मूर्तिले पालिएको मान्छे : बुद्ध लामाको काष्ठकला

A+ A A-

ठ्याक ठ्याक ठ्याक ...आवाज !

औजारले काठमा एकोहोरो तर लयवद्ध प्रहार गरेको ध्वनि !

भक्तपुरको चाँगुनारायण दर्शन गर्न सिँढी उक्लँदै गरेका अधिकांश दर्शनार्थीका कानसम्म ठोकिने यो ध्वनि त्यही ध्वनि हो, जसले ३२ वर्षदेखि बुद्ध लामा मोक्ताङको जीवनलाई लय दिएको छ ।

सिँढी उक्लँदै गर्दा बीच बाटो, बायाँ छेउ पसलबाट आएको यो ध्वनिलाई कमैले मात्रै नसुनेझैँ गरी हिँड्न सक्छन् ।

विगत ३२ वर्षदेखि बुद्धको दैनिकी यिनै काठ र औजारसँग बित्ने गरेको छ । यिनै मूर्तिले पालिएको छ उनको परिवार ।

हातमा विविध औजार लिँदै काठमा अनेक कला र आकृति कुँदिरहेका भेटिन्छन्, बुद्ध ! १५ वर्ष भयो, उनले चाँगुनारायण परिसरलाई नै आफ्नो कर्मथलो बनाएकाे ।

मुङ्ग्रोसँगै घरि ठूलो घरि सानो राँबो/छिनो हातमा लिएर उनी भैरवको मूर्ति बनाउँदै छन् ।

भैरवको मूर्ति बनाउँदै गर्दा पनि उनको अनुहार भने बुद्धजस्तै शान्त छ । नामजस्तै शान्त छ ।

हातमा औजार लिएर शान्त बुद्धको मूर्ति बनाउनु कम्ता विरोधाभाष देखिँदैन । उनी यिनै विरोधाभाष बाँचिरहेछन् ।

त्यसो त निसांकु गाउँपालिका– ४, सिन्धुपाल्चोकका बुद्धको पुर्ख्यौली पेसा नै हो, काष्ठकला । बुद्धले जस्तै बुद्धका बा, हजुरबाले काठको मूर्ति बनाएरै जीविकोपार्जन गरेका हुन् ।

सिन्धुपाल्चोकमा काठका मूर्ति बनाएर उपत्यका ल्याई बेच्ने गर्थे उनका बुबा । तर, हाल बुद्धको कला मात्रै होइन, उनी स्वयम् नै गाउँबाट पलायन भएका छन्, मूर्ति बेच्नका लागि, कला बेच्नका लागि ।

‘मैले थाहा पाएदेखि नै हामीले यो पेसा सुरु गरेका हौँ’, बुद्ध भन्छन्, ‘मेरा काका पहिले काठमाडौं आउनुभाको रै’छ । उहाँबाटै सुरु भएको रे, हाम्रो यो पेसा ।’

बा, हजुरबा अनि काकाले बनाउँदै गरेका काठका मूर्तिसँग नै बाल्यकाल बिताएका बुद्धले थाहै नपाई मूर्तिसँग बोल्न सिकेका हुन् ।

बुद्ध १२/१३ वर्षकाे छँदा घरमा बनेका काठका मूर्तिसँगै उनको दैनिकी बित्ने गर्थ्यो । त्यतिखेर गाउँमा विद्यालय थिएन । किताब भने पनि, कापी भने पनि उनका लागि काठ थियो । कलम भने पनि पेन भने पनि उनका लागि औजार थिए ।

घरमै भएको कलाको विश्वविद्यालयमा उनी कहिलेदेखि भर्ना भए, कसैले चाल पाएन । रहरै रहरको त्यान्द्रो समाएर एक दिन उनी काठहरू खेलाउँदै बसेका थिए ।

बाउबाजे, दाजुभाइले ‘अहिले नै बोलिहाल्लान्’ जस्ता मूर्ति बनाउँदा उनलाई पनि बनाउन मन लाग्थ्यो । तर, बनाउने आँट हुँदैनथ्यो । मूर्ति बनाएर नै बा, दाइहरूको गोजी भरिएको देखेपछि भने उनले मूर्ति नबनाइरहनै सकेनन् ।

हुन पनि गाउँघरमै पाइने बग्रेल्ती काठ बुद्धको रुचि पूरा गर्नका लागि प्रयोगशाला बन्न तम्तयार थिए ।

ख्यालख्यालमै उनले औजार हातमा लिएर काठमा आकृति कुँद्न थाले । मानौँ, काष्ठकलाको त्यो उनको ‘कखगघ..’ थियो ।

‘सबैभन्दा पहिले सोमालियन/अफ्रिकन लङ फेस मूर्ति बनाएँ । त्यतिखेर त कहाँ अहिले जस्तो हुनु, हल्का नापनक्सा मात्रै आएको थियो, मूर्तिको’, आफूले पहिलो पटक मूर्ति बनाउँदाको क्षण यसरी सम्झन्छन्, बुद्ध !

