हामी शिक्षाको कुरा गर्छौं र यसलाई विद्यालयसँग मात्र जोड्छौँ । विद्यालयलाई फेरि सस्तो-महँगो, सरकारी-निजीसँग मात्रै जोडेर हेर्छौं । तर आफ्नो परिवार, घर, छरछिमेक, समाज र प्रकृति सबैभन्दा नजिकका शिक्षक हुन् । शिक्षा ज्ञान लिने एउटा औपचारिक बाटो हो, विद्यालय शिक्षा पाउने एक थलो । तर, ज्ञान लिने विभिन्न माध्यमहरू छन् । साथै, ज्ञानको मुख्य स्रोत अध्ययन हो र अध्ययन गर्ने विभिन्न तरिकाहरू छन् ।
हाम्रो समाजले ‘हामी केही नबोले, जवाफ नलागे, शिक्षक वा ठूलाबडाले भनेका सबै कुरा माने ज्ञानी’ भनेर बुझाउँछ । यद्यपि ज्ञान लिने नै कौतूहलता जागेर र प्रश्न गरेर हो । कौतूहलता जगाउने एउटा महत्त्वपूर्ण आधार किताब पढ्नु हो । नेपाली समाजमा किताब पढ्ने संस्कार बसाउनुपर्छ सानो उमेरदेखि नै, चाहे विद्यालयमा होस् वा घरमा । पढ्न प्रोत्साहन गर्नुपर्छ ।
पढ्न नसक्ने बालबालिकालाई आमाबुबा, ठूला दाइदिदी वा अभिभावकले पढेर सुनाइदिने गर्नुपर्छ । पढ्ने बानी बसाले जिन्दगीभर ज्ञान लिन सजिलो हुन्छ । अझै पढ्नेहरूको सर्जनशीलता र कल्पनाशक्ति पनि बढ्छ । आफू नपुगेको र पुग्न नसक्ने ठाउँहरूका बारेमा पढेर थाहा पाउन सकिन्छ ।
ज्ञान लिने अर्को तरिका अनुभव र अनुसन्धान हो । पोखरीबारे जान्न मन लागे पोखरीभित्र छिरेर अनुसन्धान गर्न जरुरी छ । पौडी खेल्नका लागि पानीसँगको अनुभव अपरिहार्य छ । त्यसैले, सानैदेखि घोकाएरभन्दा पनि गराएर वा देखाएर सिकाइनुपर्छ । बालबालिकालाई जङ्गलमा लगेर वनस्पतिहरू र जीवजन्तुहरूबारे पढाउनुपर्छ । कुनै पनि परियोजना सकिएपछि अनुभव साटासाट गर्नुपर्छ ।
किन्डर गार्टनमा लेखपढ होइन, खेल खेलेर अनि नाचगान गरेर घुलमिल हुनुपर्छ । एकअर्कालाई कथाहरू सुनाउनुपर्छ । सामुदायिक तहमा ज्ञान केन्द्रहरू बन्नुपर्छ । यसको संरचना सानो क्लब हुन सक्छ, जहाँ समुदायका हरेक उमेरका बासिन्दाहरू विभिन्न खेलहरू खेल्न सकून् वा गएर कम्प्युटरमा कुनै विषयमा अनुसन्धान गर्न सकून् । सकिन्छ भने अझै ‘स्वीमिङ पुल’ होस्, पुस्तकालय होस् ।
जुन घरमा लोग्ने मान्छेले कहिल्यै खाना पकाउँदैन वा लुगा धुँदैन, त्यो घरमा हुर्केको पुरुषले पछि गएर खाना पकाउने वा लुगा धुने सम्भावना न्यून रहन्छ । घर सम्हाल्ने जिम्मेवारी छोरीको मात्रै हो भन्ने मानसिकता घरपरिवारको उपज हो ।
पाठ पढाउने र सिकाउने एक माध्यम यात्रा पनि हो । अध्ययन गर्नु भनेको पढ्नु मात्रै हो भन्ने हाम्रो एकतर्फी बुझाइ छ । घुमेर, डुलेर, नयाँनयाँ ठाउँमा पुगेर धेरै कुराको अध्ययन गर्न सकिन्छ । साहित्य र कलामा लागेकाहरूका लागि त झन् यात्रा गर्नु रचनात्मकताको मुहान हो ।
आफूभन्दा फरक व्यक्ति, समाज र संस्कृति प्रेरणाका स्रोत बन्न सक्छन् । फरक भाषा बोल्नेहरूसँग संवाद गरेर नयाँ कुरा सिकिन्छ । साहसिक यात्राहरूले नै संसारको कतिपय आविष्कार भए । आँखाले देखेको वस्तुहरू चाहे त्यो सुन्दर प्रकृति होस् या अप्रत्याशित अप्रिय घटना, यी सबैले मानिसको जीवनमा गहिरो छाप छोड्छ । यसलाई नै सायद ‘पढेर होइन, परेर सिकेको’ भनिन्छ ।
२१औँ शताब्दीमा इन्टरनेटलाई छुटाउने कुरै भएन । कोरोना महामारीपछि त झनै अध्ययन गर्ने र सञ्चारको माध्यम डिजिटल बन्न पुगेको छ । प्रविधिको विकाससँगसँगै सिक्न र जान्नका लागि अनलाइन भिडियो तथा सामग्रीहरू गुणस्तरीय छन् । भनौँ, ‘ज्ञान प्राप्ति’ गतिशील भएको छ । दुर्भाग्यवश यहाँ सबैको पहुँच हुँदैन, जसले गर्दा शहर र गाउँमा शिक्षा, दीक्षासम्बन्धी खाडल बढ्दो छ ।
