शिक्षकले समाजलाई डोर्‍याउँछ, त्यसैले उसलाई नम्बर एक बनाऔँ

A+ A A-

विज्ञान हाम्रो जीवनका प्रत्येक पाइलासँग जोडिएको छ । हामीले सास फेर्ने अक्सिजन, पिउने पानी, खाने खानामा विज्ञान छ । हामीले चलाउने मोबाइल, ल्यापटप, गाडी, औषधि, खेतमा प्रयोग गर्ने मल सबै विज्ञानका उत्पादन हन् । लियो नार्दो दा भिन्सी, न्युटन, ग्यालिलियोजस्ता वैज्ञानिकले हालको विज्ञानको जगमा आधुनिक विज्ञानको विकास भयो ।

हामीले जति पनि वैज्ञानिक उपलब्धिहरूको प्रयोग गरिरहेका छौँ, प्राय: सबै विदेशमा आविष्कार भएका हुन् । संसारलाई हल्लाउने नेपाली वैज्ञानिकको खास उदय हुन सकेन । अनुसन्धान र आविष्कार भन्ने कुरा सधैँ जन्मजात प्रतिभाको मात्र होइन । यो क्षमता आर्जन गरिने विषय पनि हो ।

संसारका चर्चित वैज्ञानिक र अनुसन्धानकर्तालाई विद्यालय र विश्वविद्यालयको शिक्षाले प्रयोग र परीक्षण गर्न अभ्यस्त बनायो । यसका लागि उनीहरूलाई प्रेरित गर्‍याे । विज्ञानमा घोक्ने वा कण्ठ गर्ने भन्ने कुराको खास अर्थ हुँदैन । मूल कुरा विज्ञानलाई बुझाउनु हो । तर, हाम्रो देशभरका कक्षाकोठामा विज्ञानको भीषण रटान चलिरहेको छ । परभाषा, सिद्धान्त घोक्ने र परीक्षामा खरर्र लेख्न सक्ने हुनुलाई शिक्षा भनिएको छ । सबै विषयको हालत करिब उस्तै छ । यसले हरेक कुरामा नेपाललाई परजीवी बनाएको छ । यहाँ आविष्कार र अनुसन्धान भन्ने कुरा शून्य छ ।

जिन्दगीसँग नजोडिएको विज्ञान शिक्षा

शिक्षाविद् विद्यानाथ कोइरालाको तर्क छ, ‘विद्यार्थीले जिन्दगी र किताब बेग्लै कुरा हो भन्ने बुझ्दो रहेछ, त्यसैले विज्ञान पढाइ हाउगुजी भयो । हाम्रा पुर्खाले थुप्रै वैज्ञानिक काम गरेका छन् । हलो जोत्ने, दमाहा बनाउनेदेखि पानी घट्टसम्म विज्ञान जोडिएको छ । शिक्षकले दैनिक जीवनसँग विज्ञानलाई नजोडेर, सूत्र कण्ठ गराउनतिर लागे ।’

हाम्रो शिक्षा समाज र जीवनसँग जोडिएन । किताबभरि अन्तर्राष्ट्रिय वैज्ञानिक र तिनका आविष्कारको भीषण चर्चा छ । आइन्सटाइन, न्युटन, एडिसन, मेन्डेलिभ, आर्किमिडिज, पास्कल, हकिङजस्ता विख्यात वैज्ञानिकका योगदान अमूर्त रूपमा पढाइन्छ, तर यसबाट विद्यार्थीमा सामान्य वैज्ञानिक चेतको विकास हुन पनि हम्मेहम्मे पर्दै छ । किनकि, विद्यार्थी त्यसलाई बुझिरहेको छैन । बुझाउनका लागि प्रयोग, परीक्षण र अवलोकन गराउने परिपाटी नै बसेन ।

विद्यार्थीका लागि ती सबै एकादेशको कथाजस्तो लाग्छ । पाठ्यक्रमअनुरूप पाठ्यपस्तक बन्ने हुन् । ‘पाठ्यक्रम/पाठ्यपस्तक मृत हुन्छन्, त्यसलाई जीवन दिने काम शिक्षकको हो,’ डा. कोइरालाको मत छ ।

