सशस्त्र द्वन्द्वको पीडा : बालखैमा अङ्गभङ्ग, जीवनभर सास्ती

बेवारिसे बम विष्फोट हुँदा दुवै हात गुमाएका सुरेन्द्र खत्री।

A+ A A-

भनिन्छ, ‘समयसँगै घाउ पनि पुरिन्छन् ।’ तर, केही घाउ यस्ता हुन्छन् जो समयक्रमसँगै बल्झिन्छन् । झन्-झन् गहिरा हुँदै जान्छन् । उमेर क्रमसँगै ती घाउले दिने पीडाको डोज पनि बढ्छ ।

ललितपुरको झम्सिखेलस्थित एक क्याफेमा भेटिए, कपिलवस्तुकी तुलसी परियार, दाङकी अनिता चौधरी, कास्कीका रामचन्द्र बिक र म्याग्दीका सुरेन्द्र खत्री ।

१४ वर्षअगाडि समाप्त भएको माओवादी सशस्त्र विद्रोहले फरक-फरक भूगोलका यी चार जनालाई एकै ठाउँमा हुत्याइदियो । तत्कालीन विद्रोही माओवादी र सरकार पक्षबीच १० वर्षसम्म चलेको सशस्त्र युद्धले उनीहरूलाई विकलाङ्ग बनाएपछि चारै जनाको घाउ र पीडा उस्तै दुखिरहन्छ आजपर्यन्त ।

उनीहरू सरकार वा विद्रोही पक्षमा सामेल भएर विकलाङ्ग भएका होइनन् । सरकार र विद्रोही पक्षले बेवारिसे छाडेका बमले उनीहरूका शरीरका अङ्गसँगै जीवनका खुसीहरू पनि चुँडायो । जतिखेर उनीहरू बेवारिसे बमको सिकार भए, त्यतिखेर उनीहरू बालक नै थिए ।

०००

वैशाख २०६२ माओवादी सशस्त्र विद्रोह समाप्तिको चरणमा पुग्नै आँटेको थियो । आठ वर्षकी थिइन्, तुलसी परियार । तुलसीको परिवार भूमिहीन नै भए पनि सरकारी जमिनमा सानो घर थियो । सरकारी जमिन छाडेर आफैँले जग्गा किनेर घर बनाउने सोचसहित तुलसीको परिवार एक-एक पैसा जोडजाम गरिरहेको थियो ।

‘२५ वैशाख, २०६२,’ यति भनेर उनी केही बेर रोकिइन् । लामो सास तानिन् । अनि मात्र बोल्न थालिन्, ‘बाख्रा चराउन गएकी थिएँ । आर्मीले राखेको ल्याण्डमाइन पड्कियो ।’ बम गाडिएको जमिनमाथि सालको पात झरेर भुइँ छोपिएको थियो ।

दायाँबाट रामचन्द्र विक, सुरेन्द्र खत्री, अनिता चौधरी र तुलसी परियार ।

कपिलवस्तुको गोरुसिङेस्थित तुलसीको घरनजिकै रहेको शिवदल गणले जमिनमुनि गाडेर राखेको माइनमाथि तुलसीको खुट्टा परेसँगै पड्कियो । ‘माथि आकाशमा उडेर अचानक जमिनमा पछारिएजस्तो भयो,’ तुलसी सम्झिने प्रयास गर्छिन् ।

यहीँबाट सुरु भयो, तुलसी र उनको परिवारमा दुःखको अविराम यात्रा । जमिन किन्न राखिएको सबै पैसा तुलसीको उपचारमा सकियो । घरका सबै बाख्रा बेचिए । कुखुरा बेचिए । आमाका गरगहना निख्रिए । तर, उपचार खर्च अझै पुगेन ।

केही सीप नचलेपछि एक दिन तुलसीका बुबाले आमालाई भने, ‘एउटा फूल झर्‍यो, माया मारिदिऊँ ।’

तर, तुलसीकी आमाको मन कहाँ मान्थ्यो र ? बम बिछ्याउने शिवदल गणमा गुहार माग्न गइन् । उनलाई गणको गेटभित्र छिर्न दिएनन् । कपिलवस्तु जिल्ला प्रशासन कार्यालयले राहत भन्दै ३ सय रुपैयाँ दियो । तुलसी पढ्ने स्कुलले सय रुपैयाँ दियो ।

उपचारमा जायजेथा सबै सकिएपछि बुटवलबाट उनी घर फिरिन् । तर, घर फिर्दा उनको बायाँ खुट्टा थिएन । दुवै खुट्टामा प्लास्टर गरिएको थियो । दायाँ खुट्टाको भने घर फिर्नुअघि अस्पतालले खोलिदियो । बायाँ खुट्टाको पछिसम्म पनि खोलिएको थिएन । प्लास्टर खोलेको दिन उनको बायाँ खुट्टा थिएन ।

