्दा लिच्छविकालमा नै गुठीव्यवस्था सुदृढ भइसकेको अनुमान लगाउन सकिने डा. टन्डनको तर्क छ । उनी भन्छन्, ‘तर, यतिचाहिँ भन्न सकिन्छ, गुठीव्यवस्था मानदेव प्रथमको शासनकालभन्दा अगाडि नै नेपाली जनजीवनमा प्रचलित थियो ।’

त्यसो त, लिच्छविकालमा धार्मिक कुरामा मात्रै नभई लोकको हितका लागि गरिने लौकिक क्रियाकलापका लागि पनि गुठीहरू निर्माण हुने गरेको संकेत लेलेको शिलापत्रले पनि दिएको छ । त्यसबेलाका गुठीहरू मुख्यतः दुई किसिमका हुन्थे । एकथरी आफ्नै परिवारको अधीनमा रहेको, अर्कोथरी अरु नियत व्यक्ति (गौष्ठिक =गोष्ठीको सदस्य=गुठियार) लाई सुम्पेको ।

पहिलो किसिमको गोष्ठीको लौकिक जीवनमा त्यति ठूलो स्थान थिएन । दोस्रो किसिमको गोष्ठी दानपतिको सन्तानको अधीनमा नरही नियत व्यक्ति र निश्चित व्यवस्थाअन्तर्गत रहने हुनाले यस्ता गोष्ठीको तात्कालीक जीवनसँग निकै सम्बन्ध रहन्थ्यो । लोकको हितको लागि बनेका यस्ता गोष्ठी र गोष्ठीका सदस्यहरूको ( गौष्ठकहरूको ) लोकमा प्रतिष्ठा थियो । लिच्छविकालका शासकहरूले पनि यस्ता संघट्टनलाई सुविधा दिई अगाडि बढ्न प्रोत्साहन दिएका थिए ।

लिच्छविकालमा लौकिक गोष्ठीको कुन स्थान थियो भन्ने बुझ्नाको लागि स्वयम् लेलेकै शिलालेख पर्याप्त छ, जहाँ क्रमशः पानी, बाजा तथा औषधि बन्दव्यवस्थापन गर्न पानीय गोष्ठिका, वाद्रित्र गोष्ठिका, आरोग्य गोष्ठिकाहरू निर्माण भएको संकेत पाइन्छ ।

त्यसो त पाटन बलटोलको अभिलेखले पनि ‘गोष्ठी प्रथा’ बारे बुझ्न मद्दत पुर्‍याउँछ । पाटनका जयचन्द्र भन्ने व्यक्तिले पाटी, टुटेधारा बनाई सो उपलक्ष्यमा ‘मार्गोन्मार्जनगोष्ठी= बाटो बढार्ने गुठी’ का लागि तीन रोपनी खेत राखेको कुरा उल्लेख छ ।

थाकेका बटुवालाई बस्न सुविधा होस् भनी पाटी बनाउनु, तिर्खाएका व्यक्तिले पानी पिउन पाऊन् भनी धारा बनाउनु लौकिक गुठीव्यवस्थाको प्रतिबिम्ब देखिन्छ । यस्ता गोष्ठीहरू चलाउन आयस्ताको आवश्यकता पर्ने हुनाले यस्ता गोष्ठीका केही दिनु असल हो, पुण्यको काम हो भन्ने धारणा अवलम्बन गरिएको हामी सहजै अनुमान लगाउन सक्छौँ । होइन भने जयचन्द्रले पाटी पौवा बनाउँदा ‘बाटो बढार्ने’ गोष्ठीका लागि तीन रोपनी खेतदान दिने थिएनन् ।

बाटो बढार्ने, मर्मतसंहार गर्नेलगायतका कामका लागि लिच्छविकालमा गुठीहरूको के कसरी व्यवस्थापन गरिन्थ्यो भन्ने कुरामा लेलेको शिवदेव अंशुवर्माको यस अभिलेखले सबभन्दा बढी प्रकाश पारेको छ ।

धनव्रज भन्छन्, ‘सर्वत्र व्यवस्था बाँधी जनतालाई सुखसुविधा मिलाइदिने अंशुवर्माको नीति रहेको हुँदा लेम्बटीद्रङ्गको इलाकामा खेत पर्ने विभिन्न अनेक गोष्ठीहरूको आयस्ता तोकिएको कुरा यस अभिलेखमा परेको छ । यी गोष्ठीमध्ये केहीको सम्बन्ध धार्मिक कुरासँग छ । तर, पानीय गोष्ठी, प्रणाली गोष्ठी, प्रवहण गोष्ठी, मल्लयुद्ध गोष्ठी, अर्चा गोष्ठी आदिको सम्बन्ध लौकिक जीवनसँग पनि छ ।’