देशभित्रको ऊर्जा, जलस्राेत, जडीबुटी, कृषि, इन्धन, धातु र वातावरणसँग विज्ञानको पढाइ जोडिएको छैन । शिक्षकमा यसलाई जोड्ने खुबीको विकास गराउनु विश्वविद्यालयको शिक्षा र तालिम दिने निकायको काम हो ।

सन् १९५७ मा सोभियत संघले ‘स्पुतनिक-१’ भू–उपग्रह प्रक्षेपण गरेपछि संसारभर हल्लीखल्ली मच्चियो । दोस्रो विश्वयुद्धले सबैभन्दा शक्तिशाली बनाएको अमेरिकालाई यो घटनाले नराम्रोसँग झस्काइदियो । एक वर्षमै १९५८ मा अमेरिकी स्कुलमा विज्ञान र प्रविधिको शिक्षालाई समयानुकूल विकास गर्ने गरी अमेरिकी कङ्ग्रेसले ‘नेसनल डिफेन्स एक्ट’ पास गर्‍याे । स्कुलको विज्ञान र प्रविधिको शिक्षामा ठूलो लगानीको घोषणाले देशमा विज्ञान प्रविधिको विकासमा बलियो जग निर्माण गर्‍याे ।

हाम्रो देश विज्ञान र प्रविधिमा पिछडिएर लाजमर्दो स्थिति आउँदासम्म पनि शिक्षा प्रणालीलाई बदल्ने अभियान चल्दैन । मानौँ, नेपाल अनुसन्धान गर्न नसक्ने मुलुक हो, जे भइरहेको छ, ठिकठाक भइरहेको छ ।

हाम्रो देशको पढाइले स्कुल र कलेजमा विज्ञान पढाउनको उद्देश्य के भन्ने प्रश्नको उत्तर भेट्न सकिरहेको छैन ।

खासमा विज्ञान रट्ने विषय होइन । यो खोज र अनुसन्धानको विषय हो । कहिल्यै नसुनेका, नदेखेका र प्रयोगमा नआउने विषय आँखा चिम्लेर मस्तिष्कमा कोच्नुलाई विज्ञान पढाइ भनिएको छ ।

विज्ञान शिक्षामार्फत विद्यार्थीमा आलोचनात्मक चेत, खोज गर्ने बानी, प्रविधिको विकास गर्न सक्षम मस्तिष्कको विकास हुन सकेन । विज्ञान विषय देशसँग जोडिएको छैन । त्यसैले धेरै विद्यार्थीका लागि यो भूत हो । विज्ञानका जटिल तथ्यलाई सरल बनाएर पढाउन सकिएको छैन । कतै सुनेको थिएँ, ‘कुनै पनि विषयलाई सरल रूपमा अरुलाई बझाउन नसक्नुको अर्थ हो, तिमी स्वयंले त्यसलाई बुझेका छैनौँ ।’

शिक्षक उत्पादन गर्ने विश्वविद्यालय र त्यसअन्तर्गतका संकायमाथि प्रश्न उठ्छ- के त्यहाँबाट उत्पादित शिक्षक प्रखर छन् त ? एक महिनाको शिक्षण अभ्यासमा खटाउँदैमा शिक्षक बनिसक्याे ?

विकसित देशमा शिक्षक बन्न कैयाैँ संघर्षबाट गुज्रनुपर्छ । हामीले जोकोहीलाई, अझ भनौँ, पढाइमा कमजोर भनिएका व्यक्तिलाई शिक्षणमा तानिरहेका छौँ ।

हामीले जोकोहीलाई शिक्षक बनाइदिएका छौँ । मेडिकल साइन्स, नर्सिङ, इन्जिनियरिङको पढाइ जति विशिष्ट हुन्छ, शिक्षाको पढाइ त्यति विशिष्ट छैन । यसले शिक्षकको योग्यतालाई कम महत्त्व दिएको छ । शिक्षकको गरिमालाई खस्काइदिएको छ ।

