सत्यमोहनले राति सुटुक्क घण्टाघर लगेर छाेपछाप पारेकाे विष्णुविक्रान्तको मूर्तिले दर्शाउँछ लिच्छवीकालीन साहित्य

सत्यमोहनले राति सुटुक्क घण्टाघर लगेर छाेपछाप पारेकाे विष्णुविक्रान्तको मूर्तिले दर्शाउँछ लिच्छवीकालीन साहित्य

A+ A A-

जोस अनौठो जुर्मुराएको थियो, जोशीमा ।

नहोस् पनि किन ?

सञ्चय कोष काटेर महिनाको ४२ रुपैयाँ दाम थाप्ने ‘नन गजेटेड’ कर्मचारीबाट एकाएक पुरातत्त्व तथा संस्कृति विभागका निर्देशक भएका थिए, ३९ वर्षकाे हुँदा सत्यमोहन जोशी ।

उनी यस्तो बेला विभागका निर्देशक भएका थिए, जतिबेला विभागको काम/कर्तव्य अनि भूमिकाबारे थाहा हुनु त धेरै परको कुरा, विभागको संस्कृति अड्डा नै किन खोलियो र उनलाई अकस्मात् ‘डाइरेक्टर’ नै किन बनाइयो ? उनी आफैँ रनभुल्लमा थिए ।

इतिहासविद् सत्यमोहन जोशी

थाहा नपाउनुको अन्योल भनौँ या आनन्द, विभागमा उनका भूमिकाहरू केके हुन सक्छन् त ? निर्देशकको रूपमा केके गर्न सकिन्छ ? अन्याेलले विकल्पका बग्रेल्ती ढोका खोलिदिएका थिए ।

त्यसै सिलसिलामा उनी दत्तचत्त भएर पुरातत्त्व र संस्कृतिको महत्त्व, भूमिका र उपादेयता बुझ्ने प्रयत्नमा लागिरहेका थिए ।

२०१६ सालको कुरा हो । सोही उद्देश्यका साथ ‘काठमाडौं उपत्यकामा बागमती सभ्यता’अन्तर्गत पुरातात्त्विक र सांस्कृतिक स्थलहरूको निरीक्षण, अध्ययन, अन्वेषण र सर्वेक्षण गर्ने क्रममा उनले उपत्यकाका विभिन्न ठाउँहरू चहार्न थाले ।

सोही क्रममा जोशी एक दिन टुकुचा किनारामा रहेको लाजिम्पाट धोवीचौरको थुम्कोमा पुगे । चौरभरि छरिएर रहेका पुराना मूर्ति, शिवलिङ्गहरूको बीचमा कोही बाख्रा चराउँदै थिए । कोही मन ।

घाँसेहरू भने आफ्नै लयमा घाँस काट्दै थिए ।

एकाएक उनको नजर एक घँसियारामा पुग्यो । ती घँसियारा घाँस काट्नका लागि एक अनुपम मूर्तिमा एक सुरले हँसिया उध्याउँदै थिए ।

छाउनीस्थित राष्ट्रिय संग्रहालयमा रहेको विष्णुविक्रान्तको मूर्ति

‘अरे ! यो कस्तो मूर्ति हो, जसलाई घाँसेले हँसिया उध्याइरहेछ ।’ झसङ्ग भएका सत्यमोहनले नजिकै पुगेर नियाल्ने प्रयास गरे ।

आँखैअगाडि देखिएको त पुरानो विशाल मन्दिरको भग्नावशेषमा खुल्ला रूपमा जलहरीसहित ठड्याइएको कलात्मक विष्णुविक्रान्तको मूर्ति पो रहेछ, जहाँ ताम्रलेपको चमक अझै बाँकी थियो ।

नियालेर हेर्दै के थिए, उनले मूर्तिको पादपीठमा केही अक्षरहरू कुँदिएको पनि देखे । कौतूहलताले उनका आँखा झन् ठूला भए ।