जग्गाको डिलमा रहेको लेलेको शिवदेव अंशुवर्माको शिलापत्रमा कुँदिएको अक्षर

जनतालाई पानी खुवाउने बन्दोबस्त मिलाउन ‘पानीयगोष्ठी’ खडा गरिएको देखिन्छ । विशेषगरी ठूलठूला जात्रा, मेला आदि प्रशस्त जनता भेला हुने अवसरमा यस्ता ‘पानीयगोष्ठी’ सक्रिय हुन्थे । पानी खुवाउने यस्ता गोष्ठी केही अंशमा अझै पनि कायम छन् । मछिन्द्रनाथको भोटो देखाउने जात्रा आदिमा गुठीमा तर्फबाट पानी बोकी खुवाउँदै हिँडेको दृश्य अहिलेसम्म पनि देख्न पाइन्छ । यसै गरी स्थायी रूपमा जनतालाई पानी खुवाउने बन्दोबस्त गर्न ठाउँठाउँमा धारा बनाउने, तिनको रेखदेख गर्ने काम प्रणालीगोष्ठीको हुन्थ्यो । साथै त्यसबेला अश्विकवाहिका (बग्गी), प्रवहण (गाडा) आदि यातायातका साधनमध्ये थिए । रथ्या (रथ हिँड्ने सडक), महारथ्या, पन्या, महापथ, हस्तिमार्ग आदि बाटाका भेद थिए । नक्साल गैह्रीधाराको अभिलेखमा 'त्यस भेकमा बग्गी, गाडा आदिको आवत जावतमा रोक लाएको' कुरा परेको छ । यसरी यातायातसम्बन्धी समेत नियमकानुन लागू थिए । यसो हुनाले जनतालाई यातायातको सुविधा मिलाइदिन ‘प्रवहणगोष्ठी’ बनेका देखिन्छन् ।

मल्लयुद्ध (कुश्ती खेल्नु) पनि मनोरञ्जनको एक साधनको रूपमा पहिलेदेखि चलेर आएको पाइन्छ । लिच्छविकालमा पनि मनोरञ्जनका लागि ‘मल्लयुद्ध’ गराउने चलन देखिन्छ । यसाे हुँदा जनताको मनोरञ्जनका लागि ‘मल्लयुद्ध’ गराउने प्रबन्ध मल्लयुद्ध गोष्ठीले गर्थ्याे ।

लेलेको अभिलेखअनुसार मल्लयुद्ध गोष्ठीको उल्लेख दुई ठाउँमा छ । पहिलो मल्लयुद्ध गोष्ठीलाई ६८ मानिकाको ठूलै रकम छुट्टयाइदिएको छ । दोस्रोलाई भने ३ मानिका मात्र दिइएको छ । यसै ताकाको नघल श्रीघविहारको खण्डित अभिलेखमा ‘युद्धोत्सवमनुभूय’ भन्ने उल्लेख आएको छ । यस्तै मल्लयुद्धसम्बन्धी उत्सवको चर्चा त्यहाँ गरिएको हो कि भन्ने देखिन्छ ।

अरु त अरु, आरोग्यशाला (औषधालय) लाई सबभन्दा बढी रकम छुट्याइएको उल्लेख अभिलेखमा परेको छ । गोष्ठीसरह आयस्ताबाट चल्ने यो आरोग्यशाला सार्वजनिक औषधालय हो भन्ने हामी थाहा पाउन सक्छौँ ।

‘अर्चागोष्ठी’ देवताको पूजा आजाको बन्दोबस्त मिलाउने गोष्ठी होला भन्ने अनुमान धनव्रजले गरेका छन् । धार्मिक गोष्ठीहरूमा पनि एक एक कुराको बन्दोबस्तको लागि भिन्नाभिन्नै गोष्ठी बनाइनुकाे खास महत्त्व छ । जस्तै बाजाको मात्र बन्दोबस्तको लागि ‘वादित्र गोष्ठी’ बनेको थियो । ध्वजाको बन्दोबस्तको लागि ध्वज गोष्ठी, बत्तीको बन्दोबस्तको लागि प्रदीप गोष्ठी, धूपको बन्दोबस्तको लागि धूप गोष्ठी आदि बनेका थिए । भगवद्वासुदेव ब्राह्मण गोष्ठी, इन्द्र गोष्ठी, आदि देवता विशेषलाई पूजा गर्ने गोष्ठीको पनि यहाँ उल्लेख छ । ब्राह्ण गोष्ठी आदि वर्गविशेषको गोष्ठीको पनि उल्लेख परेको छ ।

