म्यानमारमा लोकतन्त्रको जीवन फर्काउन नागदहबाट माइतीघर आइपुगेको एउटा डुंगा

म्यानमारमा लोकतन्त्रको जीवन फर्काउन नागदहबाट माइतीघर आइपुगेको एउटा डुंगा

A+ A A-

काठमाडौंको बबरमहलस्थित आर्ट काउन्सिल- भुइँतलाको कोठामा कलाकार रवीन्द्र श्रेष्ठ, करिमा जोशी, दीपेश लिम्बू हातमा खाक्सी लिएर एउटा डुंगा चम्काइरहेका छन् ।

काउन्सिलको ग्यालरीमा एकोहोरो खाक्सी रगडिएको आवाज सुनिन्छ । यी तीन तरुणका लागि यो आवाज होइन, सांगीतिक बाजाबाट निस्किएको मीठो धुन ।

नदी, ताल, पोखरीमा खियाउने डुंगा शहरबीचको भवनभित्र ? पानीको सतहमा सलल बग्नुपर्ने डुंगा शहरको मध्य भागको क्रंक्रिट-सहतमा पछारिन कसरी आइपुग्यो ?

‘नागदहबाट ल्याएका हौँ,’ जिज्ञासा भुइँमा नखस्दै श्रेष्ठ बोलिहाले । पानीले उडाइसकेको डुंगाको टाटेपाङ्ग्रे रङ पुछेर चिल्लो बनाउन लागिरहेका जोशी र लिम्बू डुङ्गामा कस्तो कलर लगाउने भन्दै सल्लाह गर्नतिर लागे ।

श्रेष्ठचाहिँ यो संवाददातालाई डुंगाको कथा सुनाउन थाले । ‘इन्स्टलेसन आर्ट’मा विशेष दख्खल राख्ने श्रेष्ठले हालै मात्र म्यानमारको जुन्ता सैनिक सरकारले निहत्था नागरिकमाथि लगातार गोली बर्साउन थालेपछि सहन सकेनछन् । ‘म्यानमारवासीका लागि नेपालमा बसेर के गर्ने त ?,’ श्रेष्ठको मनमा प्रश्न उठ्यो ।

यही प्रश्नको जवाफ हो, यो डुंगा । म्यानमारमा प्रजातन्त्रको पुनःबहाली र प्रजातन्त्रकै लागि मारिएका सयौँ नागरिकप्रति श्रद्धाञ्जलिका लागि उनले डुंगा छानेका हुन् । म्यानमारमा भइरहेको नरसंहारको विरोधमा डुंगाको कलात्मक प्रस्तुति गर्ने विचार लिम्बू र जोशीलाई सुनाए । लिम्बु काठमाडौंमै थिए ।

श्रेष्ठको विचार सुनेपछि जोशी हेटौँडाबाट काठमाडौं आइन् । ‘मलाई पनि म्यानमारमा भइरहेको हिंसाले भित्रभित्रै पिरोलिरहेको थियो । रविन्द्र सरले त्यही विषयमा काम गर्ने भनेपछि मौका यही हो भनेर यहाँ आएँ,’ जोशीले सुनाइन् ।

म्यानमारको सैनिकले १९ माघमा त्यहाँको प्रजातान्तिक सरकारलाई हटाउँदै, नेताहरूलाई नजरबन्दमा रोखर शासनसत्ता आफ्नो हाता लिएको थियो ।

प्रजातन्त्र पुनःबहाली र सैनिक शासनको शान्तिपूर्ण विरोधमा उत्रिएका ६ सयभन्दा बढी बर्मेलीको हत्या गरिएको छ । यसरी मारिनेमा बालबालिकादेखि वृद्धवृद्धासम्म छन् ।

यसअगाडि अमेरिकामा अश्वेतको हत्या हुँदा पनि श्रेष्ठले ‘ब्ल्याक लाइभ्स म्याटर्स’ भन्दै कला प्रदर्शनी गरेका थिए । रुकुममा नवराज विकसहित अन्यको हत्या हुँदा पनि उनी ‘दलित लाइभ म्याटर्स’ भन्दै कलासहित प्रदर्शनीमा उत्रिएका थिए ।

गत वर्ष लकडाउनको कहरमा पिसिएका नागरिकको पक्षमा पनि उनले पाटन दरबार स्क्वायर परिसरमा प्रदर्शनी गरे । त्यसैले त श्रेष्ठ आफूलाई मानवता र लोकतन्त्रको पक्षधर भन्न रुचाउँछन् । ‘मलाई मानवताको चिन्ता हो । लोकतन्त्रको पिर हो,’ उनी भन्छन्, ‘लोकतन्त्र र मानवताका लागि संघर्ष गर्नेहरूको पक्षमा छु, म ।’

