४३ वर्षमा नसकिएको लुम्बिनी गुरुयोजना तीन वर्षमा सकिएला ?

A+ A A-

संयुक्त राष्ट्रसंघका तत्कालीन महासचिव उथान्तले २३ अप्रिल सन् १९६७ मा लुम्बिनीको भ्रमण गरे । भ्रमणका क्रममा उथान्तले लुम्बिनीलाई अन्तर्राष्ट्रियकरण गर्न गुरुयोजना बनाई विकास गर्ने प्रस्ताव तत्कालीन राजा महेन्द्रसमक्ष राखेका थिए ।

सन् १९७० नेपालसहित भारत, थाइल्यान्ड, म्यानमार, श्रीलंका, पाकिस्तान, मलेसिया, अफगानिस्तान, इन्डोनेसिया, सिंगापुर, लाओस र जापान गरी १३ देशका राजदूत सम्मलित बैठकले उच्चस्तरीय सल्लाहकार समिति गठन भयो । त्यसमा भुटान र दक्षिण कोरिया थपिएपछि १५ सदस्यीय बन्यो । समितिले लुम्बिनीको गुरुयोजना तयार पार्न जापानिज आर्किटेक्ट केन्जो टंगेलाई जिम्मा दियो ।

सन् १९७८ मा टंगेले लुम्बिनीको बृहत्तर गुरुयोजना तयार गरे । संयुक्त राष्ट्रसंघको पहलमा तयार गरिएको गुरुयोजना १७ वर्षमा सम्पन्न गर्ने भनियो । जसअनुसार सन् १९९५ मा सम्पन्न भइसक्नुपर्ने हो ।

गुरुयोजनाले राष्ट्रिय/अन्तर्राष्ट्रिय बौद्ध संस्कृतिका जीवन्त परम्परा झल्काउने, लुम्बिनीको ऐतिहासिक, सांस्कृतिक, पूरातात्त्विक र धार्मिक महत्त्वको संरक्षण गरी अन्तर्राष्ट्रिय मापदण्डको पवित्र तीर्थस्थलको रूपमा संरक्षण र सम्बर्द्धन गर्ने लक्ष्य राखेको छ ।

लुम्बिनीलाई सम्पूर्ण धर्मावलम्बीका लागि आकर्षक गन्तव्यको रूपमा विकास गर्ने लक्ष्य लिएको गुरुयोजनाले ११ सय ५५ बिघा (तीन वर्ग माइल) जमिनलाई उद्यान क्षेत्र, अन्तर्राष्ट्रिय बिहार क्षेत्र, नयाँ लुम्बिनीग्राम गरी तीन भागमा विभाजन गरेको छ । तीन वर्ग माइललाई एक/एक वर्ग माइलमा विभाजन गरी उत्तरतर्फको क्षेत्रलाई लुम्बिनीग्राम, बीचमा रहेको दोस्रो खण्डलाई शैक्षिक, सांस्कृतिक तथा अन्तर्राष्ट्रिय बिहार तथा गुम्बाक्षेत्र भनी नामकरण गरिएको छ । दक्षिणतर्फको क्षेत्रलाई पवित्र उद्यान भनिएको छ । पवित्र उद्यानलाई गुरुयोजनाले सर्वाधिक महत्त्व दिएको छ । यहाँ बुद्धले पहिलो पटक धर्तीमा पाइला टेकेका थिए ।

लुम्बिनी विकास कोषले गुरुयोजनाअनुसार सबै काम पूरा भएपछि लुम्बिनी स्वर्गको टुक्राजस्तै सुन्दर, शान्त र पवित्रस्थलको रूपमा विकास हुने जनाएको छ । यसका लागि गुरुयोजनाका बाँकी काम एकै पटक सक्न करिब ६ अर्बको ग्लोबल टेन्डर आह्वान गर्ने तयारी गरेको छ ।

