सिंहदरबार हल्लाउने ‘भद्रा दिदी’

A+ A A-

‘धत् ! छोरीलाई पनि पढाउने हो ? छोरीलाई पढायो भने त वेश्या बन्छन् ! छिट्टै पोइल जान्छन् ।’

‘छोरीले त प्रातःकालमै उठेर घरधन्दा, चुलोचौको गर्ने हो । लोग्नेलाई रिझाउने हो ।’

समाजले छोरीलाई हेर्ने यस्तो हेयपूर्व दृष्टिकोणले बालसुलभ भद्रकुमारी घलेको मनमस्तिष्कमा प्रश्नहरूको ताँती नै लाग्थ्यो ।

‘आखिर छोरीले किन पढ्न नहुने ? छोरा मात्रै मान्छे हो त ? के छोरीले छोरासरह कामै गर्न सक्दैनन् ?’ समाजलाई यिनै प्रश्नले प्रहार गर्थिन्, भद्र । तर, छोरीप्रति पूर्वाग्रही समाजले भद्रका यी प्रश्नको भद्दा मजाक उठाइरहन्थ्यो ।

९० वर्षीया भद्रकुमारी घले (भद्रा दिदी) लाई त्यतिबेलाको सामाजिक चेत वास्तवमा ‘अभद्र’ लाग्थ्यो ।

त्यसो त हकी स्वभावकी उनका लागि परिवार त्यति बाधक थिएन । किनभने उनको परिवार बुज्रुक थियो । त्यसैले उनले पढ्नका लागि परिवारसँग होइन, समाजसँग ‘भद्र विद्रोह’ गर्ने अठोट गरिन् ।

०००

सेतै फुलेको कपाल । मुजा पर्दै गरेको अनुहारको छाला । बुढ्यौलीले छोए पनि नथाकेको जोशिलो आवाज । यो उमेरमा पनि राजनीति, कला, साहित्य, समाजसेवामा उनका हातहरू अझैँ फहराउँदै छन् ।

लाग्छ, उनको शब्दकोशमा ‘थकान’ भन्ने शब्द नै छैन ।

काठमाडौंको डिल्लीबजारस्थित घरमा एकाबिहानै उनी डायरीमा शब्द कोर्दै गरेको भेटिन्छिन् । शब्दले भरिएका डायरी कोठामा यत्रतत्र छन् । एक सयवटा पुस्तक एकैपटक विमोचन गर्ने तयारीमा छिन्, उनी । लेखनमै ब्यस्त रहेकी भद्रले केही बेर विश्राम लिएर डायरीका पानाबाट आफ्नो संघर्ष गाथाको पोयो फुकाइन् । हुन पनि भद्रको कथाले नेपाली महिलाको आधारभूत नारीवादको कथा बोल्छ ।

आखिर ९० वर्षअघि महिला हुनुको मूल्य कसरी चुकाउनुपर्थ्यो त ? भद्र घलेको कथा वास्तवमा नेपाली पितृसत्तात्मक समाज अध्ययनको आधार हुन सक्छ ।

०००

हजुरबुबा नैनसिंह पहिलो विश्वयुद्धका योद्धा थिए । बुबा कृष्णबहादुर जुद्धशमशेरको पालामा साधारण कामदार थिए । आमा खास्टो बुन्ने गर्थिन् । भोगाइ, सीप र कलाले देशविदेश चहारेकाले पनि समग्रमा शिक्षित नै थियो भद्रको परिवार ।

१९८८ सालमा काठमाडौंको डिल्लीबजारमा जन्मिएकी भद्रको बाल्यकाल भने ग्रामीण परिवेशमा बित्यो । दुई वर्षकी हुँदा आमाबुबाले उनलाई पुर्ख्यौली थलो ओखल्ढुंगा घले गाउँमा पुर्‍याए । उनी हजुरबुबाकै घरमा हुर्किइन् । हजुरआमासँगै घाँस–दाउरा काट्ने, गोठालो जाने गर्थिन् उनी ।

‘सात वर्षको उमेरमा पात गाँस्न, ऊन कात्न र मान्द्रो बुन्न जान्ने भएकी थिएँ’, बाल्यकाल सम्झँदै भद्र ओखलढुंगा पुग्छिन् ।

मावली दोलखा थियो । मावलीका हजुरबुबा लेखपढ गर्न जान्ने थिए । हजुरबा रामायण, महाभारत पढ्ने भएकाले मावली आएको समयमा उनले अक्षरको शुभारम्भ गर्ने अवसर पाइन् ।