मिलेर संगोलमा काम गर्ने भावनाले गोष्ठी प्रथालाई जन्म दियो भन्ने उल्लेख शिलालेखमा छ । सम्भवतः त्यसैले ‘तैतिरीयशाखा गोष्ठी’ आदि वेदाध्ययनसम्बन्धी गोष्ठी लिच्छविकालमै बने । बाजा बजाउने काम एक दिनमा सिक्न सकिने होइन । यसका लागि तालीम चाहिन्छ । तालीम लिन नियत समयको अभाव पर्न सक्छ । यस कारण बाजा बजाउन सिकाउने गोष्ठीको आवश्यकता रह्यो । धूप बनाउन, मूर्ति बनाउन, हरेक कुरामा गुठीको सक्रियता रहन थाल्यो । धनव्रजले पुस्तकमा चर्चा गरेका छन् ।

उल्लिखित सम्पूर्ण गोष्ठीहरूका क्षेत्र लेम्बटीद्रङ्गको सीमाभित्रै थिए । गोष्ठीहरूले त्यसबेलाको जनजीवनसँग सम्बन्ध राख्ने भएकाले तिनीहरूलाई सरकारद्धारा प्रोत्साहन दिइनु आवश्यक थियो । यसैले अंशुवर्माले गोष्ठीका सदस्यको सम्मानको लागि केही रकम नियत गरिदिएका थिए । देवता, विशिष्ट व्यक्ति आदिले पाउने भाग नियत गरी त्यसको विवरण कुँदाई राखेको अंशुवर्माको हाँडीगाउँको अभिलेखबाट यो कुरा थाहा पाइन्छ । त्यहाँ ‘गौष्ठिकानां पु २ प २=गौष्ठिकहरूलाई २ पुराण, २ पण दिनू’ भनी उल्लेख गरेको छ । यसबाट गोष्ठी चलाएर बस्ने गौष्ठिकहरूको लोकमा प्रतिष्ठा थियो भन्ने बुझिन्छ ।

यसरी धर्म, शिक्षा, स्वास्थ्य आदि जनजीवनमा आवश्यक कति कुरा त्यस बेला गोष्ठीद्धारा गरिन्थे । यसै हुनाले जनतालाई सुविधा होस्, व्यवस्थापूर्वक कामकुरा चलून् भनी चिताउने अंशुवर्माले लेम्बटीद्रङ्गभित्र पर्ने गोष्ठीहरूको व्यवस्था मिलाई दिएका हुन् ।

त्यसो त २००७ सालअघि त्रि–चन्द्र क्याम्पसका शिक्षक र वीर अस्पतालका बिरामीलाई निः शुल्क खाना खुवाउने नेवा गुठी नै थियो । हाल यो कुरा सत्यमोहन जोशीको स्मरणमा मात्रै सीमित छ ।

हुन त सना गुठी, सी गुठी, द्यौ गुठीजस्ता जन्मदेखि मृत्युसंस्कार चलाउने र नासःद्य गुठी (नाचगान सम्बन्धी देवताको गुठी), चःरे सेवा गुठी (चौथी पूजाको गुठी), होली गुठी, वाद्य गोष्ठी जस्ता कैयौं सामाजिक एवम् धार्मिक गुठीहरू हालसम्म पनि विद्यमान नै छन् ।

लेलेको शिवदेव अंशुवर्माको शिलापत्र

‘गुठी जग्गा होइन, सम्पदा हो’

आज पनि उपत्यकाका नेवार समुदायमा प्रत्येक घरका एक जना गुठीको सदस्य हुनैपर्ने परम्परा छ । तर, जन्मदेखि मृत्युसम्म विभिन्न संस्कृतिसँग जोडिने पुल बनेको गुठी संस्कारलाई समयानुक्रममा संकुचन गर्न खोजिएको डा. टन्डनको बुझाइ छ । ‘गुठी जग्गा होइन, सम्पदा हो’, गुठीभित्र लुकेको संस्कृति बुझाउन ढिला भएको उनको भनाइ छ ।

२००७ सालपछि नै नेपालमा गुठी परम्परामाथि अक्षम्य प्रहार भएको आरोप संस्कृतिविद् डा. टन्डनको छ । गुठी संस्थानका प्रवक्ता जनक पोखरेलका अनुसार हाल नेपालका ७१ वटा जिल्लामा गरी २३ सय ५० वटा राजगुठी छन् ।

जहाँसुकै बसे पनि सामूहिकतामा रहने नेवारी समुदायको सामाजिक भावनाबाट नै नेवारी गुठी संस्कृति फैलिएको र परिष्कृत भएको संस्कृतिविद् तेजेश्वर ग्वँग बताउँछन् ।