कोषका योजना प्रमुख सरोज भट्टराईका अनुसार ग्लोबल टेन्डर आह्वान गर्नुपूर्व संरचनाको योजना, डिजाइन र इस्टिमेट गर्न अन्तर्राष्ट्रियस्तरको परामर्शदाता छनोट गरेर काम सम्पन्न भइसकेको छ । अब केही महिनाभित्रै ग्लोबल टेन्डरमार्फत तीन वर्षभित्र गुरुयोजना सक्ने योजना कोषको छ ।

सबै संरचनाको सुपरिवेक्षण परामर्शदाताले गर्नेछ । कोषले गुरुयोजनामा आफ्नो जनशक्ति लगाउनुपर्ने छैन । गुरुयोजनाको सौन्दर्यकरणमा जनशक्ति परिचालन गर्ने तयारी कोषको छ ।

तीन वर्षभित्र गुरुयोजना पूरा हुँदा सौन्दर्यकरणसमेत सम्पन्न गरी लुम्बिनीलाई संसारकै पवित्र र नमुना आध्यात्मिक पर्यटकीयस्थलको रूपमा विकास गर्ने लक्ष्य राखेर काम भइरहेको कोषका उपाध्यक्ष अवधेश त्रिपाठी भिक्षु मेत्तेयाले बताए ।

गुरुयोजनाको प्राथमिकतामा मुख्य उद्यान

गुरुयोजनाले पवित्र उद्यानक्षेत्रलाई मुख्य प्राथमिकता दिएको छ । त्यहाँ गौतम बुद्धले पहिलो पाइला टेकेका थिए । यो क्षेत्रलाई चारैतिरबाट पोखरीले घेरिएको छ । पोखरीलाई सर्कुलर लेबी भनिएको छ ।

यहाँ वरिपरि नीलो पानीले घेरिएको सुन्दर बगैँचाको परिकल्पना गरिएको छ । गोल पोखरीभित्र मायादेवी मन्दिर, पवित्र कुण्ड, अशोक स्तम्भ, पुरातात्त्विक महत्त्वका भग्नावशेषहरू, प्राचीन लुम्बिनीग्रामका अवशेषहरू मात्र रहने गरी नयाँ निर्माणका काममा रोक लगाइएको छ ।

उत्तर-पश्चिमबाट आउने बाढीको पानी यो क्षेत्रभित्र पस्न नदिन गोलाकार नहरहरू बनाइएको छ । पवित्र क्षेत्रलाई विश्व आरक्षण समाजको १-६ डिसेम्बर सन् १९९७ को सभाले विशवसम्पदा सूचीमा समावेश गरेको थियो ।

यो क्षेत्रमा दायाँ-बायाँ वा पूर्व-पश्चिम गरी दुई क्षेत्रमा दुई/दुई सय जनासम्म साधक साधिका अटाउने ध्यानकुटी र गोलाकार नहरको बाहिर पवित्र पुरातात्त्विक क्षेत्रको हेरचाहका लागि पुरातात्त्विक कार्यालय बनाइएको छ । गोलाकार पोखरीबाहिर एउटा विशिष्ट अतिथिगृह र अर्को अति विशिष्ट अतिथिगृह बनाउने योजना छ ।

उद्यानक्षेत्रभित्र बुद्धको जन्म भएको स्थान, मायादेवी मन्दिर, मायादेवीले स्नान गरेका चिसो र तातोपानीयुक्त दुई कुण्ड, अशोक स्तम्भ र त्यसवरिपरि प्राचीन बिहार, चैत्य आदिका भग्नावेशषको संरक्षण गरी बुद्धकालीन प्राचीन बगैँचालाई झल्काउने गरी फूल तथा बिरुवा रोप्ने योजना छ ।

४१ वटा उद्यानका प्लटमध्ये तीनवटा तयार भएका छन् । बाँकी प्लटलाई यसै वर्षदेखि सौन्दर्यकरण गर्ने योजना छ । पवित्र उद्यानक्षेत्रमा गुरुयोजनाअनुसार निर्माण गर्ने ठूला संचरनाहरू करिब सम्पन्न भएका छन् । उद्यान परिक्रमा गरेको पोखरी सफा गर्ने काम बाँकी छ ।

