विरोधाभासपूर्ण त्यो इँटाको पिखालाखु

A+ A A-

बागबजारको भित्री गल्ली बज्रवीर मार्ग ।

घर नम्बर. १६२ ।

घरअघि एसआर खाजा लेखिएको ठूलो साइनबोर्ड देखिन्छ ।

र, एक बिहान त्यहाँबाट हिँड्दै गर्दा, म सोही घरको मूलढोका अघि अबिर, केशरी तथा अक्षताले एक पक्की इँटा पुजिएको पाउँछु । सँगै अन्य लस्करै रहेका घरका मूलढोकाअघि त्यस्तै पुजिएका ढुंगाहरू देख्छु ।

कुनै गोलाकार आकारका साना खालका, त कुनै फूलका पत्रजस्ता । अनि कुनै शालिग्रामजस्ता । सायद तपाईंहरूले पनि यो कुरालाई अनुभूत गर्नुभएको हुनुपर्छ । आज यसकै विषयमा कुरा गरौँ ।

विशेष नेवारको घरको मूलढोका अघि पाइने यस्ता ढुंगालाई ‘पिखालाखु’ भनिन्छ । जो नेवार समुदायका लागि देवताकै प्रतिरूप हो । तर, समयसँगै बोलीचालीका क्रममा अप्रभंश भई कहीँकतै यसलाई ‘पिखालाखे’ पनि भन्ने गरिन्छ ।

रमाइलो कुरा के हो भने, जुन घरको मूलढोका अघि यस्ता ढुंगामा पुजिएका देवता देखिन्छ, त्यो पक्का नेवारको घर हो भन्न सकिन्छ ।

यद्यपि, ‘पिखालाखु’को नेपाल भाषाको अर्थ भने ‘पिखा’ अर्थात ‘मूलढोका बाहिर’ र ‘लखु’ को अर्थ पानी ‘बग्ने ठाउँ’ हुन्छ । यसर्थ अर्को अर्थबाट, ‘मूलढोका बाहिरको पानी बग्ने ठाउँ’ भनेर पनि हामी यसलाई बुझ्न सक्छौँ । यही अर्थका आधारमा पनि नेवारले पिखालाखुलाई ‘घर बाहिरका देवता’, ‘घरका रक्षक’, ‘क्षेत्रपाल’ आदि उपनाम दिएर पनि चिन्ने गरेका छन् ।

सामाजिक इतिहासलाई हेर्दा, पुरानो शैलीमा बन्ने घरमा पाली वा बलेसीबाट पानी सिधा जमिनमा झर्ने स्थानमा पिखालाखु बनाइन्थ्यो ।

किवंदन्ती

अधिकांश जनविश्वासले पिखालाखुलाई कुमारको संज्ञा दिन्छन् । प्रचलित कथाअनुसार एकपटक भगवान शिव तथा माता पार्वतीले गणेश र कुमारलाई सुमेरु पर्वत घुमेर आउन आदेश दिएछन् । आदेशअनुसार, कुमार आफ्नो बाहन मयुँरमा सवार भई सुमेरु पर्वत तीन पटक परिक्रममा गर्न गएछन् ।

गणेश भने चतुर्‍याइँपूर्वक माता पार्वती र पिता शिवलाई नै परिक्रममा गरेछन् । यही कारणपश्चात् हरेक मंगल कार्यमा सुरुमा गणेशको पूजा गर्नुपर्ने चलन बसेको भन्ने गरिन्छ । कुमारको सवालमा भने, सुमेरु पर्वत परिक्रममा गरी आएका कारण उनको पहिलो पूजा गरिनुपर्ने भन्ने भएछ । सोही कारणले गर्दा आज पनि जुनसुकै मंगल कार्य घरभित्र गरिँदा गणेशको पूजा र घर बाहिर जाँदा पहिलो पूजा ‘कुमार’ अर्थात् पिखालाखुलाई गरिन्छ ।

पिखालाखु नेवार समुदायको महत्त्वपूर्ण पक्ष हो । घर प्रवेश गर्नुअघि, अष्टमंगल घर प्रवेश गर्नुअघि कलशमा चोखो पानीमा असल चिह्नका प्रतीक कोर्ने गरिन्छ । सोही चिह्न पिखालाखुमा पनि अंकित हुन्छ ।