मातुः श्रीराज्यवत्या हितकृतमनसः सव्रदा पुण्यवृध्द्यै
राजा श्री मानदेवः शुभविमलमतिः पात्रदानाम्बुवर्षी
लक्ष्मीवत्कारयित्वा भवनमिह शुभं स्थापयामास सम्यक्
विष्णुं विक्रान्तमूर्तिं सुरमुनिमहितं सर्वलोकैक नाथम् ।
सं ३८८ वैशाख शुक्ल दिवा ।
स्रोत : लिच्छवीकालका अभिलेखहरू / धनव्रज वज्राचार्य

(भावार्थ : राजा श्री मानदेवले आफ्नी माता राज्यवतीको नाममा एउटा विशाल मन्दिर बनाउन लगाई तीनै लोकका देवता कहलिएका भगवान् विष्णुविक्रान्त (त्रिविक्रम वामन) को मूर्ति यस ठाउँमा विधिपूर्वक स्थापना गरे । )

त्यहाँ लेखिएको लिच्छवी लिपिको काव्य उनले खररररर पढे ।

ती पङ्क्तिहरू पढ्दैगर्दा सत्यमोहनको गर्वान्वित देखिए, आजभन्दा १६०० वर्षअघि पाचौँ शताब्दीमा लेखिएको नेपाली वाङ्मय कस्तो थियो होला भन्ने उत्तर बनेको थियो हेर्दाहेर्दै आँखाअगाडिको शिलालेख, शिलापत्र !

जोशी केही हौसिए । शुद्ध संस्कृत भाषा अनि लिच्छवी लिपिमा लेखिएको काव्य ! त्यसमाथि स्रगधरा छन्दमा लेखिएको ! त्यो पनि मूर्तिमा ! त्यसमाथि विशुद्ध तिथिमितिसमेत भएको ! यति सुन्दर, यति काव्यिक शिलालेखसहितको मूर्ति यसअघि जोशीले कहिल्यै देखेका थिएनन् ।

‘त्यति मात्रै होइन,’ सत्यमोहन भन्छन्, ‘राजा, राजमाताको नाम भएको कविताले हामीलाई काव्यसँगसँगै प्रामाणिक इतिहास पनि दिएको छ ।’

हुन पनि विष्णुविक्रान्तको यस मूर्ति एक मात्र काव्यिक शिलालेख थियो, जसले नेपाली भाषा तथा वाङ्मयको प्राचीनतालाई स्पर्श गर्ने आधार दिएको थियो । अध्ययनकर्ताका लागि ढोका खोलिदिएको थियो ।

तर विडम्बना, पाचौँ शताब्दीको काव्यिक शिलालेख र मूर्तिले बोकेको इतिहास चौरमा यसै उपेक्षित भइरहेको साक्षी बनेका थिए सत्यमोहन । हुन पनि घँसियाराहरूका लागि ऐतिहासिक शिलालेख फगत हँसिया उध्याउने साधन बन्नु इतिहासप्रेमी र संस्कृतिप्रेमीका लागि निकै नै निन्दनीय कुरा थियो ।

त्यति मात्रै होइन, त्यसबेला मूर्ति चोरीनिकासी हुने घटनाक्रमहरू पनि बढिरहेका थिए ।

किनकिन सत्यमोहनलाई लाग्यो– यस ऐतिहासिक मूर्तिलाई यही चौरमा छोडिदिने हो भने सम्भवतः मूर्तिको बास केवल उनको स्मरणमा हुनेछ । हँसिया उध्याउनका लागि मूर्ति चौरमा छोडिदिनुभन्दा त यसलाई जोगाएर संरक्षण गर्न पाए भावी पुस्ताका लागि सन्दर्भ सामग्री बन्ने थियो भन्ने उनलाई लाग्यो ।

तर हुँदाछँदाको मूर्ति, कसरी उठाएर लैजाने ? टोलवासी, गाउँवासीले के भन्लान् ? लैजान नदिएमा उनीहरूलाई कसरी मनाउन सकिएला ? फेरि लैजान मिल्दैन भनी अड्डी कसे भने यो मूर्तिको उही दयनीय नियति हुनेछ ।

