विश्वकै पहिलो ट्वीन टावर नेपालमा (भिडियो)

A+ A A-

वि.सं. १८३२ मा गोर्खाको बोर्लाङमा अमरसिंह थापा र सत्यरूपको गर्भबाट भीमसेन थापाको जन्म भएको थियो । भीमसेन थापाका हजुरबुबा वीरभद्र थापा राजा पृथ्वीनारायण शाहका दरबारिया थिए । भीमसेन थापाका बुबा अमरसिंह थापा पृथ्वीनाराणय शाहका विश्वासिला सैनिक थिए । दरबारसँगको पारिवारिक सम्बन्ध राम्रो भएकाले भीमसेन थापा व्रतबन्धपश्चात् १८४४ मा रणबहादुर शाहको सेवक भएर दरबार प्रवेश गरे ।

भीमसेन थापा दरबारसँग राम्ररी घुलमिल भएर दरबारमा आफ्नो पकड जमाउँदै थिए । यसै क्रममा आफ्ना भाइ काजी नयनसिंह थापाकी १० वर्षकी छोरी ललितत्रिपुरा सुन्दरीको विवाह श्री ५ रणबहादुर शाहसँग गराइदिए । यो समय वि.सं. १८६२ साल फागुन २६ गतेको थियो । त्यसबेला रणबहादुर शाह भरखर काँसीबाट नेपाल फर्केका थिए ।

वि.सं. १८६३ वैशाख १६ गते रणबहादुर शाहको ३१ वर्षको उमेरमा उनकै सौतेला भाइ शेरबहादुर शाहले हत्या गरिदिए । रणबहादुर शाहको हत्या गर्ने शेरबहादुरको जंगबहादुरका बुबा बाल नरसिंह कुँवरले त्यहीँ हत्या गरिदिए । रजस्वलाअगावै विवाह भएकी भीमसेन थापाकी भतिजी ललितत्रिपुरा सुन्दरी रजस्वला नहुँदै विधवा बन्न पुगिन् । भीमसेन थापा त्यसै बेला शक्ति आफ्नो कब्जामा लिएर मुख्तियार बन्न सफल बने ।

वि.सं. १८६३ सालमा ललितत्रिपुरा सुन्दरी नाबालक राजा गिर्वाणयुद्ध विक्रमकी संरक्षकका रूपमा नायब बनिन् । १८ वर्ष नपुग्दै गीर्वाणयुद्ध विक्रमको पनि मृत्यु भयो । त्यसपछि उत्तराधिकारी राजेन्द्र विक्रमको नायब बनिन् । उनको लामो शासनकालमा भीमसेन थापाले आफ्नो शक्ति बलियो बनाउँदै लगिसकेका थिए ।

वि.सं. १८७१ सालदेखि नेपाल–अंग्रेज युद्ध सुरु भयो । आधुनिक हतियारले सुसज्जित अंग्रेजसँग नेपालले धेरै ठाउँबाट पराजय भोग्नुका साथै नेपाललाई धेरै नोक्सानी भइसकेको थियो । तराईको धेरै भाग नेपालले गुमाइसकेको थियो । नेपालको अस्तित्व नै संकटमा पर्ने अवस्था आउन थाल्यो ।

यस्तो स्थितिमा नेपाल र अंग्रेजबीच वि.सं. १८७२ सालमा सुगौली सन्धि भयो । सन्धिमा लेखिएको प्रावधानअनुसार नेपाल त्यो कुरा मान्न मञ्जुर थिएन । तर, नेपालले उक्त सन्धि नमानेमा नेपालमा पुन: आक्रमण गर्ने (अक्टोरलोनीले) चेतावनी दिएपछि नेपालले उक्त सन्धिमा हस्ताक्षर गर्न बाध्य भयो ।

भीमसेन थापाले पहिलो पटक बागदरबारमा वि.सं. १८८१ मा ११ तले धरहरा बनाए । सुगौली सन्धिमा नेपालले धेरै भूभाग गुमाउनुपरे पनि नेपालको अस्तित्व जोगाउन सफल भएकाले धरहरालाई राष्ट्रिय स्वतन्त्रता, अखण्डता, गोर्खाली स्वाभिमानका रूपमा हेर्न थालियो ।

अर्कोतर्फ रजस्वला पनि नभएकी भतिजीको बिहे श्री ५ रणबहादुरसँग गराइदिएर रजस्वला नै नभईकनै विधवा बन्नुपरेका कारण पश्चात्तापस्वरुप भीमसेन थापाले धरहराको निर्माण गराएका थिए भन्ने भनाइ पनि छ ।

भीमसेन थापाले बागदरबारछेउमा धरहराको निर्माण गरिसकेपछि, त्यस्तै धरहराको इच्छा ललितत्रिपुराले पनि गरेको र उनकै इच्छाअनुसार १८८२ मा एक वर्षअघि निर्माण सम्पन्न भएको धरहराको छेउमै (जसको अवशेष हालसम्म छ) अर्को धरहरा बनाएर जोडी धरहरा भएको भनिन्छ ।