अहिलेको पोखरीलाई दोब्बर बढाएर घाँस तथा झार उम्रिन नमिल्ने गरी सफा गर्ने र पोखरीवरिपरिको भिरालो जमिनमा दुबो, फूल तथा छहारी दिने स-साना रुख रोप्ने काम सुरु भएको छ । पोखरीका विभिन्न पाँच स्थानमा पानीका रंगिन फोहरा बनाउने योजना छ । पोखरीमा जलचर प्राणीहरू र चराचुरुड्गीको आगमन वृद्धि गर्न उनीहरूको बासस्थान सुरक्षित गर्दै सौन्दर्यकरण गर्ने योजना छ । आगामी वर्षभित्र यसको निर्माण कार्य पूरा हुनेछ । पोखरीको डिलमा बनेको परिक्रमा पथमा इँटा छाप्ने काम पनि पूरा भएको छ । तर, मर्मत सम्भार राम्रो हुन सकेको छैन ।

पवित्र उद्यान क्षेत्रभित्र करिब ७० लाखको लागतमा पुरातात्त्विक कार्यालय भवन निर्माण भएको छ । सफा र कञ्चन पानीले घेरिएको मायादेवी मन्दिर ४१ वटा उद्यानहरूले घेरिँदा अझ सुन्दर हुनेछ । निर्माण कार्य पूरा भएपछि १ घण्टा मायादेवी मन्दिर क्षेत्र घुम्ने पर्यटहरूलाई ४ घण्टा अड्याउन सकिने अपेक्षा छ ।

कति बने बिहार ?

उद्यानक्षेत्रबाट उत्तरतर्फ रहेको अन्तर्राष्ट्रिय गुम्बाक्षेत्रलाई पूर्वी र पश्चिमी बिहारक्षेत्र गरी दुई भागमा विभाजन गरिएको छ । यी दुई क्षेत्रलाई शान्तिदीपबाट सुरु भएको केन्द्रीय नहरले दुई भागमा छुट्याएको छ ।

यो क्षेत्रमा थेरबादी, महायानी, वज्रयानी बिहार, स्तुप तथा ध्यान केन्द्र निर्माण गर्ने लक्ष्यका साथ बिहार र गुम्बाका लागि ४३ वटा प्लट छुट्याइएको छ । त्यसैले यसलाई सानो बौद्ध संसार पनि भनिन्छ । जसमध्ये पूर्वी बिहारक्षेत्रमा थेरावादी बौद्ध सम्प्रदायका १३ मुलुकमध्ये नेपाललगायत सात मुलुकका आकर्षक बिहारहरू निर्माण भइसकेका छन् ।

पश्चिमी बिहारक्षेत्रमा महायानी सम्प्रदायका २९ मुलुकमध्ये २१ वटा मुलुकले आफ्नो संस्कृति झल्कने आकर्षक बिहारहरू बनाइसकेका छन् । तीमध्ये केही बिहारहरू निर्माणाधीन छन् । बाँकी मुलुकहरूले निर्माणको काम थालेका छैनन् ।

बिहार बनाउने मुलुकमा पूर्वतर्फ श्रीलंका, बर्मा, थाइल्यान्ड, कम्बोडिया, क्यानडालगायत छन् भने पश्चिमतर्फ चीन, सिंगापुर, जापान, कोरिया, फ्रान्स, जर्मनी, भियतनाम, क्यानडालगायतका मुलुक छन् । अमेरिकालगायतका केही मुलुकले बिहार बनाउने तयारी गर्दै छन् ।

नयाँ लुम्बिनीग्राम

लुम्बिनी गुरुयोजनामा बाँडिएका प्रमुख तीन क्षेत्र बुद्धको दर्शन तथा उपदेशलाई प्रतिविम्बित गर्ने गरी भौतिक एवं वातावरणीय रूपमा संरक्षण गर्ने अभिप्रायले तयार गरिएका छन् ।

