मिथिलाको आँगनमा कर्णालीको विरह सुन्ने फुर्सद कसलाई पो होला !

A+ A A-

धिपधिप धिपधिप रङ्गीन उज्यालोमा खुलेको थियो मिथिलाको आँगन जानकी मन्दिर । यही रङमा खुल्दै थियो मधेस–पहाडको मायाको अपूर्व माधुर्य । तारादेवी जनकपुर गइन् गइनन् होला तर उनले गाएको गीतको गुञ्जनमा हराइरहेको थियो एउटा साँझ ।

चन्द्रेशा पाण्डेको जादुमयी आवाजमा मधेस-पहाड मायाको अर्केस्ट्रा बौरिँदै थियो । काठमाडौंबाट परपर देखिने कर्णाली र उस्तै पर देखिने मिथिला नगरी हातेमालो गरिरहेको त्यो क्षण साच्चै अभूतपूर्व थियो । जनकपुर साहित्य मेलाको स्वप्नद्रष्टा अमित झा निष्प्राण भएर उत्सवकै दिन लडेका थिए । शोकमा डुबेको मिथिलाको काँध थाम्दै थियो कर्णाली । दुई भूगोलको दुखाई थियो उस्तै, गाढा हुँदै थियो माया उस्तै । मिथिला रोएको दिन, रोएर पनि हिम्मत नहारेको दिन ।

कर्णालीले जनकपुरको काँध थामेको क्षण केवल शब्दहरूको, विचारहरूको मात्र उत्सव थिएन । अक्षरहरूको बहानामा साटिएको मित्रता र बन्धुत्वको उत्सव थियो । साँच्चै खुलेको थियो सातौँ रङको उज्यालोमा मिथिलाको आँगन । सुसेल्दै कर्णाली नदी भन्दै थिइन् होला, अलिकति दु:ख अलिकति सुख साटेर हेर, झाँकेर हेर हृदयमा एक अर्काको, तिमीहरूको घाउ उस्तै देखिन्छ । राजनीतिको रोटी सेक्नेहरूले लगाइदिएको मनहरूको घाउ, मितेरीको मलमले पुर्दै थियो ।

ठाडी भाकामा विरह पोख्ने कर्णाली मिथिलाको गीत सुन्दै थियो । मुग्लान जानेहरूको कहर मिथिला सुन्दै थियो । मुग्लानी लाहुरेको वीरता र विरहको कथा मिथिलाको आँगनमा सुनाउन पाँउदाको त्यो क्षण सुन्दर तस्वीर बनेर बसिदियो मेरो मनमा पनि । संयोग सुनौलो मिल्यो । मिथिलाको आँगनमा कर्णालीको विरह पोखिएको क्षणको साक्षी बसेपछि कर्णालीको आँगनमा मिथिलाको बह बहेको हेर्ने मौका मिल्यो ।

कर्णालीका युवा जुरुक्क उठेर प्रदेश नम्बर दुईका मुख्यमन्त्री सामु मधेसका दलितको सास्ती सुनाइदिए । प्रश्न सोधे, जवाफ मागे । मधेसका बन्धुहरूको ब्यथाले उनलाई पोलेको थियो । दुई नम्बर प्रदेशका मुख्यमन्त्री कर्णालीमा पाहुना होइनन्, यो उनको आफ्नै घरको अर्को आँगन हो । कर्णालीका जनता पनि उनका आफ्नै हुन् । उनीहरूको चासो उनले सम्बोधन गरे । मधेस सर्लक्क कर्णालीमा ओर्लिएको क्षण सुर्खेत बुलबुल तालमा अर्को गीतको भाका मिसियो होला ।

कथै कथा बाँचेका मिथिला र कर्णाली पालैपालो कथाको माला फुकाउँदै थिए । समय यसैमा लट्ठ थियो । घुम्टोभित्रका कहानी मात्र सुनाइएको मधेस साहसको गाथा फुकाउँदै थियो । एसिड आक्रमणमा परेर मृत्यु जितेकी आरती शाहले, साहस हुन्छ कस्तो दुनियाँलाई सुनाउँदै थिइन् ।