(सम्बत १८८२ मा बनाएको ललितत्रिपुराको अभिलेख यस्तो छ: ‘स्वस्तिश्री सम्बत १८८२ साल मिति चैत्र सुदि १२ रोज ४ वैशाख महिनाका दिन ९ जाँदा श्रीमन्महाराजाधिराज पट्टराज्ञी श्री श्री श्रीमल्ललित त्रिपुरसुन्दरी देवीले यो धरहरा बनाउनुभै तैयार गरी गजुर चढाउनुभएको हो । शुभम् )

भीमसेन थापाले निर्माण गरेको ऐतिहासिक धरहरा वि.सं. १८९० सालको भूकम्पमा ढल्यो । ललितत्रिपुराले गजुरसहित बनाएको धरहारा चिरा पर्‍यो र पुनर्निर्माण गरियो ।
जोडी रूपमा रहेका धरहरामा वि.सं. १९१३ सालमा वज्र पर्‍यो र दुवै धरहरामा क्षति पुग्न गयो । वज्रले क्षति पुगेका दुवै धरहराको वि.सं. १९२६ सालमा जीर्णोद्धार गरिएको थियो । त्यस अवधिमा जोडी धरहराका कारण धरहरा अवस्थित ठाउँ निकै प्रचलित रह्यो ।

त्यसै अवधिमा नेपाल घुम्न आएका अंग्रेज इतिहासकार पर्सिभल ल्याण्डनले नेपाली ट्वीन टावरको इतिहास लेखे । त्यसपछि मात्रै विश्वका अन्य मुलुकले ट्वीन टावरको परिकल्पना गरेका थिए । नेपालका जोडी धरहराभन्दा पहिले विश्वमा कहीँ कतै पनि ट्वीन टावर बनेको इतिहास छैन ।

भनिन्छ, भीमसेन थापा वि.सं. १८६३ मा राज्यशक्तिमा आएपछि उनले नयाँ शहरको परिकल्पना गरेका थिए । त्यसबेला काठमाण्डू उपत्यकामा ठूला भवनहरू थिएनन् । जनता ठूला घर बनाउन त्रस्त थिए । किनभने ठूला घर बनाएमा त्यसबेलाका शासकहरूले घर खोस्नुका साथै ठूलो दण्डसमेत हुने गर्थ्यो ।

उक्त परिपाटीलाई चिर्दै तत्कालीन मुख्तियार भीमसेन थापाले नयाँ शहरीकरणको योजनासहित भवन निर्माणको योजना अगाडि ल्याए । त्योसँगै दुइवटा धरहरा निर्माण गरेका थिए भन्ने पनि सुनिन आउँछ ।

१९९० सालमा फेरि भूकम्प आयो । भूकम्पमा परेर भीमसेन थापाले निर्माण गरेको बागदरबारस्थित धरहरा जगैदेखि गर्ल्यामगुर्लुम ढल्यो । तर, ललितत्रिपुराले बनाएको धरहरा साढे चार तला सग्लो रहेको तथ्य त्यतिबेलाको तस्वीरमा देख्न सकिन्छ । तर, धरहराको मूलढोकामा रहेको अभिलेखमा पुरानो धरहरा दुईतलासम्म बाँकी रहेको थियो भन्ने लेखिएको छ ।

(सम्बत १८८२ साल चैत सुदि १२ रोज ४ मा श्री श्री श्रीमल्ललित त्रिपुरसुन्दरीदेबीबाट बनाइबक्सेको धरहरा वि.सं. १९९० साल माघ दुइ गते (माघ कृष्ण ३०) सोमबारको भिषण भूकम्पले भत्किबिग्री दुईतला सम्म पुरानो बाँकी भएकोमा अरु तल्ला उठाइ बनाइ श्री ३ महाराज जुद्ध शमशेर जंगबहादुर राणाबाट वि.सं. १९९२मा जीर्णोद्वार गरिबक्सेको । शुभम्)

जगैदेखि भत्किएको बागदरबारस्थित भीमसेन धरहरा भने त्यसपछि पुनः निर्माण गरिएन । तलितत्रिपुराले बनाएको ११ तले धरहरालाई वि.सं. १९९२ मा दुई तला घटाएर जुद्धशमशेरबाट जीर्णोद्धार गरी नौ तलामै सीमित गरिएको थियो । जीर्णोद्धार गरिएको धरहराको रोङरोगन भने २००२ सालमा मात्रै गरिएको थियो ।