जसरी तानाशाहको हातबाट प्रजातन्त्र सहजै प्राप्ति हुँदैन, त्यसरी प्रजातन्त्रकै पक्षमा ऐक्यवद्धता जनाउने यो डुंगा भेट्न संघर्ष गर्नुपर्‍यो, श्रेष्ठले । डुंगाको खोजीमा श्रेष्ठले उपत्यकाका सबैजसो दह, पोखरी चहारे । ‘डुंगा नै भेटिएन, भेटिएका ठाउँमा पनि प्लास्टिकका मात्र,’ उनी सुनाउँछन् । काठमाडौंमा कतै नभेटिएपछि उनले पोखराबाट ल्याउने सोच बनाइसकेको थिए ।

तर, कसैले उनलाई सुनायो नागदहमा डुंगा पाइन सक्छ । उनी त्यतै दौडिए । त्यहाँ पनि काठका जम्मा दुई वटा मात्र डुंगा रहेछन् । ‘एउटा कुहिसकेको, अर्को यही हो,’ डुंगा खोज्न सफल भएकोमा खुसी मान्दै श्रेष्ठले भने ।

अहिले काउन्सिलको कोठामा रूप फेरिरहेको डुंगा पनि आधा दहमा डुबेको थियो । श्रेष्ठ र उनको टिमले नागदह संरक्षण तथा सुधार समितिलाई भनेर डोजर लगाएर डुंगा झिके । र, त्यही भेटिए डुंगा चालक कृष्ण माली । यो उनलै चलाउने डुंगा हो । १७ वर्षअगाडि पोखराबाट नागदह ल्याइएको थियो यो डुंगा । ‘डुंगा मात्र चलाएर परिवार नचल्ने भएपछि छाडेर विदेश गएँ,’ मालीले भने । आफ्नो प्रिय डुंगालाई नागदह किनारमै अलपत्र छाडेर विदेशिएको पाँच वर्षपछि २०७२ मा माली बहराइनबाट फर्के ।

उनी फर्किँदा धेरै कुरा परिवर्तन भइसकेका थिए । काठका डुंगालाई फाइबरका ‘बोट’ले विस्थापित गरिसकेका थिए । नागदहबाट आँखीदहसम्म चल्ने डुंगाहरू, नागदहमा मात्र सीमित भएका थिए । बाटो, घर र विकासका नाममा नागदहबाट आँखीदह पुग्ने डुंगाको बाटो साँघुरिसकेको थियो । तर, मालीलाई भने फाइबरको ‘बोट’को सट्टा काठको डुंगा नै चलाउन मन लाग्यो ।

वर्षौंसम्म आफ्नो परिवार पाल्न सहयोग गरेको डुंगा दहको किनारमा उद्धारको पर्खाइमा थियो । साथीहरूसँग मद्दत मागेर मालीले उक्त डुंगा पानी बाहिर ताने र केही दिन चलाए । ‘मलाई त काठकै डुंगा औधी मन पर्छ,’ उनी सुनाउँछन्, ‘प्लास्टिकको डुंगा काठको जस्तो बलियो पनि हुँदैन । त्यसमा त डुंगा चढ्याजस्तै लाग्दैन ।’

मालीले जति नै प्रेम गरेपनि समयले काठको डुंगालाई ‘आउटडेटेड’ बनाइसकेको थियो । वर्षौं नचलेको डुंगा बारम्बार मर्मत गरिरहनुपर्ने भयो । ‘आम्दानीभन्दा खर्च बढी आउन थाल्यो,’ मालिले काठको डुंगा छाड्ने निधो गरे ।

यतिबेला माली आफैँले डुंगा नागदहको किनारामा छोडिदिएका थिए । अहिले समयले काठको डुंगालाई किनारामा धकेलिदियो । मालीले बाध्य भएर प्लास्टिकको ‘बोट’ चलाउन थाले ।

मालीको मालिकत्व गुमाएपछि दहको किनारमा पर्‍यो, डुंगा । आधा भाग पानीमा डुब्यो । लेउ लाग्यो, झारपात उम्रिए । हेर्दाहेर्दै स्मृतिको गर्तमा लुक्न थालेको काठको डुंगाको उद्धारकर्ता बनेर आइपुगे श्रेष्ठ, जोशी र लिम्बू ।

‘उहाँहरूले डुंगा झिक्छु भनेपछि म त खुसी भएँ नि,’ मालीले आफ्नो खुसी रोक्न सकेनन् । त्यसपछि डुंगा तान्नका लागि पोखरीसम्म डोजर ल्याउन बाटोको पर्खालै भत्काउन लगाए, मालीले ।