अनेक तर्कवितर्क मनमा खेलाउँदै सत्यमोहनले निकै बेर गमे र निष्कर्षमा पुगे, ‘अब यो मूर्तिलाई म अपहरण गरेरै भए पनि जोगाउँछु ।’

‘त्यसबखत मूर्ति चोरी निकै बढेको थियो । यस्तोबीचमा मूर्ति यही ठाउँमा रहन्छ भन्ने ग्यारेन्टी लिन पनि सकिएन’, सत्यमोहन भन्छन्, ‘स्थानीयवासीसँग छलफल गरेको भए पनि हुन्थ्यो होला तर मेरो हंसले त्यही भन्यो । मूर्तिको संरक्षण नै नहुने ठाउँमा मूर्तिलाई जोगाएर के काम ?’

पुरातत्त्वको डाइरेक्टर भएको नाताले पनि सत्यमोहन आफैँ यसमा अग्रसर भए ।

छाउनीस्थित राष्ट्रिय संग्रहालयमा रहेको विष्णुविक्रान्तको मूर्ति

र मैले मूर्ति अपहरण गरेर जोगाएँ...

‘दिउँसो लगौँ भने सबैले थाहा पाइहाल्छन् । रातको समयमा प्रबन्ध मिलाएर आफैँले मूर्तिलाई उठाएर घण्टाघर लगेँ र द्वारपालकलाई उठाएर छोपछाप गरेर राखेँ, त्यतिखेर वीर पुस्तकालय मेरो अन्डरमा थियो,’ जोशी आफूले मूर्ति जोगाउन गरेको यत्न यसरी सम्झन्छन्, ‘त्यसैले वीर पुस्तकालयमा गएर कसैलाई थाहा नदिईकन अलग्गै लगेर मूर्तिलाई राखेँ ।'

त्यसपश्चात् धोवीचौरमा ठूलै हङ्गामा नमच्चिएको भने होइन । सत्यमोहन भन्छन्, ‘तीन/चार महिना चुपचाप नै बसेँ । त्यसपछि मैले घण्टाघरबाट झिकाएर विष्णुविक्रान्तको मूर्तिलाई छाउनीस्थित राष्ट्रिय संग्रहालयमा सुम्पिएँ ।’

अपहरण गरेरै सही, राष्ट्रका लागि ठूलो सम्पत्तिको संरक्षण भएकोमा आज पनि आह्लादित छन् सत्यमोहन । तर, यसरी अपरहण गरेर संरक्षण गरिँदा चौतर्फी आलोचना र टिकाटिप्पणी भने नभएका होइनन् ।

विष्णु विक्रान्तको मूर्ति लाजिम्पाटबाट उखेली छाउनी म्युजियममा लगेर राख्ने सत्यमोहन जोशीको कामप्रति आपत्ति जनाउँदै इतिहासकार महेशराज पन्तले त मुखै फोरेर नेपाल साप्ताहिक पत्रिकामा लेखेका पनि थिए ।

तर, सत्यमोहन यसमा आफ्नो नियत सफा भएकाले ती टिकाटिप्पणीहरूले गर्दा दुःखी हुनुभन्दा पनि मूर्ति संरक्षण भएकोमा खुसी हुनुपर्नेमा जोड दिन्छन् ।

‘यदि त्यतिखेर त्यसो नगरेको भए आज यो मूर्ति संरक्षण हुने थिएन । सायद हराएर जाने थियो वा लोप भएर जाने थियो,’ सत्यमोहन निकै बेर गम्छन् ।