योजनावद्ध रूपमा विकास भइरहेको तीन वर्ग माइलमध्ये उत्तरतर्फको एक वर्ग माइल क्षेत्रलाई नयाँ लुम्बिनीग्राम नामकरण गरिएको छ । गृहस्थी जीवनमा आवश्यक पर्ने सबै प्राविधिक परियोजना समावेश गरिएको क्षेत्रलाई नवलुम्बिनीग्राम भनेर बृहत् गुरुयोजनामा समावेश गरिएको छ । तीर्थयात्री तथा पर्यटकहरूलाई आवश्यक भौतिक सुविधा पुर्‍याउने संरचनाहरू यो क्षेत्रमा निर्माण गर्ने लक्ष्य राखिएको छ ।

नयाँ लुम्बिनीग्रामक्षेत्रमा कतिपय संरचना बनेर सञ्चालनमा आइसकेका छन् । यद्यपि थुप्रै महत्त्वपूर्ण संरचना बन्न बाँकी छन् । गुरुयोजनाले लुम्बिनीग्रामक्षेत्रमा चार किसिमका विश्रामगृह बनाउने प्रस्ताव गरेको थियो । जसमध्ये १ सय बेडको सबै सुविधायुक्त विलासी होटल, १ सय ५० बेडको मध्यमस्तरको सुविधायुक्त होटल, २ सय बेडको साधारण आवासगृह र चारवटा क्याम्पिङ निर्माण गर्ने योजना बनाएको थियो । तीन स्तरका होटल सञ्चालनमा छन् भने क्याम्पिङ निर्माण हुन बाँकी छ ।

पर्यटक सूचना केन्द्र र लुम्बिनी विकास कोषको प्रशासनिक भवन निर्माण सम्पन्न भई सञ्चालनमा छ । डोम आकारका यस्ता आठ भवन बन्नेछन् । कोषले यी भवनलाई लुम्बिनीको धरोहरका रूपमा लिएको छ । बैंक, प्रहरी, उपचार भवन, ट्राभल एजेन्ट र रेस्टुरेन्टका लागि यस्ता भवनहरू बन्नेछन् ।

गुरुयोजनाक्षेत्रभित्र नौवटा गेटमा आधुनिक सुरक्षा पोस्टहरूको निर्माण कार्य करिब सकिएको छ । १६ किलोमिटर लामो सुरक्षा पर्खाल निर्माण कार्य पनि पूरा भएको छ ।

३५ करोडको लागतमा खानेपापानी ट्यांकी निर्माण भइसकेको छ । ३५ करोडकै लागतमा अन्डरग्राउन्ड टेलिकम्युनिकेसन र विद्युतीय विस्तार, ३५ करोडकै लागतमा ढल निकासको काम सुरु भएको छ ।

यीबाहेक केही ठूला पोखरी र केन्द्रीय नहरको विस्तारका काम बाँकी छन् । नयाँ लुम्बिनीग्रामक्षेत्रमा १ हजार क्षमताकोे अस्थायी सभाहल निर्माण भएको छ ।

यसै क्षेत्रमा हाईस्कुल तथा अस्पतालको परिकल्पना गुरुयोजनाले गरेको छ । हाईस्कुलको नाममा लुम्बिनी गुरुयोजनाकै डिजाइनअनुसार लुम्बिनी बौद्ध विश्वविद्यालयको आवासक्षेत्र निर्माण गरिएको छ । यी भवन २० वर्ष विश्वविद्यालयले उपयोग गरेपछि हाईस्कुल सञ्चालन गर्ने कोषको योजना छ ।

गुरुयोजनामा उल्लेख नभएका आयोजना

गुरुयोजनाले उल्लेख नगरेका कतिपय ठूला आयोजनाहरूसमेत लुम्बिनीमा निर्माण भएका छन् । त्यस्ता आयोजनाले लुम्बिनीको सुन्दरतामा टेवा पुगे पनि गुरुयोजनाविपरीत निर्माण कार्य गर्न नहुने आवाज पटक-पटक उठ्दै आएको छ ।

शान्तिदीपनजिकै मायादेवी मन्दिर जाने बाटोमा निर्माण भएको बेबी बुद्ध गुरुयोजनाविपरीत छ । यो संरचनाले लुम्बिनीलाई अझ आकर्षक बनाएको छ । थाई बिहारको सहयोगमा शान्तिदीपको दायाँतर्फ निर्माण भएको विश्रामगृह पनि गुरुयोजनाबाहिरको योजना हो । यसले पनि लुम्बिनी आउने पर्यटकहरूलाई सुविधा दिएको छ ।