‘अंग्रेजको छोरी पनि यस्तो हुन्छ ?’, हजुरबुबा पहिलो विश्वयुद्धको योद्धा भएकाले उनलाई मावलीमा अपेक्षासहित प्रश्न गर्थे ।

‘अंग्रेजको जस्तै पढ्न पाए ! फ्रक लगाउन पाए !’, भद्र मीठो कल्पना गर्थिन् । मावलीमा बस्दाबस्दै उनले काठको तखतामा धुलोले ‘कखरा’ लेख्न सक्ने भइन् । उनका लागि पहिलो पाठशाला नै मावली बन्यो ।मावलीबाट दुर्गाकवच र बुद्धिचानक सिकेर उनी सात वर्षको उमेरमा ओखलढुंगा फर्किइन् । पढ्न जान्ने भएपछि गाउँमा उनको रवाफ नै बदलियो ।

हुन पनि जब स्वस्थानी पढ्ने समय आउँथ्यो, तब गाउँभरि उनकै खोजी हुन्थ्यो । ‘बिहानदेखि बेलुकासम्म व्यस्त हुन्थेँ म’, हाँस्दै उनी भन्छिन्, ‘कोहीले दूधभात दिन्छु, कोहीले, दही, चिउरा, केरा दिन्छु भनेर लोभ्याएर बोलाउँथे ।’

यसरी सर्वत्र प्रशंसाले फुरुक्क भद्रलाई एक दिन अनायासै लाग्यो- यति मात्रै पढेर कहाँ हुन्छ र ?

आफूभित्र भएको पढाइको प्यासले उनलाई सोचमग्न बनायो । ‘जहाँ इच्छा त्यहाँ उपाय’ भनेझैँ उनले भारत गएर पढ्ने सोच बनाइन् ।

भद्रको माइलाबा भारतको गोरखपुरमा बस्थे । त्यहाँ पढ्न पाइन्छ भन्ने उनले सुनेकी थिइन् । त्यसपछि उनी पढ्नका लागि माइलाबासँग ओखलढुंगाबाट गोरखपुर पुगिन् । नभन्दै गोरखपुरको गान्धी विद्यापीठबाट उनले औपचारिक शिक्षाको थालनी गरिन् । छोरीहरूलाई शिक्षामा लगाम लगाउने तत्कालीन समाजलाई चिर्न उनी एक हदसम्म सफल भइन् ।

‘भाग्यमा छ भने पूरा हुने रहेछ नि’, पढ्न पाएकोमा खुसी हुँदै उनी भन्छिन्, ‘त्यही बेला गान्धीको पनि दर्शन गर्न पाएको थिएँ ।’

नेपालमा पद्मकन्या पाठशाला खुल्यो । नेपालमै पढ्ने अभिलाषा लिएर उनी गोरखपुरबाट नेपाल फर्किइन् । उता आमा भक्तकुमारी घले काठमाडौंबाट सिन्धुलीको आम्बोटेमा गएर बस्न थालेकी थिइन् । तर, नेपाल फर्कंदा भद्राले बुबाको मृत्युको खबर पाइन् । त्यसयता आमा डिल्लीबजार छाडेर सिन्धुली बस्न थालिन् । उनी भन्छिन्, ‘आमा त मुखिनी सा’ब पो बन्नुभएको र’छ । गाउँमा पूजापाठको सामान राख्ने खेतालाको भाउमा सामान दिने गर्नुहुन्थ्यो ।’

लेखपढ गरेकी भद्र आमाकी ‘सेक्रेटरी’ भएर काम गर्न थालिन् । त्यसो त भद्रकी आमा पनि समाजसेवी थिइन् । पञ्चायतकालमा लामो समय प्रधानपञ्च भएर शिक्षामा आमूल सुधार गरेकी भक्तले प्रत्येक वडामा स्कुल खोलेर छोराछोरी दुवैलाई पढ्ने व्यवस्था गरेकी थिइन् ।

‘आमाले धेरै सुधारको काम गर्नुभएको थियो । त्यो समयमा वडावडामा स्कुल खोल्नु कति गाह्रो थियो होला’, उनी भन्छिन्, ‘एउटा आमाले चाह्यो भने शिक्षाको ज्योति फैलाउन सक्छ । अहिले त त्यो ठाउँमा कलेज नै चलेको छ ।’

भद्र काठमाडौं आएर पढ्न चाहन्थिन् । ‘म पढ्न चाहन्छु । काठमाडौं पठाइदिनू’, भद्रले आमालाई प्रस्ताव राखिन् ।

‘काठमाडौं त आउने तर कसरी ?’