छाउनीस्थित राष्ट्रिय संग्रहालयमा रहेको विष्णुविक्रान्तको मूर्ति

लिच्छवीकालीन साहित्य र स्रगधरा छन्दको सुगन्ध बोकेको मूर्ति

यसरी लाजिम्पाटको धोवीचौरमा रहेको विष्णुविक्रान्तको काव्यिक मूर्ति हाल छाउनीस्थित राष्ट्रिय संग्रहालयको सेतो भवनको मूर्तिकक्षको कुनामा अन्य मूर्तिसँग लस्करै उभिएको छ । उत्कृष्ट काव्य कृति, अद्वितीय कलाकारिता र प्रामाणिक साल मिति बोकेर उपेक्षित अवस्थामा मिल्किएको मूर्तिले संग्रहालयको ओत पाएको छ ।

आफ्ना पिता धर्मदेवको मृत्यु भएपछि सती जान्छु भनी बिलौना गरेकी आमा राज्यवतीलाई सम्झाउन लिच्छवी राजा मानदेवले शक संवत् ३८९ मा यस मूर्ति लाजिम्पाटमा प्रतिस्थापन गरेका थिए ।

सत्यमोहन भन्छन्, ‘यस मूर्तिमा रचिएको कविता कविता मात्रै होइन, उनकी आमालाई नै परिवर्तन गराउने बिम्ब पनि हो । विरह र दुःखले भावविह्ल भएकी राज्यवतीलाई श्रीमान् मरेर बिलौना गरिराखेको अवस्थामा, कति दुःख पाएर बसिरहेको अवस्थामा, झुण्डिएर मरौँ कि सेलिएर मरौँ कि हाम फालेर मरौँ भइरहेको अवस्थामा मन्दिर बनाएपछि मन्दिरमा पूजा दान, भजनकीर्तन गर्नुपर्‍यो । सम्भवतः त्यसले गर्दाखेरी उनी परिवर्तन भइन् ।’

हुन त बिलौना सम्भवतः आज समयले गरिरहेको छ । जीवन्त इतिहास बोकेको शिलालेख हामीले यथास्थानमा जोगाउन नसक्नु पनि हाम्रो चेतनाको द्योतक हो । धन्य ! मूर्ति संग्रहालयमा भने संरक्षण हुन पुग्यो ।

छाउनीस्थित राष्ट्रिय संग्रहालयमा रहेको विष्णुविक्रान्तको मूर्तिको पादपीणमा रहेको शिलालेख

हुन त आज संस्कृत भाषामा रचिएको काव्यकृति भएको उक्त श्लोकमा वर्णन गरिएको भगवान् विष्णुविक्रान्त वामनको भव्य मन्दिर सम्भवतः प्राकृतिक प्रकोप/महाभूकम्पबाट धराशयी भयो तर त्यसबेलाको त्यो मन्दिरभित्रको यो प्रस्तर मूर्तिचाहिँ यो सानो थुम्कोको खुला चौरमा रहन पुगेको हुनुपर्छ ।

त्यसो त मूर्ति पौराणिक साहित्यमा वर्णन भएको ‘बलिहरण’ कथामा आधारित छ । यस मूर्तिको भव्य प्रस्तुतिमा विष्णुले स्वर्ग र पाताल ढाकेको एक विहङ्गम क्षण देख्न सकिन्छ ।

सम्भवतः पौराणिक साहित्यमा आधारित भएरै हुनुपर्छ, शिलापत्रमा कुँदिएको काव्य पनि स्रगधरा छन्दमा लेखिएको ।

मानदेवले स्थापना गरेको यस वामन मूर्तिको पादपीठमा कुँदिएको स्रगधरा छन्दको काव्यले त्यसबखतको नेपाली साहित्य र साहित्य चेतलाई झल्काउने छन्द कवि विनोदी गुरु बताउँछन् ।

‘स्रग अर्थात् माला, धरा अर्थात् धर्ती । अर्थात् धर्तीले लगाएको माला !’

