सत्ताधारी बिहानभर धार्मिक, दिनभर भौतिकवादी र रात परेपछि पुँजीवादी हुन्छ

A+ A A-

साहित्यकारले वर्तमान राजनीतिलाई कसरी नियालिरहेका होलान् ? सत्तापक्ष, विपक्षी, जनता र सामाजिक रुपान्तरणको अवस्थाबारे के सोच्दा होलान् ? सन्तुष्ट होलान् कि असन्तुष्ट ? धेरैमा यो जिज्ञासा हुन सक्छ । यस्तै, जिज्ञासालाई मेटाउन चर्चित कवि स्वप्निल स्मृतिसँग हामीले राजनीतिक विषयमा संवाद गरेका छौं ।

सरकारलाई साहित्यकारले कसरी हेरिरहेका छन् ?

म आफ्नो व्यक्तिगत कुरा राख्छु । सिद्धान्त र व्यवहारमा यो सरकार दलालहरुको सरकार हो । अहिलेको सरकारको सोच विगतमा भन्दा केही पृथक् छैन, सत्ता कांग्रैसकै होस् वा कम्युनिस्ट, सारमा केही फरक छैन ।

धेरैले यो सरकारलाई अधिनायकवादी भएर गयो भन्छन् । यो प्रतिपक्षीले लगाउनेआरोप मात्रै हो । प्रतिपक्षी आफूलाई लोकतन्त्रको मसिहा ठान्छ । उसले कम्युनिस्टलाई लगाउने यो सदावहार आरोप हो ।

राज्य सत्ताको स्रोतसाधनमाथि नियन्त्रण, कब्जा, प्रयोग र दुरुपयोगको विषयमा कांग्रेस र यो सरकाबीच अघोषित सम्झौता भएको देखिन्छ । अहिले बाहिरिएका विभिन्न काण्डमा सत्तासँगै प्रतिपक्षी पनि मुछिनुले यो कुरा थप प्रस्ट पार्छ । अहिले प्रतिपक्षी र सत्ताधारी दलको भ्रष्ट्राचार गर्ने तरिका मिल्छ, सत्यनारायण पूजाको शैली मिल्छ र विचार पनि मिल्छ ।

त्यसो भए तपाईंलाई लाग्छ कि यो सरकारको सार र रुप कुनै अर्थमा कम्युनिस्टजस्तो छैन ?

नेपालमा यथास्थितिवादमा रमाउने समान्तवादी सत्ता छ । अहिले कम्युनिस्ट वा कांग्रेस जुन रुपमा आए पनि यथार्थमा नेपालको स्थायी सत्तामा एउटा वर्ग छ । र, यही वर्ग निर्णायक भएर आउँछ । यो वर्ग कम्युनिस्ट, कांग्रेस जुनसुकै रुपमा पनि आउँछ ।

राज्य सत्ताको स्रोतसाधनमाथि नियन्त्रण, कब्जा, प्रयोग र दुरुपयोगको विषयमा कांग्रेस र यो सरकाबीच अघोषित सम्झौता भएको देखिन्छ ।

वर्तमान सत्ताधारी बिहानभर धार्मिक हुन्छ । दिनभर भौतिकवादी हुन्छ । र, रात परेपछि पुँजीवादी हुन्छ । यही लाइनमा छन् हामीले क्रान्तिकारी भन्ने गरेका सबै शक्ति । त्यही भएर त प्रचण्ड कहिले जंगल जाने कुरा गर्छन्, कहिले बुद्ध बन्ने कुरा गर्छन्, कहिले होली वाइनले आफूलाई पवित्र बनाउँछन् । अनि, कहिले आदित्यनाथका पाउ ढोग्न जान्छन् । अवसरको भेलसँगै बग्ने नेतृत्व छ हाम्रो । त्यसैले त माओवादी एमालेमा विलय भयो ।

चुनाव जित्नका लागि अहिले पनि राजधानीको एउटा वर्गलाई रिझाउनुपर्छ । त्यो वर्गलाई नरिझाई कसैले चुनाव जित्न सक्दैन । चुनाव नजितीकन सत्तामा पुग्न पाइँदैन । सत्तामा पुग्ने लालसाले दलाल पुँजीपतिको इसारामा राजनीतिक नेतृत्व नाच्ने गर्छ । त्यसैले अहिलेको राजनीतिक नेतृत्व कम्युनिस्ट वा समाजवादी हुने लक्षण देखिँदैन।

हाम्रो संविधानमा ‘समाजवाद उन्मुख’ भनिएको छ । सरकार र विपक्षी दलको गतिविधि हेर्दा के वास्तवमै हामी समाजवादको बाटोमा छौंजस्तो लाग्छ ?