त्यतिञ्जेलसम्म उनलाई यो पुरानो र विरानो डुंगा झिकेर के गरिने हो भन्ने थाहा थिएन । उनलाई त जसरी पनि डुंगाको उद्धार गर्नु थियो । ‘डुंगा पानीबाहिर निस्कन्छ भन्ने मात्र थाहा थियो,’ माली हाँस्दै भन्छन् । व्यर्थ फालिएको डुंगा यति अर्थपूर्ण काममा प्रयोग भएको उनले अब थाहा पाइसकेका छन् ।

माली बहराइन जाने समयसम्म नागदहमा पाँचवटा काठका डुंगा थिए । प्लास्टिकको डुंगाको रजाइँ चल्न थालेपछि काठका डुंगा आगो बाल्न प्रयोग गरिए ।

दहबाट डुंगा झिकेपछि तीन दिन पोखरी किनारमा राखेर सुकाइयो । त्यसपछि ट्रिपरमा राखेर आर्ट काउन्सिल पुर्‍याउने तय भयो । दिउँसो चक्रपथभित्र ट्रिपर छिर्न नदिने ट्राफिक नियमका कारण केही दिन नागदहमै डुंगा रोकियो । शनिबार यो नियम लागू नहुने भएपछि २८ चैतमा नागदहको डुंगा आर्ट काउनन्सिल छिर्‍यो । र, डुंगालाई पछ्याउँदै माली पनि शहर छिरे ।

‘यतिका वर्षपछि पानीबाट निकालेको डुंगा यति राम्रो कामका लागि प्रयोग हुने थाहा पाएपछि मलाई त डुंगाको माया लाग्यो सरहरूसँगै आएँ,’ माली सुनाउँछन् ।

आर्ट काउन्सिलभित्र रंगरोगन भइरहेको यो डुंगा आउँदो आइतबार अर्थात् ५ वैशाखमा नजिकैको माइतीघर मण्डलामा लगेर प्रदर्शनीमा राखिनेछ ।

जसरी डुंगाले नदी, दह, पोखरीको वल्लो किनारबाट पल्लो किनार पुर्‍याएर धेरैको उद्धार गर्छ । त्यसरी नै यो डुंगामार्फत ‘म्यानमारलाई अहिलेको संकटबाट तारौँ,’ भन्ने सन्देश प्रवाह गर्नेछ । माइतीघरबाट संसारभरका लोकतन्त्र र मानवताका पक्षधरलाई म्यानमारको संकट पार लगाउन आह्वान गर्नेछ ।

‘डुंगा उद्दारको संकेत हो,’ श्रेष्ठ भन्छन्, ‘त्यसैले हामी म्यानमारमा लोकतन्त्रको जीवन फर्कियोस्, म्यानमारले यो संकटबाट पार पाओस् भनेर प्रदर्शनी गर्दै छौँ ।’

माइतीघर मण्डलामा डुंगा प्रदर्शनीसँगै म्यानमारमा लोकतन्त्रका लागि ज्यानको आहुति दिनेहरूका नाममा मैनबत्ती बालिनेछ । ‘हेर्न आउने सबैले मैनबत्ती बाल्न पाउँछन्,’ श्रेष्ठ भन्छन्, ‘फूलले सजाइने डुंगाको वरिपरि म्यानमारमा मारिएका नागरिकका साना तस्वीर राखिनेछन् ।’

डुंगा प्रदर्शनीलाई ‘पब्लिक आर्ट,’ भन्छन् श्रेष्ठ । ‘प्रदर्शनीमा आएर तपाईंहरू म्यानमारमा मारिएकाहरूका नाममा फूल चढाउन सक्नुहुन्छ । मैनबत्ती बाल्न सक्नुहुन्छ । प्रजातन्त्र र मानवताका पक्षमा नारा लगाउन सक्नुहुन्छ । यो तपाईंहरूको कला हो,’ श्रेष्ठ भन्छन् ।

माइतीघरकाे प्रदर्शनपछि केही दिन बबरमहलस्थित आर्ट काउन्सिलमा पनि राखिनेछ यो डुंगा । त्यसपछि फेरि आफ्नै बासस्थान नागदह फर्किनेछ । नागदह फर्किएर अब भने अलपत्र पर्नेछैन, यो डुंगा ।

किनभने याे डुंगालाई हृदयदेखि प्रेम गर्ने कृष्ण मालीले नागदहको एक छेउमा प्रदर्शनीमा राख्ने योजना बनाइसके । माली भन्छन्, ‘मेरो परिवार पालेको, प्रजातन्त्रका पक्षमा उभिएको यो ऐतिहासिक डुंगालाई अब म सम्हाल्छु ।’

सबै तस्वीर : करिमा जोशी

प्रकाशित मिति: बुधबार, वैशाख १, २०७८ १७:१३