२०७२ साल वैशाख १२ गते भूकम्पमा पर्नुअघिको धरहराको सातौँ तल्लामा बार्दली थियो । धरहराको उचाइ ६१ दशमलव ८८ मिटर (२०३ फिट) थियो । धरहराभित्र २१३ सिँढी र बाहिर २५ सिँढी थिए । धरहराको १८८ सिँढी उक्लिएपछि बार्दली आउँथ्यो । बार्दलीबाट काठमाडौं उपत्यकाका अधिकांश भाग सजिलैसँग देखिन्थ्यो ।

धरहराको सबैभन्दा माथिल्लो तलामा शिवलिङ्ग थियो । टुप्पोमा गजुर रहेको ऐतिहासिक स्मारक धरहरा धार्मिक तथा पर्यटकीय दृष्टिले समेत महत्त्वपूर्ण थियो । धरहराको निर्माण मुगल शैलीमा गरिएको थियो भने वरिपरिको पर्खाल पनि सोही शैलीमा निर्माण गरिएको थियो । धरहराको निर्माण इँटा र वज्र (सुर्ती, चून, मास र चाकुको मिश्रण) बाट भएको थियो ।

जनश्रुतिअनुसार धरहरा जोस, जाँगर र उत्साहको प्रतीक मानिन्छ । धरहराको आकार, प्रकार र ढाँचाका कारण यसलाई हिन्दु, इसाई र मुसलमान धर्मको मिश्रित स्वरुप हो पनि भनिन्छ ।

काठमाडौँको बस्ती बाक्लिँदै गएपछि हनुमान ढोकाबाट फुकिएको बिगुल नसुनिने भयो । त्यसपछि सामाजिक तथा प्रशासनिक सूचना र जानकारी दिन तथा भेला गराउन धरहराको टुप्पोबाट बिगुल बजाएर सूचना दिन थालिलो । बिगुल बजेको सुनेपछि जङ्गी निजामती कर्मचारीहरू त्यस बखत कोत वा टुँडिखेलमा जम्मा हुन्थे । सूचना सम्प्रेषणमा प्रयोग गरिएको धरहरा त्यसपछि सैनिकहरूले प्रयोग गरेको र वि.सं. २०४६ सालदेखि दृश्यावलोकनका लागि प्रयोजनमा आएको थियो ।

यसरी विशाल ऐतिहासिक कालखण्ड पार गर्दै एकल धरहराबाट जोडी धरहरा हुँदै पुन: एकल रूपमा रहेको धरहरा वि.सं. २०७२ साल वैशाख १२ गते आएको विनाशकारी भूकम्पमा परेर फेरि ढल्न पुग्यो ।

विश्वको इतिहास हेर्ने हो भने धरहराको स्वरुप ठ्याक्कै मिल्ने नभए तापनि एकल टावरहरू धेरै अगाडिदेखि निर्माण भएको पाइन्छ । अफगानिस्थानमा अवस्थित जामको मिनारेट १२औँ शताब्दीमा निर्माण भएको पाइन्छ । पोर्चुगलमा अवस्थित बेलेम टावर १६औँ शताब्दीमा निर्माण भएको पाइन्छ भने टर्की इस्तानबुलको गटाला जिल्लामा गटाला टावर सन् १३४८ मा निर्माण भएको देखिन्छ ।

यीलगायत अरु ठाउँमा पनि एकल टावरहरू धरहराअगावै निर्माण भएका थिए । तर, जोडी धरहरा अर्थात ट्वीन टावर भने वि.सं. १८८१ भन्दाअघि कहीँ कतै पनि बनाइएको देखिँदैन ।

विश्वका प्रख्यात सबै ट्वीन टावरहरू धेरै पछाडि मात्र निर्माण भएका छन् । भीमसेन र ललितत्रिपुराले निर्माण गरेका जोडी धरहरा नै संसारका पहिला ट्वीन टावर थिए भन्ने प्रमाण हाम्रो इतिहासबाट प्रस्ट हुन्छ । तर, हाम्रो गौरवशाली अस्तित्व हामीले थाहा नपाउँदै मेटिएर गयो ।

हाम्रा शासक प्रशासकहरूले कैयौँ पुराना स्मारकहरू निले । खुला संग्रहालयको रूपमा चिनिने काठमाडौंका कैयौँ स्मारकहरू हराउने क्रम अझै रोकिएको छैन । र, आधुनिकताको लेपन लगाइए पनि अस्तित्व नै समाप्त हुने खतरामा रहेको धरहरा फेरि उभिएको छ । यस धरहरालाई आमनागरिकले प्राचीनता र मौलिकता बोकेको भूकम्पअघिको धरहराकै नजरले हेर्लान् वा कङ्क्रिटको टावरको नजरले ?

सन्दर्भ स्रोत: विभिन्न पुस्तक, पत्रपत्रिकामा प्रकाशित लेख र सामाजिक सञ्जाल ।

प्रकाशित मिति: सोमबार, चैत ३०, २०७७ १७:२८