डिजिटल विभाजनकै कारणले विशेषाधिकार प्राप्त व्यक्तिहरूको ज्ञानप्रतिको दृष्टिकोण फेरिनु आवश्यक छ । कोही विद्वान् भनिनेहरू वास्तविकतामा विद्वान् नहुन सक्छन् । सामाजिक सञ्जाल चलाउने विशेषाधिकारले गर्दा सार्वजनिक ध्यानमा परेको हुन सक्छ । यथार्थमा शिक्षित भएर ज्ञान रिक्त भएको अवस्था छ ।
वास्तवमा बुद्धिमत्ता कहाँबाट आउँछ ? केही हदसम्म आनुवंशिक र बाँकी बच्चाको विकास हुने वातावरण भनेर अनुसन्धानले देखाउँछ । बच्चा पेटमा हुँदा पनि धेरै कुरा सिक्छ भनिन्छ । आमाले गीत गाउने र पढेर सुनाउने गरे बच्चाले जन्मेपछि छिट्टै बोल्न र पढ्न सिक्छ भनिन्छ । यसबारे बहस गर्ने ठाउँ यो लेख नहोला । यद्यपि आमा, बुबा र परिवार ज्ञान लिने पहिलो स्थान हो । जुन परिवारमा हिंसा छ, त्यहाँ त्यो बच्चालाई उसको क्षमताको विकाससहित हुर्कन गाह्रो हुन्छ ।
जुन घरमा लोग्ने मान्छेले कहिल्यै खाना पकाउँदैन वा लुगा धुँदैन, त्यो घरमा हुर्केको पुरुषले पछि गएर खाना पकाउने वा लुगा धुने सम्भावना न्यून रहन्छ । घर सम्हाल्ने जिम्मेवारी छोरीको मात्रै हो भन्ने मानसिकता घरपरिवारको उपज हो । तसर्थ, हिंसा, समावेशिता वा महिला अधिकारको विषय उठान गर्ने व्यक्तिहरूको पहिला घरमा के सिकाइँदै छ, हेर्न आवश्यक छ । चरित्र निर्माण घरबाटै सुरु हुन्छ ।
हाम्रो समाजले चोरी गरेर पास हुनेलाई स्याबासी दिन्छ । भ्रष्टाचार गरेर कमाएको भए पनि त्यो धनी मान्छेलाई छरछिमेकमा खतरा मानिन्छ । छलकपट गरेर चुनाव जिते पनि जयजयकार गरिन्छ । पछाडि कुरा काटे पनि नेताको अगाडि ज्युज्यु गरिन्छ ।
राजनीतिक नेताहरू समाजको ऐना र प्रतिबिम्ब हुन् । भनेपछि समाज ज्ञान दिने र लिने ठूलो संस्था हो । हाम्रो समाजले चोरी गरेर पास हुनेलाई स्याबासी दिन्छ । भ्रष्टाचार गरेर कमाएको भए पनि त्यो धनी मान्छेलाई छरछिमेकमा खतरा मानिन्छ । छलकपट गरेर चुनाव जिते पनि जयजयकार गरिन्छ । पछाडि कुरा काटे पनि नेताको अगाडि ज्युज्यु गरिन्छ । के अनैतिक समाजबाट नैतिकवान् नेताहरू जन्मिन्छन् ? समाज भनेको तपाईं हामी हो । समाजले हामीलाई सिकाउँछ तर हामीले पनि समाजलाई सिकाउने हो । समाजलाई अध्ययनको माध्यम सोचेर यसको विकृतिहरूलाई निराकरण गर्न सकिन्छ । के सही के गलत, के ठीक के बेठीक, छुट्याउन सक्ने व्यक्तिहरूको सामूहिक मूल्य मान्यताले नैतिकता स्थापना गर्छ । नैतिकवान् व्यक्तिहरूले समाजलाई ठीक दिशामा डोर्याउँछ ।
ज्ञान मात्र एउटा यस्तो वस्तु हो, जुन जति बाँडियो, त्यति बढ्छ । भन्नाले, पढाउनु ज्ञान लिने प्रभावकारी औजार हो । तर, ज्ञान नभएकाहरूले पढाउँदा समस्या आउँछ । कुनै कुरा कण्ठ गरेर फेरि हुबहु भन्न वा लेख्न सक्नु सीप हो । यसले मानिसको मस्तिष्कलाई फिट राख्छ र स्मरण शक्ति बढाउँछ । यो ज्ञान हो भनेर भ्रममा पर्नुचाहिँ भएन । ज्ञान बाँड्न सक्नु पनि सीप हो । कुनै व्यक्ति ज्ञानको धनी हुँदैमा ज्ञान उपयुक्त तरिकाले बाँड्न सक्छ भन्ने गलत बुझाइ राख्नु भएन । सम्भवत: शिक्षणशास्त्रको कमीले यी सूक्ष्म भिन्नताहरूलाई ध्यान दिने चलन नभएको हो ।
फेरि सुरुवातीमा जाऔँ । शिक्षा ज्ञान लिने धेरै माध्यमहरू मध्ये एउटा माध्यम हो । शिक्षाका लागि विद्यालय जाने हो । शिक्षा, दीक्षाको बहस ज्ञानमा आधारित नभएर विद्यालयको सेरोफेरोमा मात्र सीमित रहँदा हाम्रो दृष्टिकोण फराकिलो हुन नसकेको हो कि ?
कर्मा लामा तामाङ राजनीतिशास्त्रमा विद्यावारिधि गर्दैछिन् ।
प्रकाशित मिति: सोमबार, चैत १६, २०७७ ११:१८
-1743579183-1743604118.jpg)