‘स्रगधरा छन्दमा लेखिएको कविता/काव्यको सौन्दर्य माला लगाएको धर्तीजस्तै हुन्छ’, छन्द कवि विनोदी गुरु भन्छन्, ‘२१ अक्षरले बन्ने भएकाले छन्द कविताहरूमा श्रगधरा छन्द सबैभन्दा लामो हुन्छ । लामो भएर केही कठिन भए पनि असाध्यै राम्रो, गायात्मक हुने गर्दछ ।’

खासगरी वीर रसका कविताहरू स्रगधरा छन्दमा लेखिने गरेको कवि विनोदी बताउँछन् । उनी भन्छन्, ‘राष्ट्रियता, धर्ती प्रेम, वीरताको, पुर्खाको गरिमा झल्काउने कविताहरू स्रगधरामा लेख्ने गरिन्छ ।’

मूर्तिको पादपीठमा कुँदिएको अभिलेखको भाग ३२ अङ्गुल लम्बा, ३ अङ्गुल चौडा छ । त्यसो त अभिलेखमा कुँदिएको छन्दयुक्त काव्य मात्रै नभएर वामनमूर्ति स्वयम् नै पनि महाकाव्य भएको सत्यमोहन जोशी बताउँछन् । मूर्तिको बनोट, शिल्प र कलात्मक खोपाइ हेर्ने हो भने नेपाली कलाको रूपरेखा छर्लङ्ग देख्न सकिने उनको बुझाइ छ । उक्त वामनमूर्तिको कलात्मक शिल्पीले जोकोहीलाई सोचमग्न बनाउने सत्यमोहनको भनाइ छ ।

वास्तवमा नेपाली काव्य साहित्यको मात्रै नभएर नेपाली मूर्तिकलाको इतिहास लेखन तथा विकासक्रमको आधारशिला तयार गर्नका लागि विष्णुविक्रान्तको यो प्रस्तर मूर्तिको तिथिमितिसहितको अभिलेख जीवन्त इतिहास भएको जोशी बताउँछन् । अनि काठमाडौं उपत्यकामा त्यसबेला संस्कृत भाषा सर्वाङ्गीण बागमती सभ्यताको प्रतीक र अभिव्यक्ति थियो भन्ने तथ्यको साक्षी पनि उक्त मूर्ति भएको उनको ठम्याइ छ ।

यसरी शिलालेखले फगत राजा, राजाको नाम र तिथिमिति मात्रै नभएर तत्कालीन समयको साहित्यबारे पनि बताउन सक्ने आधार विष्णुविक्रान्तको काव्यिक मूर्तिले दिएको उनको भनाइ छ ।

प्राचीन राजधानीको संकेत

सत्यमोहनको भनाइमा प्राचीन समयमा काठमाडौं उपत्यकामा बूढानीलकण्ठदेखि ललितपुर (पाटन)को शंखमूलसम्म फैलिएर गुलजार भएको विशालनगर (हाँडीगाउँ क्षेत्र) मा रहेको टुकुचाखोलानेर लाजिम्पाटको धोवीचौरको थुम्कोमा विष्णुविक्रान्तको प्रस्तर मूर्ति स्थापना गरिएको थियो ।

सम्भवतः त्यसबेलाको प्रमुख शहर अथवा राजपट्टन (राजधानी) थियो भन्ने अनुमान उनी गर्छन् । आज त्यही राजपट्टनको अपभ्रंश ‘लाजिम्पाट’ हुन पुगेको छ । ‘तर यतिबेला लाजिम्पाटको त्यो स्वर्णयुगतुल्यको वैभव खण्डहरमा नै कहीँ कतै विलुप्त भइरहेको छ । र, त्यसले पुरातात्त्विक उत्खननको प्रतीक्षा गरिरहेको छ’, जोशी भन्छन् ।

सौभाग्यले केवल विष्णुविक्रान्तको मूर्तिचाहिँ नष्ट हुन पाएन र यो मूर्ति नै हाल नेपाल राज्यमा सम्भवतः प्रामाणिक तिथिमिति भएको प्राञ्जल संस्कृतमा रचना गरिएको काव्य–कविताको सबभन्दा जेठो कृति भएको छ ।

तस्वीर : सुशील श्रेष्ठ/शिलापत्र

प्रकाशित मिति: शनिबार, चैत २८, २०७७ १२:२१