संस्कृतिविद् तेजेश्वरबाबु ग्वंगका अनुसार, गोलाकार हुनुको अर्थ भने पिखालाखुलाई सौर्यमण्डलसँग जोडिने बताउँछन् । जसरी सौर्यमण्डलमा अरु नवग्रहले सूर्यको परिक्रमा गरेको हुन्छ, त्यसरी नै प्राकृतिक कुराहरू पनि सञ्चालन भएको हुन्छ । यसरी पिखालाखुले घरभित्र विकृति पस्न नदिने र सौहार्द कायम गरेको हुन्छ ।

हालको समय बढ्दो शहरीकरणका कारण नवग्रहयुक्त पिखालाखु नगण्य मात्रामा छन् । यद्यपि यस्ता नवग्रहयुक्त पिखालाखु भक्तपुरको दत्तात्रय मन्दिर, काठमाडौंका पशुपति मन्दिरअघि भने अहिले पनि देख्न सकिन्छ ।

जलका देवता

‘पिखालाखु आफैँमा जलका देवता पनि हुन्,’ गुभाजु विनोद राजोपाध्या भन्छन्, ‘बलेसीबाट बगेको पिखालाखुमा सिधा झर्नेको धार्मिक मात्र नभई वैज्ञानिक कारण पनि छ । जर्मनीको एक संस्थाले ‘ड्रेनेज सिस्टम इन भक्तपुर’ अध्ययन गरेको थियो । सो अध्ययनले मल्लकालीन समयमा ढल निकासको प्रमुख स्रोत राजकुलो भएको निष्कर्ष निकालेको थियो ।’

गुभाजू राजोपाध्यकै अनुसार नेवारहरूमा हरेक भोज तथा समयबजिमा खानुअघि थोरै पिखालाखुमा चढाउने गरिन्छ । जनविश्वासलाई आधार मान्दा, भोजको भाग पिखालाखुमा राखेपछि, पानीले बगाएर खोला/नदीसम्म पुर्‍याउँथ्यो । यसै कारण पनि पिखालाखु जल देवताको रूपमा लिइन्थ्यो ।

भक्तपुरमा पानी निकासका लागि राजकुलो भएजस्तै सामान्यत: नेवारहरूको घरघरमा पानी बग्ने ठाउँको विकास भएको थियो । पिखालाखुलाई त्यसरी पनि हेर्न सकिन्छ ।

यद्यपि हालको समयलाई नियाल्ने हो भने शहरीकरणको चापले खोलानाला अतिक्रमित छन् । धेरै खुला ठाउँ कंक्रिटका ठूलाठूला संरचनाले ओगटिसकेका छन् । अझ सारांशमा भन्नुपर्दा विकासले संस्कृतिलाई धेरै ठूलो असर पुर्‍याएको आभाष हुन्छ । हालको समय एक पिखालाखुबाट खोला, नदीसम्म जलदेवताको प्रसाद पुग्नु भनेको लगभग असम्भव कुरासरह हो ।

र, शहरीकरणको यो धार्मिक तथा सांस्कृतिक असर सामाजिक तहमा पनि देखिन थालेको महसुस हुन्छ ।

२०६३ सालतिरको कुरा हो । नगरकोटतिर त्यसबेला सामुदायिक धाराको चलन थियो । धाराबाट ल्याएको पानी थोरै भए पनि पिखालाखुमा चढाएर मात्र भित्र्याउने चलन थियो । सोही सालबाट घरघरमा धारा जोड्ने अभियान सुरु भयो । अभियानले सामुदायिक धाराले गरेको सामाजिकीकरणलाई मात्र असर गरेन कालान्तरमा पिखालाखुमा पानी चढाउने चलन पनि त्यहाँका नेवारहरूमाझ हराउन थाल्यो ।

यसको एक उदाहरण मेरै आफ्नै घर पनि हो । पहिले धाराबाट ल्याएको पानी पिखालाखुमा नचढाइ भित्र लानु हुन्न भनेकै कारण हामीमाझ पिखालाखुमा ल्याएको पानी चढाउने चलन थियो । लगिहालेमा बुबाले कराउनुहुन्थ्यो । तर, घरघरमा पानी आएसँगै भने मूलढोकाको छेउमै जोडिएको पिखालाखुमा पानी हाल्ने क्रम विस्तारै घट्न थाल्यो ।

यद्यपि, हाल पनि कुनै मन्दिरमा जलचढाउनुअघि भने पिखालाखुमा जल चढाएपछि मात्र अन्य मन्दिरमा जल अर्पण गरिन्छ ।

विवाह, महिला र पिखालाखु

गुभाजू राजोपाध्यकै अनुसार 'पिखालुखको चलन यही समयदेखि सुरु भयो भन्ने स्पष्ट इतिहास छैन । तर, कथनअनुसार, विवाहको प्रचलन सुरु भएसँगै पिखालाखु पनि अस्तित्वमा आएको हो भन्ने छ । यस कारणले पिखालाखुको विवाह र महिलासँग एकदम गहिरो सम्बन्ध छ भन्न सकिन्छ ।’

