दाउराको सहारामा चलेको जीवन : जंगल जाँदा खान पाइन्छ, बिरामी पर्दा भोकभोकै

A+ A A-

उज्यालो हुन नपाउँदै नसी सदा हातमा खुकुरी र डोरी लिएर जगंलतिर दौडिन्छिन् । उनी आफ्नो घरमा खाना पकाउने दाउरा लिन भने जंगल गएकी होइनन्, जंगल गएर दाउरा ल्याउने उनको सोख पनि होइन ।

घरमा साँझबिहानको छाक टार्न र केही खर्चको जोहो गर्न उनी जंगल जान्छिन् । बिहानै उठेर जंगल जानु, खुकुरी र दाउरासँग खेल्नु नसीको दैनिकी भएको छ । सिराहाको मिर्चैया- ७ स्थित चुरेछेउमा अवस्थित तात्रीबारीकी ३५ वर्षीया नसीको छ जनाको परिवार छ । उनीहरूका चार छोरी छन् ।

दाउरा बेचेर आएको पैसाले नै उनको परिवारको गुजरा चल्छ । ‘धनीलाई त केको चिन्ता ? गरिबले पो भोग्नुपर्दो रहेछ सबै दु:ख,’ दाउराको भारी बोकेर बस्तीनजिकै आइपुगेकी नसीले भनिन्, ‘दाउरा बेचेको पैसाले चामल, दाल किन्छौँ, यसैबाट सबै परिवार पालिएको छ ।’

बिहान भोकै घरबाट निस्कने उनको आधा दिन जंगलमै बित्छ । दाउराको खोजीमा टाढा-टाढासम्म पुग्छिन् । ‘नजिक दाउरा पाइँदैन । जंगल निकै घुम्नुपर्छ,’ उनले भनिन्, ‘दाउरा बेचेर बेलुका मात्र घर फर्कन्छु ।’ उनका पति जितन सदा कहिले उनीसँगै जंगल जान्छन् भने कहिले मजदुरीमा अरु काम गर्छन् ।

४५ वर्षीय जितनको स्वास्थ्य भने सधैँ ठीक रहँदैन । जितनको स्वास्थ्य ठीक नभएको र घरमा कमाउने अरु कोही नहुँदा पूरै परिवार नसीमाथि नै निर्भरजस्तै छ ।

यो परिवार मात्र होइन, उक्त बस्तीका सबै परिवारको मुख्य आम्दानीको स्रोत नै दाउरा हो । कमजोर आर्थिक स्थिति र अन्य सीप नभएकाले गाउँका सबै दाउरा बेचेर बिहान-बेलुकाको छाक टार्छन् । परिवार पाल्छन् ।

तीनैमध्येका एक हुन्- तात्रीबारीका ५२ वर्षीय हरिदेव सदा । उनको पीडा पनि उस्तै छ । हरिदेव पनि नसीले जस्तै पिठ्यूँमा दाउराको भारी लिएर मिर्चैया आउँछन् र बेच्छन् । ‘हाम्रो त कमाइ यही हो । परिवार यसैबाट पाल्छौँ,’ पसिनाले निथ्रुक्क भिजेका हरिदेवले निधारको पसिना पुछ्दै भने ।

हरिदेव पनि बिहानदेखि बेलुकासम्म दाउरासँगै खेल्छन् । उनको पाँच जनाको परिवार छ । बुढेसकाल लागिसकेको बताउने हरिदेव जंगलबाट ल्याएको दाउरा बिक्रीका लागि मिर्चैयाका होटलका ढोकासम्म पुग्छन् ।

एक भारीको १ सयदेखि १५० रुपैयाँमा बिक्री हुने हरिदेवले बताए । तर, दाउरा सजिलै बिक्री नहुने उनको भनाइ छ । ‘कसैले १०० रुपैयाँ, कसैले १२० रुपैयाँमा देऊ भन्छन्,' उनी आफ्नो दु:ख सुनाउँछन्, 'दिउँसो त ८० रुपैयाँका दरले बेच्छौँ । रात पर्न थाल्यो भने थोरैमा भए पनि बेचेर जानुपर्छ ।’

हरिदेव र नसी मात्र होइन, सो गाउँका सबैले यसरी नै दाउरा बिक्री गर्छन् । उनीहरू एकसाथ जंगल जान्छन् र मिर्चैयामा ल्याएर बेच्छन् ।