अस्थाई सभाहल र ५ हजार क्षमताको स्थायी सभाहल तथा ध्यानकेन्द्र पनि गुरुयोजनामा उल्लेख नभएका योजना हुन् । यिनले पनि लुम्बिनीमा ठूला सभा समारोह गर्न सभाहलको अभाव पूर्ति गरेको छ ।

नयाँ लुम्बिनीग्रामक्षेत्रमा लुम्बिनी बौद्ध विश्वविद्यालयले छवटा भवन बनाएको छ । गुरुयोजनाले भनेको डिजाइनमा बने पनि यी भवनहरू गुरुयोजनाको परिकल्पनाविपरीत छन् । गुरुयोजनाले यस क्षेत्रमा हाईस्कुलको अवधारणा राखेको छ । कोषले हाईस्कुलको अवधारणालाई टेकेर लुम्बिनी बौद्ध विश्वविद्यालयलाई २० वर्षसम्म प्रयोग गर्न पाउने गरी ती संचरना बनाउन जग्गा उपलब्ध गराएको हो ।

विश्वविद्यालयले ती भवनहरूमा अध्ययन अध्यापन नगरी कर्मचारीका लागि क्वार्टर बनाएको छ । यो पनि गुरुयोजनाविपरीत छ ।

गुरुयोजनाले अशोक स्तम्भ, शान्तिदीप, केन्द्रीय नहर, ६ लाख लिटर पानी अटाउने गुम्बाकारको पानी ट्याङ्की र शान्ति स्तुपा एउटै लहरमा पर्ने गरी योजना बनाएको थियो । तर, शान्ति स्तुपाअगाडि निर्माण हुने पानी ट्याङ्कीले शान्तिदीपबाट हेर्दा स्तुपा छेक्ने भएपछि कोषले शान्तिदीपको दुवैतिर पर्ने गरि ३-३ लाख लिटरका दुईवटा पानी ट्याङ्की निर्माण गरेको छ । यो पनि गुरुयोजनाविपरीत नै छ, तर यसले लुम्बिनीको सुन्दरता थपेको छ ।

गुरुयोजनामा परिक्रमा पर्खालको अवधारणा थिएन, कोषले सुरक्षाका लागि पर्खाल निर्माण गरेको छ । सन् १९७८ मा टांगेले परिकल्पना गरेको गुरुयोजनाका कतिपय डिजाइनबाट कोष सन्तुष्ट छैन । गुरुयोजनाअनुसार बनेका डोम आकारका भवन कार्यालय वा अरु प्रयोजनमा त्यति उपयुक्त देखिएका छैनन् । कतिपय संचरनामा हावाहुरी र तापक्रमका कारण क्षति पुगेको छ । समयानुकूल गुरुयोजनाले निर्धारण गरेका भवनको डिजाइन थपघट गरेर संरचना निर्माण गर्नुपर्ने आवश्यकता देखिएको कोषका प्राविधिकहरूले बताउँदै आएका छन् ।

कहाँ कति खर्च भयो लुम्बिनीमा ?

गुरुयोजनाभित्र बिहारक्षेत्रमा सवैभन्दा बढी १ अर्ब ३८ करोड ८२ लाख ८८ हजार खर्च भएको छ । १२ वटा बिहार नेपालले निर्माण गरेको छ । सबैभन्दा बढी आकर्षक मानिने चाइना र जर्मनी बिहार निर्माणका लागि ती मुलुकहरूले ५२ करोड ८० लाख लगानी गरेका छन् । अर्को मुलुक थाइल्यान्डले १० करोड २५ लाखको लागतमा बिहार बनाएको छ । बिहार क्षेत्रमा अझै २२ करोड लगानी हुने अनुमान छ ।