बौद्ध धर्मावलम्बी भएकै कारण पनि हुनुपर्छ, बुद्धलाई बाले बनाएकाे जस्तै बुद्ध बनाउन मन लाग्थ्यो । बाले जस्तै भैरव र तारा बनाउन मन लाग्थ्यो । ‘एक दिन ठूलो भएपछि म पनि बाले जस्तै बुद्ध बनाउँछु’, बुद्ध मनमनै अठोट गर्थे ।

१०/१५ वटा मूर्ति यसरी नै बनाइसकेपछि भने बुद्धका बाले उनलाई पहिलो पटक काठमाडौं ल्याए ।

आफूले बनाएका सुन्दर मूर्तिसँगै बुद्धले बनाएका कच्चा मूर्ति मिसाएर उनीहरूले काठमाडौंमा त्यसबेला मूर्ति बेचे । यसरी मूर्ति बनाइवरी काठमाडौं ल्याएर बेच्दा पैसा आउँछ भन्ने थाहा पाएपछि भने बुद्धले कलिलो उमेरमा नै मूर्तिको काममा लाग्ने अठोट गरे । हुन पनि त्यस दिन बुद्धलाई काठमाडौं निकै ठूलो लागेको थियो ।

दाइ/बाहरूले बनाएको काठको मूर्तिभन्दा फरक डिजाइन र स्वरुपका मूर्ति बनाउन पाए हुन्थ्यो भन्ने लागि नै रहन्थ्यो उनलाई । ‘नौलो चीज बनाउनु राम्रो होजस्तो लाग्थ्यो’, काष्ठकलाबारे अनेक प्रयोग गरेको अनुभव सँगालेका छन्, बुद्धले ।

हुँदाहुँदै दिनदिनैको अभ्यासले काष्ठकलामा उनका हात बस्दै गए । अहिले उनी सबै खालका काठका मूर्ति बनाउँछन् । भगवान्, देवीदेवताको मात्रै होइन, मान्छेको मूर्तिसमेत बनाउँछन् उनी ।

त्यसो त मान्छेको मूर्ति बनाइदिन निकै कम अर्डर आउने गर्छ । जेहोस्, यसरी मूर्ति बनाएरै उनको मन मात्रै होइन, परिवार पनि पालिएको छ ।

तीन वर्षअघिको कुरा हो । काठमाडौँंका एक जना ग्राहक मान्छेको मूर्ति बनाउनका लागि बुद्धलाई खोज्दै चाँगुपरिसर आइपुगे ।

बुद्ध सम्झन्छन्, ‘उहाँका हजुरबा बित्नुभा'को रै'छ । आउँदा सानो फोटो लिएर आउनुभएको थियो । फर्कँदा भने ठूलो मूर्ति लिएर जानुभयो ।’ आफ्नो कलाबाट ग्राहक खुसी भएको देख्दा आफैँ आह्लादित हुन्छन् उनी ।

हाल हजारदेखि ५० हजारसम्मका मूर्ति बेच्छन्, उनी ।

त्यसो त कोरोना कहरले काष्ठकला मूर्तिको कामबाट आम्दानी निकै घटेको बुद्ध बताउँछन् ।

उनी भन्छन्, ‘अक्टोबर, नोभेम्बरजस्ता पर्यटकीय मौसममा दैनिक २० देखि २५ हजार रुपैयाँसम्म पनि कमाइ हुन्थ्यो ।’ ठमेल, पाटनलगायतका ठाउँमा मात्रै नभएर डिल्लीसम्म पनि पुग्ने उनको काष्ठकलाले हाल सिमाना काट्न पाएको छैन ।

‘अहिलेलाई त जेनतेन निर्वाह भइरहेको छ’, उनी भन्छन् । सौखिन मात्रै नभएर व्यावसायिक दृष्टिकोणले पनि कलालाई हेरिनुपर्ने निष्कर्षमा पुगेका छन्, बुद्ध ।

हुन पनि मूर्ति बनाउने काम त्यति सहज छैन । एउटा मूर्ति तयार हुन मात्रै कम्तीमा एक हप्ताभन्दा बढी समय लाग्छ । काठको समथर भूमिमा कलाकृति थप्न मात्रै ४ देखि ५ घण्टासम्म लाग्छ । त्यसपछि काँचो काठको मूर्ति घाममा सुकाइन्छ । लगत्तै स्टोभमा पोलेर डढाइन्छ । त्यसपछि बल्ल प्राइमर लगाएर रङरोगन गरेपछि तयार हुन्छ, मूर्ति !

