युरेनियम के हो ? विज्ञ भन्छन्– नेपालमा ठूलो मात्रामा युरेनियम सुतिरहेको हुन सक्छ

युरेनियम के हो ? विज्ञ भन्छन्– नेपालमा ठूलो मात्रामा युरेनियम सुतिरहेको हुन सक्छ

A+ A A-

६ अगस्ट १९४५ का दिन बिहानको कुरा थियो । सबै मानिस आ–आफ्नो धुनमा ब्यस्त थिए । करिब सवा ८ बजेतिर झण्डै ३ मिटर लामो केही वस्तु जापानको हिरोसिमा सहरको आकाशबाट खस्दै गरेको देखियो । देख्ने मानिसहरू अनौठो मानिरहेका थिए ।

ती निर्दोष नागरिकलाई थाहा थिएन, त्यो उनीहरूको जीवनको अन्तिम घडी थियो भनेर । १ मिनेटमै बम खसेको ठाउँबाट कैयौँ किलोमिटर परसम्म आगोको आँधी चल्यो । दशौँ हजार मानिसको क्षणभरमै मृत्यु भयो । यो मानव इतिहासमै पहिलोपटक प्रयोग गरिएको पारमाणविक बम थियो, जसमा झण्डै ६४ केजी युरेनियम तत्त्व प्रयोग गरिएको थियो ।

केही समयअगाडि गरिएको अनुसन्धानमा नेपालको माथिल्लो मुस्ताङमा ठूलो मात्रामा युरेनियम रहेको हुन सक्ने अनुमान गरिएको छ । यस्तै, मकवानपुर तथा गोरखामा पनि यसको भण्डारण हुन सक्ने अनुमान छ ।

के हो युरेनियम ?

युरेनियम एउटा रेडियोधर्मी तत्त्व हो । रेडियोधर्मी तत्त्वका परमाणु अस्थिर हुन्छन् । त्यसैले तिनीहरूले अल्फा, बिटा, गामाजस्ता रेडिएसन फ्याक्ने गर्छन् ।

युरेनियमको पारमाणविक संख्या ९२ हो । यसको रासायनिक संकेत ‘U’ हो । यो तत्त्व फरकफरक पारमाणविक भारमा पाइन्छ । जसलाई ‘आइसोटोप्स’ भनिन्छ । ‘यू–२३८’ सबैभन्दा बढी करिब ९९ प्रतिशत पाइए पनि ‘यू–२३५’ पारमाणविक ऊर्जा निकाल्न र बम बनाउन प्रयोग हुने युरेनियम हो । यसले अल्फा रेडिएसन फ्याँक्ने गर्छ ।

ऊर्जा कसरी निस्कन्छ ?

सन् १९०५ मा वैज्ञानिक अल्बर्ट आइन्स्टाइनले सापेक्षताको सिद्धान्त प्रतिपादन गरे । उक्त सिद्धान्तमा पदार्थलाई ऊर्जामा परिणत गर्ने सूत्र ‘ई इक्वेल टु एमसी स्क्वायर’ (E = mc^२) सार्वजनिक भएपछि पारमाणविक ऊर्जा उत्पादन गर्ने आइडिया निस्कियो ।

यसअनुसार युरेनियमलाई न्युक्लियर रियाक्टरको केन्द्रमा राखिन्छ । युरेनियमका परमाणुमा ९२ प्रोटोन र १४३ न्युट्रोन रहन्छन् । जब यो परमाणुलाई घुमिरहेको न्यट्रोनद्वारा ठोकिन्छ, सो परमाणु न्युक्लियर विच्छेदन प्रक्रियाद्वारा टुक्रिन्छ । यसबाट केही मात्रामा तापशक्ति र २ वा ३ न्युट्रोन पनि निस्किन्छन् । निस्केका ती न्युट्रोनले युरेनियमका अरु परमाणुलाई ठोक्छन् र तिनीहरूलाई पनि टुक्राइदिन्छन् अनि धेरै न्युट्रोन निस्कन्छन् ।

युरेनियमले फ्याँक्ने अल्फा रेडिएसनको सम्पर्कमा आएको पानी तथा खाना पनि असुरक्षित रहन्छ । अतः यसको अनुसन्धान, उत्खनन र प्रयोग गर्नुपहिले सबै खालका सुरक्षाको सुनिश्चितता हुनु अत्यावश्यक हुन्छ ।

यो प्रतिक्रियाको एउटा चक्र चल्छ । यो चक्रलाई बमको प्रयोग गर्नुपर्दा अनियन्त्रित रूपमा छोडिन्छ र सबै ध्वस्त पार्छ । तर, न्युक्लियर ऊर्जा निकाल्नका लागि यसलाई नियन्त्रित गरिन्छ । यो प्रक्रिया दशौँ लाख पटक दोहोरिन्छ, जहाँबाट थोरै परिमाणको युरेनियमबाट पनि ठूलो मात्रामा ताप शक्ति पैदा हुन्छ । यो तापलाई पानी उमालेर वाफ निकाल्न उपयोग गरिन्छ । वाफले टर्वाइनलाई घुमाउँछ र जेनेरेटरले विद्युत् शक्ति निकाल्छ ।

न्युक्लियर पावर प्लान्टभित्र छुट्टै ‘कुलिङ टावर’ राखिएको हुन्छ । यसले वाफलाई पनि चिस्याइदिन्छ र तरल पानीमा परिणत गर्छ । यो पानी पुनः वाफ बनाउन उपयोग गरिन्छ ।