संस्कृतिविद् सत्यमोहन जोशी पनि यही कुरामा सहमत हुँदै थप्छन्, ‘पिखालाखुको विवाह तथा मृत्युको संस्कारमा महत्त्व बढी हुन्छ ।’ संस्कृतिअनुसार दुलहीलाई तान्त्रिक विधिले शुद्धिकरणका निम्ति पिखालाखुमा उभिएर राखिन्छ । त्यसपश्चायत् घरको थकाली (जेठी महिला सदस्य) ले गुरु पुरोहितसँगै पूजाआजा गरेर दुलही ‘पवित्र’ गरिन्छ । अनि मात्र नवदुलहीलाई घरभित्र भित्र्याइन्छ ।

अन्य कुनै ‘कुल’की दुलहीलाई घरभित्र्याउनुअघि बाहिरबाट शरीरमा प्रवेश गर्न सक्ने भूतप्रेतलाई पनि पिखालाखुमै मन्साउन यसो गरिने जनविश्वास नेवार समुदायमा छ । त्यसपछि, नवदुलही पनि सोही कुलको हुने जनविश्वास छ । यस अर्थमा ‘पिखालाखु’ आफ्नो ‘कुलभित्र सिमाना’को रुपबाट पनि मान्न सकिन्छ ।

यसरी हेर्दा पिखालाखुसँग सम्बन्धित हरेक कार्यमा पुरुषभन्दा बढी अधिकार महिला कै हुन्छ ।

सांस्कृतिक महत्त्व

ताकेश्वर नगरपालिका ।

मनमैजु वडा.१०।

पुराना नेवार बस्ती ।

सोही बस्ती घुम्ने क्रममा पिखालाखुअघि राखिएका ६ वटा जाँडले भरिएका सलिचा, (नेपाली बोलीचालीमा ‘प्याला’) र सालको पातले बुनिएका लपेस (भोज खान प्रयोग गरिने सालको पातबाट बनाइने मौलिक प्लेट) मा ध्यान तानियो । उक्त, चार वटा लपेसमा चिउरा, बारा, जेरी, केरा, मुला, मासुका परिकारले पूर्ण थिए । हुन त यस विषयमा उतिसारो अञ्जान नभए पनि सोधेपछि थाहा भयो- उक्त घरमा वार्षिक पितृपूजा गरिएको रहेछ ।

यद्यपि वार्षिकीमा मात्र नभई ठूलो पूजापाठका लागि चाहिने पूजासाम्रगी सबैभन्दा पहिले पिखालाखुमा नपुजी बाहिरका अन्य मन्दिरमा पूजा गर्न जान मिल्दैन । त्यस्तै, दशैं, तिहार, ध्यु चाकुमा, संक्रान्तिमा समयबजी (नेवार समुदायको चमेना भोज) पनि पिखालाखुमा नपन्छाइ खान नमिल्ने चलन अझै पनि नेवार समुदायमा छ ।

पिखालाखुलाई नेवार समुदायमा ‘बटुक भैरव’ पनि मानिन्छ । र, भैरव यस्ता देवता हुन्, जसलाई मासु तथा मदिरा चढाउनुपर्ने हुन्छ । जसअनुसार समयबजीमा हुने चिउरा, अण्डा, मासु, भुटन, अचार, जाँड वा रक्सी सबै पिखालाखुमा चढाउनुपर्ने हुन्छ ।

त्यस्तै मसानघाटबाट दाहसंस्कार गरी फर्किएका मलामी पनि ‘पिखालाखुमा अड्कने गर्छन् । उनीहरू घरभित्र सिधैँ प्रवेश गर्न पाउँदैनन् । शरीरमा रहेका विकारहरू पिखालाखुमा मन्साएपछि मात्र मूलढोकाभित्र छिर्न पाउँछन् । यसरी यो मर्ने र बाँच्नेहरूमाझको सीमा पनि हो ।

मृत्युकार्यमा पिखालाखुको महत्त्व कति छ भन्ने कुराको अर्को उदाहरण ‘छ्वास’ पनि हो । टोलअन्तर्गतको ठूलो पिखालाखुको स्वरुपलाई ‘छ्वास’ भनिन्छ । यसमा भने मान्छेको मृत्युपछि उसको कपडा आदि सामान फाल्ने गरिन्छ ।