तिनैमध्येकी एक हुन् बेचनी सदा । बेचनीको गुजारा पनि दाउरा बेचेरै धानिएको छ । बेचनीका श्रीमान् पनि यही काम गर्छन् । यसैबाट आएको पैसाले चामल, नुन, तेल, दाललगायतका सामान किन्ने गरेको उनले बताइन् ।

दाउरा बेचेर दिनको ३ सय रुपैयाँ आम्दानी हुने उनले बताइन् । त्यसैबाट आफूहरूको घरखर्च चल्ने बेचनीको भनाइ छ ।

तात्रीबारीकै बिर्खे सार्की उमेरले ७० वर्ष नाघे । उनका चार छोरी र दुई छोरा छन् । छोराछोरी सबैको बिहेवारी भइसक्यो । छोरीहरू बिहे गरेर गए । छोराहरू रोजगारीका लागि विदेशिए । बुढेसकालमा मजदुरी र दाउरा बेचेर बिर्खे सार्कीको दम्पतीले गुजारा चलाउँदै आएको छ ।

दाउरा बेचेर बिहान-बेलुकाको छाक टार्ने बिर्खे सार्कीको दम्पतीलाई बिरामी परियो भने भोकै बस्नुपर्ने भयले सताउँछ । ‘एकदिन बिरामी पर्दा काममा जान सकिनँ । घरमा अन्नपात सबै सकिइसकेको थियो,' बिर्खेले भने, 'खानेकुरा केही नभएपछि छिमेकीसँग चामल सापटी लिएँ ।’

तात्रीबारीका धनवीर सदाको जीवन पनि गाउँका अरुकै जस्तो छ । पत्नी र पाँच सन्तानसहित सात जनाको उनको परिवार पनि दाउरा बेचेरै पालिएको छ । त्यस्तै, टेकबहादुर रानामगरको आठ जनाको परिवार पनि दाउरा बेचेरै पालिएको छ ।

सोही गाउँका बिन्दे माझीको कथा पनि उस्तै छ । उनको दुई कलिला छोरा र पत्नीसहित चार जनाको परिवार दाउराकै भरमा पालिएको छ ।

एकातर्फ सरकारले वन संरक्षणका लागि बर्सेनि करोडौँ रुपैयाँ खर्च गर्दै आएको छ भने अर्कातिर स्थानीय विपन्नहरूको जीविकाको मुख्य स्रोतका रूपमा जंगल नै रहेको छ । परिवारको पेट पाल्ने विकल्प अरु नभएकाले नचाहँदा नचाहँदै दाउरामा आश्रित हुनुपरेको उनीहरू बताउँछन् ।

मिर्चैया– ७ मा रहेको तात्रीबारीमा १२-१३ घरपरिवारको बसोबास छ । चुरेको छेउमा बहता खोलीको किनारमा रहेको यो बस्तीमा सदा, माझी, मगर र सार्की समुदायको बसोबास छ । यो सिंगो बस्तीमा एउटा मात्रै हाते कल छ । एउटै कलले सिंगो बस्ती धानेको छ । उनीहरूको खानेपानीको स्रोत त्यत्ति हो ।

विद्यालय नजिक छैन । जनचेतनाको कमी छ । उनीहरू शिक्षाबाट वञ्चित छन् ।

मुलुक संघीयतामा गइसकेको छ । देशमा तीन तहका सरकार छन् । तर, तात्रीबारीका बासिन्दाले सरकार छ भन्ने अनुभूति गर्न सकेका छैनन् ।

तात्रीबारी एउटा उदाहरण मात्रै हो । सिराहाका १७ वटै स्थानीय तहका अधिकांश बस्तीमा यस्ता परिवार छन् जसले दिउँसो काम गरेन भने साँझ खान पाउँदैनन् । जंगल आसपासकाले दाउरा बेच्छन् । भित्री गाउँका विपन्नहरू मजदुरी गरेर साँझ-बिहानको छाक टार्छन् ।

सरकारले यस्ता वर्गको उत्थानका लागि भन्दै हरेक वर्ष बजेट छुट्याउँदै आएको छ । तर पनि उनीहरूको जीवनस्तरमा परिवर्तन देखिएको छैन । उनीहरूको जीवन झन्‌झन् कष्टकर र कहालीलाग्दो बन्दै गइरहको देखिन्छ ।

प्रकाशित मिति: सोमबार, चैत २, २०७७ ०६:५१