आरतीको साहस र कर्मले चम्किएका थिए, उनलाई सुनिरहेका मानिसहरूका आँखा । कुरा सौन्दर्यको हुँदै थियो, मानिसहरूको हृदयमा प्रेम जागृत हुँदै थियो । अरुको दु:खले मानिसको हृदयमा करुणा र प्रेम जागेको अवस्था सौन्दर्यको उच्चतम अवस्था हो । त्यो उच्च पल शब्दहरूको खेल मात्र बनेन, साहसको पहाड बनेर उभियो ।

सीता केवल कमजोर नारी होइनन्, आफ्नो परीक्षा लिने राज्य त्यागेर आफ्नै इमानको साम्राज्य बनाउने साहसी नारी हुन् । हो सीता कमजोर होइनन् । तत्कालीन समाजले हुर्मत लिएकी नारी हुन् । यसो भनिँदै गर्दा तत्कालीन समाजले सीताहरूमाथि गरेको अपराध कुनै हालतमा मान्य हुने छैन ।

आलोचना र समालोचनाको अग्निमा इतिहास जाँचिदै थियो । यो सुन्दर कुरा हो । सीताको गुण गाउने बहानामा हुने अपराधको न्यायीकरण अबको समयले सिधै तिरस्कार गरिदिन्छ । गर्नैपर्छ । मिथिला केवल उच्च जात र घरानाको मात्र आँगन होइन, यो सबै जात, लिङ्ग र वर्णका मानिसहरूको साझा भूमि हो । न्याय र अन्यायको बहस अझ धेरै हुनेछ । आगोमा सुन खारिए जस्तै प्रश्नहरूको ज्वालामा समाजको मूल्य मान्यता खारिनेछन् । निर्मल र न्यायिक समाजका लागि यो जरुरी कुरा हो ।

उमा सिहं पत्रकारिता गर्दागर्दै मारिएको कठोर सम्झना हाम्रो मनबाट गएको छैन । उनको छायाँ बनेर उभिएका नयाँ पुस्ताको पत्रकार महिलाहरूको अठोटमा उमाको सपना बाँच्दै गरेको थियो । हिजो चुलो चौकोमा गएर भेट्नु पर्ने मधेसको महिलाहरू, व्यवस्थापन हाँकिरहेका, नगरपालिकाको नेतृत्व सम्हालिरहेका, सार्वजनिक स्थलमा प्रश्न सोधिरहेका भेटिन्थे ।

जनकपुरकी उपमेयर रीता मिश्रलाई प्रश्न सोध्दै थिइन् अध्येता सानु रानी । मिथिलाको अथेन्टिक खानालाई कसरी पर्यटनसँग जोड्ने र संसारमा यसको स्वाद फैलाउने उनको चासोको विषय थियो । काठमाडौंबाट देखिने सीमाको सम्बन्ध मधेस-पहाडको मित्रताको सम्बन्धको नखुलेका आयामहरू जनकपुर खुलाउँदै थियो ।

काठमाडौंले कर्णालीलाई हेर्ने नजर पनि एकांकी छ । यताबाट हेर्दा कर्णाली रोएको मात्र देखिन्छ । उता गएर हेर्दा कर्णालीको आँखामा आँसु मात्र होइन सपना पनि देखिन्छ । काठमाडौंबाट हेरे जस्तो विभेद र हिंशाका घनिभूत तस्वीरहरू मात्रै देखिँदैन । ती सबै कुरासँग भिड्दै गरेका मौरीजस्ता मेहेनती मानिसहरू पनि देखिन्छन् । हर पाइलामा आफ्नो समाजको सभ्यताको उचाइ बढाइरहेका हुन्छन् । पीडा मात्र देखिने कर्णालीका मानिसहरूको विचार पनि हुन्छ, यो संसारले थाहा पाउनैपर्ने कुरा हो । कमिलाजस्ता मिहिनेती महिलाहरूले कर्णालीको भार थामेका छन् । आफ्ना मानिसहरू मुग्लान र खाडी भासिँदा समाजमा बढ्दै गएको सामुदायिक जीवनको रिक्तता पुरेका छन् । उनीहरूको पराक्रमको चर्चा नगरी कर्णालीको चित्र पूरा बन्दैन ।