भक्तपुरछेउछाउ खोलाको तिर, बाटोछेउ र व्यक्तिगत मान्छेका रुख सिङ्गै किनेर उनी मूर्तिका लागि कच्चा पदार्थरूपी काठ जुटाउँछन् । एकपटक रुख काटेर ल्याएपछि वर्षदिनभरिलाई पुर्‍याउँछन् उनी । बुद्ध भन्छन्, ‘५० को गोलाइ भएको रुख भयो भने एउटै रुखको ७ देखि ८ हजारसम्म पर्न सक्छ ।’ एउटै रुखबाट लगभग साना खालका ६०/७० वटा मूर्ति बनाउने गरेको बुद्ध बताउँछन् ।

‘मूर्तिहरूमा पनि सबैभन्दा गाह्रो शिव, बुद्धको फेस बनाउन हुन्छ’, बुद्ध आफ्नो अनुभव साट्छन्, ‘हाँसेको बनाउनजस्तो गाह्रो केही पनि हुँदैन, बरु रिसाहा भैरव बनाउन गाह्रो हुँदैन, बुद्धको सालीन अनुहार बनाउन अलि कठिन हुन्छ ।’

हिजोआज त उनको हात बसिसकेको छ । होइन भने पेन्सिलले काठमा कोरेर पनि मूर्तिको नापनक्सा मिलाउनुपर्ने हुन्छ ।

‘सामान्यतः फेसबाटै मूर्ति बनाउन सुरु गर्छु । भैरवहरूको भने नाकबाटै सुरु गरिन्छ’, उनी भन्छन् । बाटो छेवैबाट चाँगु मन्दिर लम्किरहेका दर्शनार्थीको ध्यान भङ्ग गर्ने बुद्धको यो लगनशील काम र कलालाई हेरेर ग्राहकहरू भन्ने गर्छन्, 'हामीसँग पनि यस्तो सीप भइदिएको भएँ !'

यस्तो प्रतिक्रियाले पुलकित हुने बुद्ध, मूर्ति बनाउँदाबनाउँदै कहिलेकाहीँ त मूर्तिसँगै बोलेजस्तो पनि गर्छन् । बुद्ध त्यस्ता अघोषित कलाकार हुन्, जसको चिनारी केही थान पसल र चोकबजारहरूमा मात्रै सीमित छ ।

‘मूर्तिले केके सिकाउँछ होला एउटा कलाकारलाई ?’

बुद्धसँग पनि यसको ठोस जवाफ भने छैन । जवाफ छ त, उनकै परिष्कृत कलामा । काठका मूर्तिहरूमा ।

त्यसो त बौद्ध, हिन्दुदेखि इसाईलगायत हरेक धर्मावलम्बीहरू आफ्नो ग्राहक भएकाले पनि होला, बुद्धलाई धर्मभन्दा माथि उठ्न सिकाएको छ, मूर्तिले । तर, मूर्तिको काम हातका औंलाले साथ दिएसम्म मात्रै हुने हुनाले हिजोआज बुद्ध भविष्यलाई लिएर केही चिन्तित पनि हुन्छन् । ६६ वर्षीय बुद्धका बा हिजोआज काष्ठकला गर्दैनन् । गाउँमै खेतीपाती गर्छन् ।

‘हाम्रा पालामा यस्तो मूर्ति बनाउँथेम्, नयाँ डिजाइन बनाओ न’, हिजोआज पनि बुद्धका बा छोरालाई काष्ठकलामा नयाँ प्रयोग गर्न सुझाव सरसल्लाह दिन भने छोड्दैनन् ।

बुद्धले जस्तै बुद्धका ११ वर्षीय छोरा काठका मूर्तिलाई नै भाँडाकुटीका रूपमा खेल्ने गर्छन् । दुःखको कुरा, आफ्नो देखासिकी गर्दै मूर्ति बनाउन तम्सिने छोरा देख्दा बुद्ध त्यति खुसी भने हुन सक्दैनन् ।

‘मैले त जानेकै यत्ति हो, जीवनभर यही नै गर्छु’, उनी भन्छन्, ‘मैले त काठको काम गरेर यस्तो दुःख पाएँ । छोराले मैलेजस्तो दुःख नपाओस् भन्ने लाग्छ !’

‘पढेलेखेको मान्छेले काष्ठकलाको काम गर्ने होइन नि !’, छोरालाई यसो भन्दै सम्झाउने बुद्ध हाम्रो समाजको केवल एक प्रतिनिधिपात्र हुन् जसले काष्ठकलालाई केवल सीपका रूपमा बुझेका छन् ।

कलालाई पढाइ, पेसा र पैसासँग दाँज्ने दिनको अन्त्य हुने हो भने कक्षाकोठामा हुने पढाइभन्दा यिनै कला र सीपको पूजा हुने थियो । सम्भवतः त्यो दिन पनि छिट्टै आउनेछ ।

आशा छ, ५ कक्षामा पढ्ने बुद्धका छोराले भने कलाको पूजा भएको अवश्य देख्न पाउनेछन् ।

तस्वीर : सुशील श्रेष्ठ

प्रकाशित मिति: मंगलबार, फागुन १८, २०७७ १७:३७