समाजवादको बाटोमा छौं कसरी भन्नु । मार्क्सले परिकल्पना गरेको र व्याख्या गरेको समाजवादको बाटोमा हामी छैनौं । सबैले भनिआएको ओपन सेक्रेटजस्तै हामी दलाल पुँजीवादको बाटोमा छौं । धनाढ्य र नवधनाढ्य वर्ग उत्पादन गर्ने यो व्यवस्थालाई समाजवादी भन्नु त समाजवादमाथिकै माजाक हो ।

अहिले समाजवादको नाम भजाएर समान्तवादभन्दा क्रूर दलाल पुँजीवादी व्यवस्थामा जाँदै छौं हामी।

प्रचण्ड कहिले जंगल जाने कुरा गर्छन्, कहिले बुद्ध बन्ने कुरा गर्छन्, अनि कहिले आदित्यनाथका पाउ ढोग्न जान्छन् ।

समाजवादको सट्टा समाज व्यक्तिमुखी हुँदै गएको छ । केही दिनअगाडि एउटा खबर आएको थियो, २/४ जनाले क्रसर उद्योग खोलेर एउटा सिंगै गाउँको खानेपानी मुहान ध्वस्त पारे । यो कस्तो समाजवाद हो ?

जति धेरै मत कम्युनिस्टले पाए, उनीहरुको सरकार बनेपछि त्यति नै धेरै आलोचना पनि उनीहरुले नै सहनुपरेको छ । किन यस्तो भएका होला ?

५२ सालदेखि अहिलेसम्मको सबै परिवर्तन र क्रान्तिमा झन्डै एउटै पुस्ता सामेल छ । एउटा पुस्ताले ५२ देखि अहिलेसम्मका राजनीतिक परिवर्तनका आन्दोलन गरेको छ । जनयुद्ध लड्ने पुस्ता पनि त्यही, पहिचानको आन्दोलन लड्ने पुस्ता पनि त्यही छ । अब यो पुस्ता थाकिसक्यो । त्यसैले यो पुस्तासँग निराश हुनुबाहेक अर्को विकल्प छैन । यही पुस्ताका कतिपय मानिस सत्ताको साठगाँठमा माथि पुगे । तर, कोही भने लडेको लड्यै छन् । कति लड्न सक्छ एउटा मान्छे ? त्यसैले निराश भएको यो पुस्ता आक्रोशित छ । चिन्तित पनि छ ।

यो दुई तिहाइ सरकारबाट कुनै आस छैन यो पुस्तालाई । आशा नहुनु भनेको निराश हुनु हो । उनीहरुले मानेको हिरो रातारात स्खलित भएर दुस्मन तथा भिलेनजस्तो भइदिए । अनि यस्तो अवस्थामा जन्मिने आक्रोश नै हो ।

अलि अगाडि प्रचण्डको खुमलटारस्थित घरमा म गएको थिएँ । त्यहाँ त उनी राजाको शैलीमा बसेका रहेछन् । हामीले उनीबाट यो अपेक्षा गरेका थिएनौं। यस्तो देखेपछि कहिलेकाहीँ लाग्छ, संसार यस्तै रहेछ । यस्तो सोचाइले नियतिवादतिर पो लगिरहेको छ कि ?

के मुलुकमा फेरि क्रान्तिको आवश्यकता छ ?

क्रान्ति त आवश्यक छ नै । तर, त्यसले फेरि नयाँ राजा जन्माउँदैन भन्ने ग्यारेन्टी गर्न सक्नुपर्छ । विगतका क्रान्तिले उपलब्धिसँगै नयाँ राजाहरु पनि जन्मायो । जनताले सधैं आफ्ना प्रतिनिधिका रुपमा हेर्न चाहेकालाई भेट्नसम्म नसक्न भए । त्यस्तो क्रान्ति जनतालाई चाहिएकै होइन ।

यो दुई तिहाइ सरकारबाट कुनै आस छैन यो पुस्तालाई । आशा नहुनु भनेको निराश हुनु हो ।

त्यसो त हामीकहाँ हरेक दशक कुनै न कुनै रुपमा राजनीतिक क्रान्ति भएकै छ । अहिले फेरि पूर्वमाओवादी नेता नेत्रविक्रम चन्द ‘विप्लव’ क्रान्ति गर्ने भन्दै जंगल पसेका छन् । वास्तवमा हामी किन प्रत्येक दशकमा क्रान्ति खोजिरहेका छौं ?