काठमाडौं विश्वविद्यालय ‘स्कुल अफ साइन्स’का डिन डा. कन्हैया झाको तर्क पनि शिक्षक बढी जिम्मेवार हुनुपर्छ भन्ने छ । ‘पढाउन मन नलाग्ने व्यक्ति शिक्षणमा आउनु हुँदैन । अहिलेका धेरै नेताहरू पनि शिक्षणलाई माध्यम बनाएर नेता बनेका छन् । यसले गर्दा शिक्षण पेसा नै बदनाम भयो ।’

अप्रभावकारी भइरहेको शिक्षक तालिममाथि पनि झा प्रश्न उठाउँछन्, ‘शिक्षकलाई तालिम दिन सक्ने व्यक्तिको योग्यता बढी हुनुपर्छ । तर, उल्टो हुँदै छ । तालिम लिने व्यक्तिले एमफील, पीएचडी गरिसकेको हुन्छ, तर तालिम दिने व्यक्ति मास्टर्स डिग्रीमै सीमित भइरहेको हुन्छ । पछिल्लो विकसित ज्ञानसँग तालिम दिने व्यक्ति पोख्त भइरहेको छैन ।’

विज्ञानको पढाइ अमूर्त छ । सिमेन्ट बनाउने प्रक्रियाबारे पढाउँदा विद्यार्थीलाई सिमेन्ट उद्योगमा लग्न सकिएको छैन । साबुनबारे पढाउँदा साबुन उद्योगमा लग्ने गरिन्न । जलविद्युतबारे पढाउँदा जलविद्युत गृहमा लगेर देखाइन्न ।

‘खसिरहेको पानीले टर्बाइन घुमाउँछ, जेनेरेटरले उक्त चाल शक्तिलाई विद्युत्‌मा रूपान्तरण गर्छ र बत्ती बल्छ भनेर काल्पनिक शिक्षा दिइने गरिन्छ । विद्यार्थीले कहिल्यै माथिबाट पानीको बहाब खसेको देखेको हुन्न, टर्बाइन देखेको हुन्न, न जेनेरेटर नै ।

यही शिक्षालाई एउटा जलविद्युत् गृहमा लगेर देखाउन पाएको भए सिकाइ कति प्रभावकारी हुन्थ्यो, विद्यार्थीले खुसीका साथ सिक्न पाउँथे ।

यो एउटा उदाहरण मात्रै हो । शिक्षकले मात्रै चाहेर हुँदैन । स्कुलले सजीव ज्ञान दिने वातावरण तयार गरिदिनुपर्थ्याे ।

तर, फिल्डमा उतार्ने भन्ने कुरामा स्कुलको वास्ता छैन । सबै स्कुलको एकोहोरो जोड छ, विद्यार्थी पास गराऊ । यस कारण शिक्षामा भौतिक परिवर्तन होइन, मनोवैज्ञानिक क्रान्तिको खाँचो छ ।

सामान्य होइन एउटा आमूल परिवर्तनको खाँचो । शिक्षाको उद्देश्य के हो देशभरका प्रअ, शिक्षक, प्रधानाध्यापकको सोचमा क्रान्ति आउनुपर्छ ।

विज्ञानमा तोरीको जीवनचक्रबारे पढाउँदा तोरी रोपेको खेतमा लग्दैनौँ । कृषिमा ग्राजुएट गर्दै गरेका विद्यार्थीले पनि सायदै खेतबारीको माटो छुन पाउँछन् । ‘यो भनेको यस्तो हो, यस्तो भएपछि यस्तो हुन्छ’ भन्ने कोरा कल्पनामा विज्ञान पढाइ चलिरहेको छ । कैयौँ व्यावहारिक जीवनमा प्रयोगमा नआउने र प्रयोग गरेर देखाउन नसकिएका सूचनाहरू पढ्न बाध्य पार्न खोज्दा पछिल्ल्लो पुस्ताका विद्यार्थीमा पढ्ने बानी मर्दै गएको छ ।