२५ वैशाख २०६२ अगाडि तुलसी विद्यालयमा हुने रिले दौडमा सहभागी हुन्थिन् । चम्चा दौडमा भाग लिन्थिन् । साइकल चलाउँदै विद्यालय जान्थिन् । यी सबै अब तुलसीको सम्झनामा मात्र छन् ।

प्लास्टिकको खुट्टाले हरेक पटक पाइला चाल्दा उनको मन भारी हुन्छ । किनभने उपचार खर्चको जोहो गर्दागर्दै तुलसीका बुबा बिते । ‘मेरो उपचार खर्च जुटाउने तनावले नै बुबा बित्नुभयो,’ अहिले सम्झँदा उनको मन कटक्क खान्छ, ‘बुबा बितेसँगै आफ्नै जमिनमा घर बनाउने सपना पनि बित्यो ।’

आफ्नै जमिनमा घर बनाउने सपना त निकै टाढाको कुरा भइसकेको छ तुलसीका लागि । उनलाई अहिले त्यही प्लास्टिकको खुट्टा फेर्न नै सकस छ ।

‘ज्यान मोटाए पनि फेर्नुपर्छ, दुब्लाए पनि फेर्नुपर्छ । कहिले प्लास्टिक खिइन्छ,’ फेरिरहनुपर्ने खुट्टाको व्यथा सुनाउँदै उनी भन्छिन, ‘नेपालमै बनेको खुट्टाको मूल्य ७० देखि ७५ हजार रुपैयाँ पर्छ ।’

आफ्नै खर्चमा खुट्टा फेर्न नसक्ने उनी निःशुल्क खुट्टा फेरिदिने स्वास्थ्य शिविर पर्खिन्छिन् । ‘आफ्नै खर्चमा फेर्न सकिँदैन अनि खुट्टा फेर्ने शिविर कता छ भन्दै खोजिहिँड्छु,’ उनले भनिन् ।

सरकारी पक्षले राखेको बम पड्किँदा तुलसीले एउटा खुट्टा गुमाउनुपर्‍यो । विद्रोही पक्षले बनाउँदै गर्दा पड्किएको बमले कास्कीका रामचन्द्र विकका दुवै खुट्टा लग्यो । विस्फोटमा पर्दा रामचन्द्र १५ वर्षका थिए ।

७ कात्तिक २०६३ तिहारको भाइटीकाको दिन थियो । माछापुच्छ्रे गाउँपालिकास्थित घरबाट मामाघर जाँदै थिए, रामचन्द्र । साथीको घर बाटैमा पर्थ्यो । ‘साथीले बोलाएपछि बाटोमाथिको घरतिर गएँ,’ उनी सुनाउँछन, ‘उसको कोठामा गएर खाटमा बसेँ । साथीहरू रङको बट्टामा के भर्दै थिए, एक्कासि मिलिक्क भयो ।’

मिलिक्क भएको १९ दिनपछि होसमा आउँदा उनी पोखराको मणिपाल अस्पतालमा आफूलाई दुवै गोडाविहीन अवस्थामा पाए । रामचन्द्र पनि तुलसीको जस्तै प्लास्टिकको खुट्टाको सहारामा हिँड्छन् ।

सुरेन्द्र खत्री ।

आठ महिनाको अस्पताल बसाइपछि घर फर्केका उनले शौचालय जानुपर्छ भन्ने पिरले दुई हप्तासम्म खाना खाएनन् ।

‘अस्पतालमा त कम्बोट थियो, सजिलो हुन्थ्यो । घरमा त्यस्तो ट्वाइलेट पनि थिएन । भर्खर लगाएको प्लास्टिकको खुट्टाले ट्वाइलेट बस्नै नसक्ने, त्यही भएर ट्वाइलेट लाग्छ भनेर खाना नै खान छाडेँ,’ उनले आफ्नो व्यथा सुनाए ।

अहिले खाना त खान्छन् । तर, पीडा भने उस्तै छ । अहिले प्लास्टिकको खुट्टा बारम्बार बिग्रिन्छ, समयमा खुट्टा फेर्न सकेका हुँदैनन् । ‘कहिलेकाँही हिँड्दाहिँड्दै खुट्टा खुस्किन्छन् । खिइएर खुट्टा झर्छ,’ उनी भन्छन्, ‘यस्तो बेला वैशाखी समाउनु कि खुट्टा ?’