'कर्णाली घुमाउरो पड्यो लौरी बगाउँदैन । बैरागीका बैरी मन डुली अघाउँदैन ।' शब्दमा होइन, भाकामा बोल्छन् मान्छेहरू । आवाजमा होइन आँखा आँखामा बोल्छन् । यो भेगका वनपाखा, पहरामा विरही मुद्रामा ठाडी भाका हाल्नेहरूले मन हल्लाइदिन्छन् । साहित्य लैख्नै पर्दैन कर्णालीले, यो आफैँमा महाकाव्यहरूको सागर हो ।

कोरोना महामारी नँहुदै र भएपछि संसारमा प्रकृतिमाथिको ज्यादतीको विषय पहिलाभन्दा थोरै गम्भीर भएर उठाइयो । हामी कसरी हर दिन आफ्नै गास र सासविरुद्ध युद्ध गरिरहेका छौँ भनेर कुरा उठ्दै छ । कसरी निष्प्राण बनाउँदै छ रासायनिक औषधिले माटोलाई, यो चर्चा भइरहेछ ।

राष्ट्रिय मिडियाहरू रासायनिक मल कारखाना आफ्नै देशमा खुल्ने भयो भनेर खुसियालीको समाचार बनाउँदै थिए । उता कर्णांलीका किसान माटोको जीवन र उत्पादनको सम्बन्धको चर्चा गर्दै थिए । सोध्दै थिए माटोको प्राण जान लागिसक्यो रासायनिक मलको कारण, कहिलेले हुन्छ यो ज्यादतीको अन्त्य ? कर्णालीले पीडा मात्र बोक्ने, संसार चहारेर काठमाडौं फर्केकाले विचार बोक्ने, यो कसरी हुन सक्थ्यो र ?

कर्णालीको किसानको विचारले देश र संसारलाई सजग गराउँदै थियो । माटो मल र बिउको कुरा । रैथाने खानेकुराहरूको बिउमाथिको स्वामित्वको चिन्ता काठमाडौंले भन्दा ज्यादा कर्णालीले गरेको सुनियो । राष्ट्रिय अन्तर्राष्ट्रिय बहसहरूमा घनीभूत भएर उठ्नुपर्ने कुराहरू हुन् यी । यही कारण पनि अङ्ग्रेजी भाषीहरूको आयातित सूचनामा हराउँदै गएको संसारमा लोक ज्ञानको चर्चा आवश्यक छ ।

हाम्रा कुराहरू अनुभूति र भोगाइका आर्तनादहरू विचार बन्नका लागि माइकल र डेभिड नै चाहिँदैन । छाउगोठमै बसेर छाउविरुद्ध जेहाद छेड्ने गोमाता र रेलकला विष्टहरूको विचार भए हुन्छ । स्वअनुभूतिको आर्यसत्यबाट निस्किएको ज्ञानको मूल्य बुझाउने अखबारका पानाहरूमा नदेखिएका मान्छेहरू नै हुन् ।

आजसम्म पनि किन हाम्रो समाज विभेदको घाउ बोकेर बाँच्छ । ज्ञान र प्रश्न दुवै छ जिल्लाहरूमा । गाउँहरूमा घरहरू तखता जस्तो मिलेर बसेका हुन्छन् तर किन विभेदले मनमनै पर्खाल लगाएको छ । मनमै पर्खाल भएपछि घर जोडिनुको अर्थ के हुन्छ । बाटो, थाडो र ओटालोजस्तो बहसले यी कुरा उजागर गरे । हामी मानिसहरू अहिले संसार चहारिरहेका छौँ । संसारभरका सुविधा हत्केलामा लिएर एक्लै पल्टिरहेका छौँ । ठूलाठूला घर एक्लै रुँगेर बसेका शहरका बुढाबुढी, गाउँको सप्पै रौनक लिएर शहर पसेका तन्नेरी ।

सुनसान र न्यास्रो पिँढीहरूमा झार उम्रिरहेको छ । पाखाहरू कान्लाहरूबाट मानिसहरूको हाँसो ठट्टा हराएको । हाट लाग्थ्यो, बजार लाग्थ्यो औँसीपूर्णेमा । कहिलेकहिले मनपरेको कुरा किन्नुको सुख नै अर्को हुन्थ्यो । त्यो सबै हराएको छ । महिना दुई महिना हाट धाएर नुन बोक्नेहरूको कथा बडेबडे पहाडमा ठोकिएर कर्णालीको सुसेलीमा हराएको छ ।