गाडी चलेको थिएन । छोरी मान्छे । हिँड्दै आउनुपर्ने । ती उल्झनहरूलाई थाँती राखेर हिँडेरै काठमाडौं आउने भद्रले निधो गरिन् । आमाले पाँच जना भरियाको साथमा भद्रलाई काठमाडौं पठाइन्, पढ्नका लागि । उनी नौ दिन हिँडेर काठमाडौंमा पाइला टेकिन् । ज्ञानको भोकले डोर्‍याएको नौ दिनको यात्रा उनको स्मृतिमा अहिले पनि ताजै छ ।

धेरैका लागि काठमाडौं आउनु नै ठूलो कुरा हुन्थ्यो तर भद्रलाई काठमाडौंभन्दा पढाइ महत्त्वपूर्ण थियो । पद्मशमशेरकै पालामा पद्मकन्या स्कुल खुलेको थियो । उनी ३ कक्षामा भर्ना भइन् । ३ बाट ४ कक्षामा उक्लने समयमा उनले सुनिन्, ‘पाँच वर्षमा म्याट्रिक !’

म्याट्रिक भनेको के हो ? नबुझेर बाजेलाई उनले सोधिन् ।

‘सरकारले छात्रवृत्ति दिएर भारतमा जान पाए पाँच वर्ष पढ्न पाइन्छ, म्याट्रिक पढाउने भनेको यही हो’, बाजेको जवाफले उनी फुरक्क परिन् । बाजेलाई नै निवेदन लेख्न लगाएर छात्रवृत्तिमा पढ्न भारत जाने तयारीमा जुटिन् भद्र ।

‘पहाडको केटी चाहिएको रहेछ । मैले निवेदन दिएँ । मेरो नाम निस्कियो’, उनी भन्छिन्, ‘विनिता (म्याट्रिक) पढ्नका लागि भारतको बर्धा गएँ ।’

बर्धा पुगेपछि किताब देखेर उनी छक्क परिन् ।

‘कति धेरै किताब । पढाइ भनेको के हो, बल्ल बुझ्न पाएँ । कला, साहित्य, नाटक, चित्रकलाको ज्ञान लिएँ’, उनी भन्छिन् ।

स्कुलमा कोहीले गीत गाउँथे । कोहीले नाच्थे । उनी पनि के कम ? सकी नसकी आफ्नो प्रस्तुति दिन्थिन्, भद्र । नेपाली महिला वीर हुन्छन् भन्ने उनी देखाउन चाहन्थिन् ।

‘हामी नेपाली हाम्रो नेपाल भनेर आफैँ गीत बनाएर नाचेँ । नाटक पनि खेलेँ । फेमस भयो । बुढो मानिससँग सानो नानी बिहे गरेको, सिन्दुर हालेको नाटक थियो । पछि ठूला–ठूला कलेजमा लगेर नाटक देखाउन लगाए’, स्कुले जीवनमा फर्किन्छिन् भद्र ।

पाँच वर्षको समय कसरी बित्यो, उनलाई पत्तै भएन । म्याट्रिक पूरा गरेर उनी नेपाल फर्किइन् । नेपाल फर्किएलगत्तै फेरि नौ महिनाको नर्सिङ पढ्न मध्य भारत पुगिन् ।

नर्सिङ कोर्स पूरा गरेपछि भारतबाट जनकपुर फर्किएकी भद्र जानकी पब्लिक अस्पतालमा काम सुरु गरिन् । ‘तीनवटा कुर्सी चौरमा राखेर अस्पताल चलाएका थियौँ । महिनाको तनाखा मात्रै ७५ रुपैयाँ थियो’, उनी भन्छिन् । यसरी जनकपुरमा नर्सिङ सेवा सुचारु गरेर उनी भने उच्च शिक्षा हासिल गर्न बनारस हानिइन् ।

तर, विनितालाई ५ कक्षाभन्दा माथिको मान्यता नै दिइएन । ‘अब के गर्ने ?’ उनी निराश भइन् । बनारसमा गान्धी दर्शनको सेमिनार चलिरहेको रहेछ । उनी पनि सेमिनारमा सहभागी भइन् । सेमिनारमा उनलाई बोल्न दिइयो ।

‘गान्धीवादीहरू हामीजस्तो नौजवानको जिन्दगीसँग खेल्ने रहेछन् । विनिता भनेर पाँच वर्ष हामीलाई पढाए । अहिले हामीलाई ५ कक्षाभन्दा माथिको मान्यता दिँदैनन् । हामीले उच्च शिक्षा कसरी हासिल गर्ने ?’, चर्को स्वरमा भद्रले सेमिनारमा भाषण गरिन् ।