०००

सरकार र विद्रोही पक्षबीच शान्ति–सम्झौता भएको दुई महिनापछि ३० पुस २०६३ मा डटपेन भनेर समाएको वस्तु पड्किँदा दाङ लमहीकी अनिता चौधरीले दायाँ हात नै गुमाउनुपर्‍यो । जतिखेर उनी ३ कक्षामा पढ्थिन् । दायाँ हात गुमाउनुपरेपछि अनितालाई दैनिकी चलाउनै संघर्ष गर्नुपर्‍यो ।

लेख्न, खान र अरु काम गर्न गाह्राे भयो । बायाँ हातले अभ्यस्त हुन नसकेकै कारण उनी एक वर्षसम्म विद्यालय गइनन् ।

म्याग्दीको सदरमुकाम बेनी आक्रमणका बेला युद्धरत पक्षले छोडेको बेवारिसे बम पड्किँदा १२ असार २०६२ मा सुरेन्द्र खत्रीले दुवै हात गुमाए । बेनी स्थायी बसोबास भएका उनी त्यतिबेला ८ कक्षामा पढ्थे ।

बालक हुँदा विस्फोटनमा परेका उनीहरू अहिले जसै वयष्क भए, उसै द्वन्द्वको पीडा पनि छिप्पिँदै गइरहेको छ । उनीहरू चारै जना द्वन्द्वपीडितको सूचीमा धरि अटाएका छैनन् ।

विस्फोटनमा परेपछि, उपचारमा सहयोग माग्न गएका सुरेन्द्र खत्रीको परिवारलाई तत्कालीन प्रमुख जिल्ला अधिकारीले ५ सय रुपैयाँ थमाएर फर्काइदिए ।

दुई पक्षबीच भएको संघर्षको सिकार हुन पुगेका यस्ता नागरिकहरू राज्यले आफूलाई भुलेको मात्र ठान्दैनन्, उल्टै दोषीजस्तो व्यवहार गरेको महसुस गरिरहेका छन् । अनिता भन्छिन, ‘हामी त न राज्य पक्ष न विद्रोही पक्ष, हामी त बालखै थियौँ ।’

द्वन्द्वपीडितको सूचीमा राज्य पक्ष र विद्रोही पक्षलाई मात्र राखिएकाले दुवै पक्षमा नपरेका उनीहरू छुटेका हुन् । ‘कतै पनि लडाइँ नलडी क्षतविक्षत् भएका हामी त वैशाखी नपाएर ओछ्यानमा लडेका छौँ,’ सुरेन्द्र प्रश्न गर्छन, ‘हामी को हौँ ? राज्य पक्ष कि विद्रोही ?’

१० वर्षे सशस्त्र संघर्षको बलमा व्यवस्था परिवर्तन भए पनि आफूहरूले झन् पीडा खप्नुपरेको गुनासो गर्छन् उनीहरू । ‘गणतन्त्रको खुसी मनाइरहँदा, हामी भने दुःखी भयौँ,’ अनिता गुनासो गर्छिन् । गणतन्त्रको नाममा आफूहरूको जीवन बिनाकारण बर्बाद भएकोमा सुरेन्द्रको चित्त दुखाइ छ ।

स्रोत : अन्तर्राष्ट्रिय रेडक्रस

द्वन्द्वपीडितको सूचीमा नअटाएका उनीहरूले राज्यसँग आत्मसम्मानसहितको परिचयपत्र, जीवन निर्वाह भत्ता र सीपअनुसारको रोजगारी दिन माग गरिरहेका छन् । सुरेन्द्र भन्छन्, ‘मेरो हात नै देऊ भनेर त भन्या होइन नि । आत्मसम्मानसहितको जीवन चाहियो भनेका हौँ ।’

तुलसी भन्छिन्, ‘अरुमाथि बोझ बन्न चाहान्नँ अब म । पढ्ने र जागिर गर्ने रहर छ । सरकारले यति मात्र यवस्था गरिदिए हुन्थ्यो ।’

अन्तर्राष्ट्रिय रेडकक्रसले गरेको अध्ययनअनुसार तत्कालीन माओवादी शान्ति प्रक्रियामा आएदेखि सन् २०११ सम्म मात्र करिब ५ सय जना बेवारिसे बम विस्फोटनमा परेका छन् । जसमध्ये ४४ जना बालबालिकाको मृत्यु भएको छ भने २ सय १३ जना बालबालिका अङ्गभङ्ग हुनेगरी घाइते भएका छन् ।

प्रकाशित मिति: बिहीबार, फागुन २७, २०७७ १५:३०