आँखै खाने पावर पोइन्ट प्रेजेन्टेसनमा विनाशकारी विकासका मुद्दाहरूको मात्र छलफल भइरहेको छ संसारमा । कसलाई फुर्सद छ हाट भर्नेहरूका कथा सुन्ने ? हाट जाने मान्छेहरूको मनमा कुदिएको जीवित इतिहास कर्णालीका कुडामा गुञ्जियो । कर्णाली जिउँदो इतिहास पनि त हो नि ।

गौरव र पीडाको अचम्म लाग्दो सङ्गम हो कर्णाली । छाउपडीमा महिलाहरू मरेकै छन् । हिंसाको कहर सहन नसकेर लालाबालासहित नदीमा हाम फालेकै छन् । डा. नवराज केसीले हिंसापीडित गर्भवती महिलाको कहानी सुनाए । गर्भमा बसेको बच्चाको नामबाट उसको बाबुलाई पत्र लेखिदिए । महिलाको जीवनमा सुखका आगमन नसोचेको ढंगले भयो । यो भन्दा शक्तिसाली के होला ? मानवीय भावनाले सबै थोक बदल्न सक्छ ।

कर्णालीमा ओसारिएका कुहिएका चामलको समाचार आजसम्म आँउदै छ । त्यताबाट बाँकी देश पठाइने स्याउ, केसर, मार्सी चामल र सिमीका कथाहरूको युग सुरु हुँदै छ भन्थे मान्छेहरू ।

'कर्णाली घुमाउरो पड्यो लौरी बगाउँदैन । बैरागीका बैरी मन डुली अघाउँदैन ।'

शब्दमा होइन, भाकामा बोल्छन् मान्छेहरू । आवाजमा होइन आँखा आँखामा बोल्छन् । यो भेगका वनपाखा, पहरामा विरही मुद्रामा ठाडी भाका हाल्नेहरूले मन हल्लाइदिन्छन् । साहित्य लैख्नै पर्दैन कर्णालीले, यो आफैँमा महाकाव्यहरूको सागर हो ।

परदेशमा पसिना बगाएर सीमाबाट देश भित्रँदा परदेसीको लठ्ठी खाइरहेको युवाको ढाडको घाउ उपन्यासको कुन पानाभन्दा कमजोर हुन्छ ? बगेका अश्रुधारा कुन स्टार कविको लय भन्दा कम छ ? कर्णालीले आफ्ना कुडा आफैँ सुनाउदा ठाडी भाका मात्र गुञ्जायमान भएको साँझको आसमा थिएँ म । कुनै पनि धार्मिक नाम पाएन कर्णाली नदीले भनेर पीर मान्दै थिए मान्छेहरू । यो कुनै सम्प्रदायको सागर होइन, दर्शनको सागर हो भन्दै थियो मेरो मन ।

'कमैलो कर्कलो छैन, सुनखानीमा भएर के गरुँ ।'

कागजको चिर्कटो लिएर गजल भन्न उक्लेका तन्नेरीहरू एक वाक्यमा सग्लो समाजको कथा भन्थे ।

'देशभित्र देश बाँच्न नपाएको मलाई मुलुकको हाल नसोध ।'

परदेशको न्यास्रोमा मन पोखेर पठाउनेहरूको भाका पनि गुञ्जिन्थ्यो । कहिलेकहिले लाग्छ, देशभित्रै पर कतै सुनसान एक्लै सुसाउँदै हिँड्ने कर्णाली विरहमा सुसाएजस्तो, अलि पर पुगेपछि विद्रोहमा उर्लेजस्तो ।

कहिले पिरतीको मधुर लय त कहिले आँखाहरूका सपना सप्पै सोहरेर उन्मुक्त बहेजस्तो । कर्णालीका जिल्लाहरू गएको बखत भीरमा चेपीएर नदीलाई म एकोहोरो हेरिरहन्थेँ । यस्तै लाग्थ्यो जस्तो कर्णालीका मानिसहरूका कुडा सुन्दा लाग्यो । दुनियाँसँग बेखबर भएर सानसँग बहिरहने कर्णालीले अब सपनाहरू जागेको खबर सुनाउँदै हिँड्छ रे !

प्रकाशित मिति: आइतबार, चैत २२, २०७७ ०६:५२