विकास र पिखालाखु

प्राचीन समयदेखि नेवार समुदायको मूलढोका अघि पिखालाखुले स्थान पाएको छ । शहरीकरणले छपक्कै छोपेको काठमाडौंका गल्ली तथा मूलबाटोमा सानै ढुंगा मात्र भए पनि देख्न पाउनु आफैँमा सराहनीय विषय हो । तर, बढ्दो सडक विस्तारले पिखालाखुको अस्तित्व मेटिँदै जान थालेको आभास भने हुन्छ ।

संस्कृतिविद् तेजेश्वरबाबु ग्वंगले जे भोगे, त्यो अहिलेको समयमा अधिकांश नेवारको प्रतिनिधि घटना हुनसक्छ । सडक विस्तारका क्रममा सूर्यविनायक नगरपालिकाले ग्वंगको घरछेउ पनि बाटो विस्तार गर्ने क्रममा मूलढोकाअघिका केही भागमा डोजर चलाए । जसको कारण मूलढोकामा रहेको पिखालाखु उनको जानकारीबेगर नै मासिन पुग्यो । यसमा उनको आफ्नै बुझाइ छ ।

‘स्थानीय जनप्रतिनिधि भएको भए उनीहरूलाई पिखालाखुको महत्त्व थाहा हुन्थ्यो । जानकारी गरेको भए आफैँ पिखालाखु सारिन्थ्यो ।’

हालको समयमा बढिरहेको सहरीकरणको चापको चुनौती एकातिर त छँदैछ । तर, विकासका क्रममा आफ्नो ‘मौलिक सांस्कृतिक सौन्दर्य’लाई नबुझ्ने विकासकर्मी हुँदा यसले चुनौती अझ थपेर लगेको छ ।

मलाई पुरानो दिन सम्झना आउँछ । कक्षा १० को ‘प्रि-एसएलसी’ दिएर फर्किने क्रममा भक्तपुरस्थित भोलाछे:को एक मन्दिरछेउ अञ्जानमा देब्रेबाट मैले परिक्रममा गरेँ । मेरो एक जना नेवार साथीले देवतालाई दाहिने पारेर हिँड्न सिकाएको छैन भन्दै रिसाए ।

तत्काल बाल्यकालमा मेरो अजी ( हजुरआमाले) पिखालाखुलाई दाहिने पारेर पूजा गर्न वा दाहिने पारेर घुम्नुपर्छ भनेको स्मरण भयो ।

आज बागबजारको गल्ली हिँड्दा वा अन्य कुनै भवनको अघि पिखालाखु देख्दा अनायासै दाहिने हात शिरमा छड्के गरी छुने (नेवार चलनमा देवतालाई टाढैबाट ढोग्ने तरिका) गर्छु । तर, मैसँग हिँड्ने साथीलाई त्यो एक पुजिएको ढुंगा मात्र हो । अझ कुनै सवारीसाधनमा कुद्ने व्यक्ति त्यही हाम्रो आस्थामाथि आफ्नो सवारीसाधन चलाइदिन्छ । यसलाई अज्ञानता, समयको माग वा हाम्रै लाचारी भनौँ ।

‘पिखालाखु’ पुराना नेवार बस्तीमा अझै पनि अस्तित्वमै छ । तर, शहरीकरणसँगै सडक विस्तारका क्रममा कसिँदै साँघुरा हुँदै गएका सडकसँगै पिखालाखुका स्थानले संस्कृति निस्सासिन थालेको आभास हुन्छ ।

यद्यपि हाल पनि काठमाडौंबाहेक, भक्तपुर, ललितपुर तथा कीर्तिपुरमा पनि ‘पिखालाखु’ राखिने चलनले विद्यमान छ । जन्मदेखि विवाह मृत्युजस्ता सांस्कृतिक महत्त्व मात्र नभई घरको ढल व्यवस्थाको प्राचीन इन्जिनियरिङमा समेत यसको महत्त्व देखिन्छ । तर, सम्बन्धित निकायले यसलाई खासै महत्त्व दिएको देखिन्न ।

यदि बागबजारका ती गल्लीबाट ती साना सांस्कृतिक चलन हराए कुन इँटाले ती इतिहासलाई फेरि उभ्याउला ? र, नेपालले यसलाई ‘आफ्नो मानेर’ यसको सांस्कृतिक प्रवर्द्धनमा जोड दिने हो या यसमाथि डोजर चलाउने हो ? पिखालाखुले यही प्रश्नको उत्तर खोजिरहेको जस्तो लाग्छ ।

प्रकाशित मिति: आइतबार, चैत १, २०७७ १६:४१