हुन पनि गुठी परम्परा संसारभर नै नेवारहरूको सबैभन्दा मौलिक चिनारी भएको हो, अधिकांश संस्कृतिविद्हरूले भन्दै आएका छन् ।

तर, यही मौलिकतालाई प्रहार गर्दै बेलाबखत गुठी विधेयकलगायतका भूमि सुधारका विवादित अवधारणाहरू ल्याउँदै आएको सरकारले गुठीलाई केवल जग्गा र जिन्सीको रूपमा मात्रै बुझ्ने गरेकाे पाइन्छ ।

लेलेको शिवदेव अंशुवर्माको शिलापत्रमा कुँदिएको अक्षर

लेलेको शिलापत्रमा लेखिएको उतार
मूलपाठ
१. स्वस्ति मानगृहादपरिमितगुण्समुदयोद्भासितयशा बप्पपादानुद्धयातो लिच्छविकुलकेतु
२. र्भट्टारकमहाराजश्रीशिवदेवः कुशली लेम्बटीद्रङ्गनिवासिनः प्रधानपुरस्सरान्कुटुम्बिनः कुश–
३. लप्रश्नपूव्र्वं समाज्ञापयति विदितम्भवतु भवतां यथैतस्यां युष्मद्ग्रामसीमाभ्यन्तरभू–
४. मौ पूव्र्वराजभिरन्यैश्च साधुभिः श्रेयोभिवृद्धये क्षेत्त्राण्यतिसृष्टकान्यासंस्तेषामेवकैश्चि–
५. दप्यनाक्षेपाय चिरस्थितिनिमित्तमनुपरतपुयण्सन्तानोपचीयमानविशद्रकीर्तिमालामो–
६. दितदिगन्तरः श्रीमहासामन्तांशुवम्र्मास्मदनुमोदनया शिलापट्टशासनमिदन्दत्तवान् क्षेत्र–
७. परिमाणं सिंहमण्डपे भगवद्वासुदेवब्राह्णगौष्ठिकानाम्मा २० आरोग्यशालायामा २००
८. माद्धयवशालायाः मा ७५ प्रदीपगौष्ठिकानाम्मा ६० पश्चिमशालायाः मा ६० पानीयगौष्ठिकानाम्
९. मा ४० विश्वेश्वर मा १० ब्राह्णगौ (ष्ठिकानाम्मा) १० प्रदीपगौष्ठिकानाम्मा १० प्रदीपगौष्ठिकानाम्मा १० पौलम्पानीयगौष्ठिका–
१०. नाम्मा १० मल्लयुद्धगौष्ठिकानाम्मा ६८ धूपगौष्ठिकानाम्मा २ इन्द्रगौष्ठिकानाम्मा ८ अच्र्चागौष्ठिकानाम्
११. याः मा १२ वादित्त्रगौष्ठिकानाम्मा १० ........रस्य मा ४० प्रदीपगौष्ठिकानाम्मा ८ अच्र्चागौष्ठिकानाम्
१२. मा २ ध्वजगौष्ठिकानाम्मा १७ प्र––गौष्ठिकानाम्मा २० प्रणालीगौष्ठिकानाम्मा ८ ब्राह्मणसा–
१३. नात्थ्यगौष्ठिकानाम्मा १० दिद्धिमशालाया मा.... प्रदीपगौष्ठिकानाम्मा ८ प्रवहणगौ–
१४. ष्ठिकानाम्मा २० उत्तरशालायाः मा २० पूव्र्वशालाया मा १० ध्वजगौष्ठिकानाम्मा ११ भूयो ध्वजगौ–
१५. ष्ठिकानाम्मा १० मल्लयुद्धगौष्ठिकानाम्मा ३ अच्र्चनीयगौष्ठिकनाम्मा ४ इन्द्रगौष्ठिकानाम्मा ६
१६. पूव्र्वशालायाः मा १० भगवतश्चूडिकेश्वरस्य पाञ्चालिकै...मानङग्रामस्य पूव्र्वतःमा ४० पश्चिमतश्च
१७. मा ४० तदृतेषां क्षेत्त्राणान्न केनचिदाक्षेपः पीडा वा कायर्यो यस्त्वेतामाज्ञामतिक्रम्यान्यथा प्रवर्ति–
१८. ष्यते तमहन्न मर्षयितास्मि दूतकश्चात्र प्रतिहारलच्छागोमी संवत् ५२६ आश्वयुजशुक्लदिवा
स्रोत : लिच्छविकालका अभिलेख/धनवज्र बज्राचार्य