नयाँ लुम्बिनीग्राम क्षेत्रमा १ अर्ब २७ लाख ६० हजार लगानी भएको छ । यो क्षेत्रमा निर्माण भएका होक्के होटल र होटल कासाइले ३० करोड ७० लाख लगानी गरेका छन् । यस क्षेत्रको आकर्षक संरचना मानिने लुम्बिनी संग्रहालय भारत सरकारको ३१ करोड ६८ लाख सहयोगमा निर्माण भएको छ भने जापानको अन्तर्राष्ट्रिय संस्था रेयूकाईले ३० करोड ८० लाखको लागतमा अन्तर्राष्ट्रिय बौद्ध अनुसन्धान केन्द्र निर्माण गरेको छ ।

यो क्षेत्रमा अझै करिब ३ अर्बको लागतमा विभिन्न भौतिक संरचनाहरू निर्माण हुनेछन् ।

लुम्बिनीको सबैभन्दा बढी सुन्दर, आकर्षक र महत्त्वपूर्ण मानिने पवित्र उद्यान क्षेत्रमा ३८ करोड ८१ लाख लगानी भएको छ । यो क्षेत्रमा परिक्रमा पोखरी निर्माणका लागि १३ करोड ३७ लाख लगानी गरिएको छ भने मायादेवी मन्दिर निर्माणका लागि ७ करोड लगानी भएको थियो ।

गुरुयोजनाअनुसार पवित्र उद्यानको सुन्दरता थप्न र केही उत्खनन गर्न ५२ करोड रुपैयाँ लाग्ने अनुमान छ । लुम्बिनीको मेरुदण्ड मानिने केन्द्रीय नहर क्षेत्रमा २९ करोड ७३ लाख लगानी गरिएको छ । यो क्षेत्रमा नहर निर्माणमा मात्रै २४ करोड खर्च भएको थियो । यहाँ गुरुयोजना अनुसार बाँकी नहर निर्माण, नदी डाइभर्सन, सांकेतिक पेभेलियन निर्माण, विद्युतीय व्यवस्थापनका लागि २ अर्ब ५२ करोड ८६ लाख थप लगानी लाग्ने अनुमान छ ।

कहिले सकिएका गुरुयोजना ?

आफ्नो पहिलो प्रधानमन्त्रीत्वमा २०७२ मा प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओलीले ४ वर्षमा लुम्बिनी गुरुयोजना सक्ने उद्घोष गरे । तर, बजेट भएन । २०७५ मा प्रधानमन्त्री भएपछि उनैले फेरि तीन वर्षमा गुरुयोजना सक्ने र त्यसका लागि बजेट अभाब हुन नदिने बताए । तर, ओलीले भनेझैँ गुरुयोजनाको काम अघि बढेको छैन ।

लुम्बिनी विकास कोषका पदाधिकारीहरू अब तीन वर्षभित्र गुरुयोजना सम्पन्न हुनेमा विश्वस्त छन् । विगत वर्षहरूमा थोरै बजेट र टुक्रे आयोजनाहरू सम्पन्न गर्ने र मर्मत गर्ने काममा ध्यान दिँदा समयमा सम्पन्न नभएकाले सबै काम एकैचोटि सक्ने गरी ग्लोबल टेन्डर गर्न लागिएको हो । तर, गुरुयोजना बनेको ४३ वर्ष बितिसक्दा पनि सम्पन्न नभएको गुरुयोजनाको बाँकी काम तीन वर्षभित्रै सकिनेमा भने आशंका छ ।

प्रदेश सरकार के भन्छ ?

उद्योग पर्यटन वन तथा वातावरणमन्त्री लीला गिरी लुम्बिनीको गुरुयोजना छिटो सम्पन्न गर्ने गरी काम भइरहेको बताउँछन् । उनले गुरुयोजना सम्पन्न गर्न संघीय सरकारलाई बारम्बार अनुरोध गरिएको र गुरुयोजना अनुसार बाँकी रहेका काम क्रमश: भइरहेको बताए ।

‘लुम्बिनीको गुरुयोजनामा हामीले थप लगानी गर्न पाउँदैनौँ । हामीले लुम्बिनीबाहिर रिङरोड, वृक्षरोपणजस्ता कार्यक्रम गर्दै आएका छौँ,’ उनले भने ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, फागुन २२, २०७७ ०८:१५