शिक्षकको वृत्ति विकास र सुविधा

केही दिनअगाडिको शिक्षामन्त्रीको भनाइले राम्रै चर्चा पायो । ‘अन्त कतै जागिर नभेटेपछि मान्छेहरू शिक्षक बनेका छन् । शिक्षक भइसकेपछि पनि उसले अन्य पेसा विकल्पका बारेमा सोचिरहेको हुन्छ ।’ हो, उनले भनेको कुरा ठीक हो तर यस्तो किन भइरहेको छ भन्ने प्रश्नको उत्तर खोतल्ने समय मन्त्रीहरूलाई हुँदैन ।

सबैभन्दा बढी समय दिनुपर्ने, परिश्रम लाग्ने र सिकिरहनुपर्ने पेसा हो शिक्षण । व्यक्ति आफ्नो कर्ममा लिप्त रहन सबैभन्दा पहिला आर्थिक सुनिश्चितता हुनुपर्छ । शिक्षकका आधारभूत आवश्यकता के अहिले दिइएको तलबले पूरा गर्न सक्छन् त ? सक्दैनन् । यस कारण शिक्षक पाएसम्म अरु विकल्पको खोजीमा रहिरहन्छन् । यसको असर विद्यार्थीको शिक्षामा परिरहेको छ । शिक्षकलाई आफ्नो पेसाप्रति सन्तुष्ट बनाइदिने कर्तव्य सरकारको हो ।

‘विदेशको विद्यार्थी र शिक्षक भविष्यको तनावमा हुँदैन । त्यसैले विद्यार्थीले आफ्नो क्षमताअनुसार सिक्न सक्छ र शिक्षक पनि ढुक्क भएर आफनो पेसाप्रति बफादार बन्न सक्छ । हामीकहाँ शिक्षकको तलब र वृत्ति विकास नै भएन’, नास्टका सह–प्राज्ञ डा. विनोद अधिकारीले शिक्षक र विद्यार्थी पढाइप्रतिको उत्साह मार्ने कारण थप्छन् ।

त्यही शैक्षिक योग्यता भएका निजामती सेवाका कर्मचारीहरूको विभिन्न शीर्षकमा भत्ताहरू पाउँछन् । शिक्षकको भन्दा उनीहरूको तलब सुविधा दुई गुणाजस्तै हुन्छ । शिक्षामार्फत देश बदल्ने हो भने यो संस्कृति ठ्याक्कै उल्ट्याउनुपर्छ । अन्य कर्मचारीभन्दा शिक्षकको सेवा सुविधा बढी नै हुनुपर्छ । जुन युरोपियन र अमेरिकन देशहरूमा छ ।

विदेशमा जस्तै दिनको ५/६ पिरियड होइन २/३ पिरियड मात्रै शिक्षकले पढाए पुग्ने वातावरण बनाइनुपर्छ । शिक्षकको वृत्ति विकासका लागि नियमित र प्रभावकारी तालिम सञ्चालन गरिनुपर्छ । यसपछि शिक्षणप्रति प्रतिभाशाली व्यक्तिहरूको आकर्षण कसरी नबढ्ला ।

शिक्षकजस्तो गर्विलो पेसालाई हामीले हलुका बनाइदिएका छौँ । हामीले जोकोहीलाई शिक्षक बनाइदिएका छौँ । मेडिकल साइन्स, नर्सिङ, इन्जिनियरिङको पढाइ जति विशिष्ट हुन्छ, शिक्षाको पढाइ त्यति विशिष्ट छैन । यसले शिक्षकको योग्यतालाई कम महत्त्व दिएको छ । शिक्षकको गरिमालाई खस्काइदिएको छ ।

शिक्षाशास्त्र संकाय र शिक्षक सेवा आयोगका बीचमा गहन छलफल हुन्छजस्तो लाग्दैन । कुन–कुन विषयका, कस्ता–कस्ता उत्कृष्ट शिक्षक, कसरी उत्पादन गर्ने, शिक्षक लाइसेन्स दिन वैज्ञानिक परीक्षा कसरी लिने, देशलाई कस्ता शिक्षक चाहिएको हो भन्ने कुरामाथि गहिरो छलफल आवश्यक पर्थ्यो ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, चैत २१, २०७७ ०७:५२