परमाणु ऊर्जाको अन्तर्राष्ट्रिय प्रयोग

अमेरिकामा सन् १९५० को दशकबाटै न्युक्लियर पावर प्लान्टबाट ऊर्जा निकाल्न सुरु गरिएको हो । हाल ६० भन्दा बढी प्लान्टले त्यहाँ ऊर्जा उत्पादन गर्ने गर्छन् । विश्वको करिब १० प्रतिशत विद्युत् आपूर्ति पारमाणविक ऊर्जामार्फत भइरहेको छ । विश्वका ३१ वटा देशले न्युक्लियर पावर प्लान्टमार्फत ऊर्जा उत्पादन गर्ने गर्छन् ।

विश्वभर ४५० वटाजति न्युक्लियर प्लान्ट छन् र करिब ५० वटाजति निर्माणाधीन अवस्थामा छन् । फ्रान्सले करिब ७० प्रतिशत विद्युत् उत्पादन परमाणु पावर प्लान्टमार्फत गरेको छ । यस्तै, जापानले करिब २५ प्रतिशत, चीनले ४ प्रतिशत, भारतले ३ प्रतिशत, रसियाले १८ प्रतिशत ऊर्जा न्युक्लियर पावर प्लान्टमार्फत उत्पादन गर्छन् । स्वीडेन, कोरिया, स्वीट्जरल्याण्ड तथा फिनल्याण्डजस्ता देशले एकतिहाइ ऊर्जाको उत्पादन यसै बाटोबाट गरिरहेका छन् ।

नेपालमा युरेनियम सुतिरहेको हुन सक्छ

प्रारम्भिक अध्ययनले नेपालमा युरेनियम हुन सक्ने सम्भावना औँल्याए पनि के कति मात्रामा छ, लेखाजोखा हुन सकेको छैन । शिक्षा, विज्ञान तथा प्रविधि मन्त्रालयले पछिल्लो समय यसमाथि थप अध्ययन र अनुसन्धान गर्न चासो देखाएको छ । यसैका लागि ‘रेडियोधर्मी पदार्थसम्बन्धी ऐन–२०७७’ संसदबाट पारित भएको छ ।

विश्वभर ४५० वटाजति न्युक्लियर प्लान्ट छन् र करिब ५० वटाजति निर्माणाधीन अवस्थामा छन् । फ्रान्सले करिब ७० प्रतिशत, जापानले करिब २५ प्रतिशत, चीनले ४ प्रतिशत, भारतले ३ प्रतिशत, रसियाले १८ प्रतिशत विद्युत् उत्पादन परमाणु पावर प्लान्टमार्फत गरेका छन् ।

यसको जगमा परमाणु अनुसन्धान केन्द्र स्थापनाका लागि ‘डीपीआर’ बन्ने प्रक्रियामा रहेको मन्त्रालयका सहसचिव राजेन्द्र खनालले जानकारी दिए ।

युरेनियम निकै महँगो धातु हो । यदि नेपालमा यसको भण्डारण रहेछ भने नेपालका लागि वरदान सावित हने न्युक्लियर ऊर्जाविज्ञ डा. विनोद अधिकारीे बताउँछन् । नेपालमा अस्पतालहरूमा प्रयोग भइरहेको रेडियोधर्मी तत्त्वको मात्रा नियमन गर्ने निकायसमेत हालसम्म छैन । यस्तो अवस्थामा नियमनकारी निकायको आवश्यकतामाथि डा.अधिकारीले जोड दिएका छन् ।

‘संसारमा न्युक्लियर ऊर्जासम्बन्धी अत्याधुनिक प्रविधिको विकास भएको छ । यस्ता प्रविधिलाई हाम्रो देशमा भित्र्याएर देशमा के कति मात्रामा युरेनियम छ, पत्ता लगाउन डराउनु हुँदैन । भविष्यमा आउन सक्ने हिमालयहरूमाथिको संकट र त्यसले उत्पन्न गर्न सक्ने जलविद्युत्‌को संकटबाट बच्न पनि युरेनियमजस्ता तत्त्वको सम्भावनाबारे अहिल्यै अध्ययन हुनुपर्छ,’ अधिकारीको तर्क छ ।

विश्वमै विभिन्न उद्देश्यमा प्रयोग भइरहेको युरेनियमको नेपालमा भण्डारण अवस्थाबारे थाहा हुनु आवश्यक छ । तर, यो अनुसन्धान सुरक्षित हुनुपर्छ । यसको चुहावट तथा सम्पर्कले किड्नी, मस्तिष्क, कलेजो, मुटु र अन्य प्रणालीमाथि गम्भीर क्षति पुर्‍याउँछ । श्वासमार्फत यो फोक्सोमा पुग्छ र फोक्सोको क्यान्सर बनाउँछ ।

साथै, युरेनियमले फ्याँक्ने अल्फा रेडिएसनको सम्पर्कमा आएको पानी तथा खाना पनि असुरक्षित रहन्छ । अतः यसको अनुसन्धान, उत्खनन र प्रयोग गर्नुपहिले सबै खालका सुरक्षाको सुनिश्चितता हुनु अत्यावश्यक हुन्छ ।

प्रकाशित मिति: सोमबार, चैत २, २०७७ १८:१८