भद्रले भाषण ठोकेको भोलिपल्ट नै काँसी विद्यापीठमा उनको विनिता (म्याट्रिक)ले मान्यता पायो । भद्रको उच्च शिक्षाको ढोका पनि खुल्यो । विद्यापीठमा उनको चर्चा भयो । सबैले उनलाई ‘भद्रा दिदी’ भन्न थाले ।

‘विद्यार्थी, शिक्षक सबैले ‘भद्रा दिदी’ भन्थे । मसँग सबै डराउँथे पनि’, ती दिन सम्झँदा उनलाई अहिले पनि अचम्म लाग्छ ।

एक महिनाको बिदामा उनी घर आएकी थिइन् । आमाले अञ्चलाधीश भेट्न भद्रलाई आग्रह गरिन् । उनीहरू जनकपुर आउनुअगाडि नै आमाछोरीकै चर्चा परिचर्चा थियो ।

‘भद्रजस्तो महिला हामीलाई चाहिन्छ भन्थे । हाम्रो माग धेरै थियो’, उनी भन्छिन्, ‘भ्रद र भद्रकी आमा आएका छन् भनेपछि अञ्चलाधीशले 'राख राख...' भनेर हौसिएका थिए ।’

अञ्चलाधीश भेट्न आएकी भद्रलाई तत्कालीन अञ्चलाधीश दिलबहादुर श्रेष्ठले महिला संघको सभापति बनाएर फर्काए ।

‘२०१८ सालको कुरा हो । अञ्चलाधीशले हातमा महिला संघको विधान थमाउँदै अबिर लगाइदिएर महिला संघको सभापति घोषणा गर्नुभयो’, उनी भन्छिन्, ‘एक महिनाको छुट्टीमा आएकी थिएँ । छवटा जिल्लामा अञ्चल समिति बनाएर फर्किएँ । अञ्चलाधीश नै दंग परे ।’

आफ्नो जिम्मेवारी सकेर उनी पढ्नका लागि बनारस नै फर्किन् । बनारसबाट उनले उच्च शिक्षा हासिल गर्न सफल भइन् । उच्च शिक्षा उत्तीर्ण गरेको दिन खुसीको सीमा नै थिएन । विद्यापीठबाट शास्त्री उत्तीर्ण गरेर उनी नेपाल फर्किन् ।

अनि सुरु भयो, भद्रको राजनीतिक यात्रा ।

‘पाँच पटक माननीय बनेँ । चार पटक महिला संगठनको सभापति भएँ । जनमतसंग्रहपछि पनि सिन्धुलीको माननीय भएँ’, उनी भन्छिन्, ‘एक पटक श्रम तथा समाज कल्याण राज्यमन्त्री पनि बनेँ ।’

काममा विश्वास गर्ने भद्र सिंहदरबारमा बसेर ७५ जिल्लाका सीडीओलाई थर्काउँथिन् ।

‘जनताको सेवा नगर्नेलाई के गर्ने त ?’, उनी प्रश्न गर्छिन् ।

उनी राजासँग पनि नडराउने स्वभावकी थिइन् । राष्ट्रिय पञ्चायतको बैठकमा राजाले लालमोहर लगाएको कुरामा विरोध गरेपछि उनलाई जेल हाल्ने तयारी पनि गरियो ।

‘लोग्ने मान्छे र आइमाई मान्छेको पक्षपात गर्ने विधान चाहिँदैन भनेर फ्याँकिदिएँ । यो कस्तो विधान हो भनेर प्रश्न गरेँ । राजाले लालमोहर लाएको चीजमा विरोध गर्न नहुने रहेछ । पछि कुरा मिल्यो’, उनी भन्छिन् ।

राणा, राजा, प्रजातन्त्र, गणतन्त्रसम्मको साक्षी हुन् भद्र । भद्रले राजसंस्थाको परिषद् सदस्य भएर पनि काम गरेकी छन् । राजपरिवारकै केही सदस्यसँग भने उनको अहिले पनि गुनासो छ ।

राज्यमन्त्रीको कार्यकालमा उनले थुप्रै देश भ्रमण गर्ने मौका पाइन् । देशविदेशमा भएको विकास हेरेर उनी नेपालमा त्यसको परिकल्पना गर्थिन् । तर, चीन भ्रमणमा भने उनलाई रानी ऐश्वर्यबाट अवरोध भयो, जुन सम्झँदा अहिले पनि उनी चित्त दुखाउँछिन् ।

देश र जनताको सेवा गर्दागर्दै भद्रले आफ्नो व्यक्तिगत जीवन नै बिर्सिएकी छन् । कलिलो उमेरमा नै दाजु पर्नेले श्रीमती कुटेको देखेपछि भद्रले अविवाहित बस्ने अठोट लिएकी थिइन् । अन्तत: उनी अविवाहित नै बसिन् ।

‘कसैले दुःख पाएको छ, कसैले दोस्रो बिहे गरेको छ भने भद्रा दिदी भन्दै आउँछन्,’ उनी भन्छिन्, ‘आफ्नो भन्दा पनि देश र जनातका लागि काम गर्नु पो जीवन हो । बिहे नगरेकोमा मलाई कुनै पछुतो छैन ।’

छोरीहरूमाथि भइरहेको हिंसाप्रति उनी चिन्तित हुन्छिन् । ‘अहिलेका महिला संघ–संगठनले महिला जागृतिका कुरा गर्छन् । हामीले त्यो समयमा नै संगठन बनाएर महिलाका लागि काम गरेका थियौँ । आज पनि महिला हिंसा भइरहेको छ । खोइ जागृति ? भाषण गरेर मात्र हुन्छ ? कोसिस त भएको छ तर पूरा भएको छैन’, उनी आफ्नो पितृसत्ताविरुद्धको लडाइँको बेलीविस्तार लगाउँछिन् ।

तर, बहुदलपछि राजनीतिमा त्यति सक्रिय छैनन् भद्र । त्यसपछि उनी साहित्य, चित्रकला र समाजसेवामा लागेकी छन् ।

१ सय ४१ वटा किताब लेखेकी भद्रले ४९ वटा किताब एकै दिनमा विमोचन गरेकी छन् । उनको कलम अझै रोकिएको छैन ।

‘अब १ सयवटा किताब एकैपटक विमोचन गर्छु’, उनी भन्छिन्, ‘यो उमेरमा पनि लेखिरहेकी छु । अब आउने पु्स्तालाई बाटो देखाउनुपर्‍यो नि ।’

अचम्म त के छ भने उनी दिउँसो ४ बजे खाजा खाएर ध्यानमा बस्छिन् । ध्यान गर्दागर्दै कति बेला निदाउँछिन् थाहै हुन्न । ब्युँझँदा राति १० बज्छ । अनि रातभर लेखेर बस्छिन् उनी ।

‘कहाँबाट आउँछ यो जाँगर ?’ केही बेर मौनता साँध्छिन् उनी । ‘जागृति भनेकै यही होला नि’, हाँसोमिश्रित छोटो जवाफ फर्काउँछिन् उनी ।

हाल भद्रले ‘भद्रकुमारी घले सेवा सदन’ स्थापना गरेर दुःखी गरिबको सेवा गरिरहेकी छन् । आफ्नो सम्पत्ति सबै सदनलाई नै सुम्पिएकी छन् ।

‘कमाउनका लागि खोलेको होइन । मरेर लाने पनि होइन । पढ्न नपाएकाले पढ्न पाउनुपर्छ । खान नपाएकाले खान पाउनुपर्छ । भोकै कोही पनि मर्नु नपरोस् । पढाइबाट कोही पनि बालबालिका वञ्चित हुनु नपरोस् भनेर खोलेकी हुँ’, आफ्नो सेवाभावको अन्तर्य यसरी प्रकट गर्छिन्, भद्र ।

सदनमा स्कुल, भद्रकुमारी घले संग्रहालय र लाइब्रेरी छ । ८ हजारभन्दा बढी पुस्तक लाइब्रेरीमा छन् । उनले कोरेका सयौँ चित्र क्यानभासमा मुस्कुराएर बसेका छन् । भद्रको जीवनसँगै समग्र नेपाल संग्रहालयमा भेटिन्छ । वास्तवमा भद्र आफैँमा एउटा संग्रालय हो भन्दा अत्युक्ति नहोला ।

नेपाली नारी हामी हौ वीर वीर वीर
विरङ्गना बन्नेछौँ धीर धीर धीर
होइन कुनै थाङ्नाको पुतली हामी
रङग विरङ्ग फुलेका फूल होइनौँ हामी
अन्यायलाई सही सही बन्यौँ फलाम
अब हातमा लिनुपर्छ समाजको लगाम
लड्नै परे लड्नेछौँ
मर्न परे मर्नेछौँ
बलिदान यो दिनेछौँ शीर शीर
नेपाली नारी हामी हौ वीर वीर वीर.....!

नारी वेदनाको कविता गुनगुनाउँदै भद्रले कुराको बिट मार्छिन् ।