अलि अगाडि पहिचानको आन्दोलन भयो । तर, पहिचानको आन्दोलन आउनेबित्तिकै यहाँको सत्ता आत्तियो । र, संगठित भएर पहिचानको आन्दोलनमाथि प्रहार गर्न थाल्यो ।

यसले देखाएको के हो भने हामीले वैचारिक परिवर्तन गर्न सकेनौं। जसका कारण हामीलाई प्रत्येक दशमा आन्दोलित हुनुपर्ने बाध्यता छ । पञ्चायतकालभन्दा पछाडि पुगेका छौं हामी । पञ्चायतकालमा हामीसँग पुस्तकालय थिए । अहिले सहरमा मुस्किलले पुस्तकालय भेटिन्छन् । विचार निर्माणमा अहिले हामी निकै कमजोर भएका छौं।

यो समस्या हाम्रो समाज व्यवस्थाको हो । हिन्दु वर्णाश्रमको यो समाजमा तपाईंले देख्नुभएकै होला, टोलैपिच्छे मन्दिर छन् । झापा, नवलपरासीतिर जानुभयो भने त्यहाँ पाइलैपिच्छे मन्दिर देख्न सक्नुहुनेछ । टोलटोलमा सप्ताह र यज्ञ लगाएको देखिन्छ । यसरी हामी कहाँ पुग्छौं ? अहिले झन चर्च खुलेका खुल्यै छन् ।

यो प्रवृतिले हामीलाई रोकेको छ । धर्मले हाम्रो विकासमा बाधा ल्याएको छ । यही बाधा चिर्न हरेक दशकमा नयाँ पुस्ता जन्मिन्छ । तर, दुर्भाग्य यो पर्खाल भत्किँदैन ।

पहिचानको राजनीति, लेखन वा यसको वैचारिक अवधारणा कमजोर भएको हो ? यसले हार मानेको हो वा रोकिएको हो ?

पहिचानको कुरा पीडित वर्गले मात्रै उठाएर नहुने रहेछ । यसका लागि पीडक भनिएका वर्गले पनि यो आन्दोलनमा सहयोग गर्नैपर्छ । पीडकले पनि यो कुराको गहिरो ढंगले महसुस गरेर परिवर्तनको मार्गमा लाग्नुपर्दो रहेछ । यस्तो भएन भने चाहिँ पीडित कराएको करायै हुने रहेछ । अनि पीडकले सुनेको नसुन्यै गर्ने रहेछ ।

अवस्था यस्तै रह्यो भने एकचोटि समाज निकै खतरनाक मुठभेठमा जान्छ कि जस्तो लाग्छ।

अवस्था यस्तै रह्यो भने एकचोटि समाज निकै खतरनाक मुठभेठमा जान्छ कि जस्तो लाग्छ। एउटा पुस्ता आउँछ र मुठभेडको अवस्थामा समाजलाई पुर्याउँछ । पहिचानको विषय रोकिएको वा हारेको भन्नुभन्दा पनि सुस्ताएको हो । पहिचानको विषय सम्बोधन गर्न थोरै भए पनि अहिले हामी संघीयतामा गएका छौं ।

तर, संघीयताको अभ्यास त हामीले चाहेजस्तो भइरहेको छैन नि ?

हो । हामीसँग संघीयता कार्यान्वयन गर्न चाहिने विल पावर र म्यानपावर भएन । अर्को कुरा, संघीयताबारे प्रस्ट ढंगले सत्ता पक्षले बुझाउनै सकेन । दुईवटा संविधानसभाले संघीयतालाई विखण्डनको अभ्यास भनेर बुझायो । संघीयता खराब औषधि हो । तैपनि, हामी दल्दै छौं भन्ने तरिकाले बुझाइयो ।

संघीयतालाई सकारात्मक ठान्ने जमात तयार गर्नुको सट्टा हामीले संघीयताले विखण्डन ल्याउँछ भन्ने सिकायौं, बुझायौं । संघीयताको कुरा गर्दा हामीले थारु र पहाडीलाई कैलालीमा जुधायौं । जसको परिणाम अहिले संघीयतामा देखिएको असन्तुष्टि हो ।

विपक्षीले सरकार अधिनायकवादतर्फ उन्मुख भयो भन्ने आरोप लगाइरहेको छ । विप्लवमाथिको प्रतिबन्ध, संसदमा पेस भएका मानव अधिकार, प्रेसमा प्रतिबन्ध लगाउने विधेयक, प्रधानमन्त्रीले सेना चलाउनेजस्ता कानुन ल्याउने प्रयास गर्नुले विपक्षीको यो आरोपलाई पुष्टि गर्दै लगेको भन्न मिल्छ ?

अझ आफूलाई लोकतान्त्रिक भन्नेहरु अधिनायकवादी नै त हुन सक्दैनन् । एउटा तहसम्म चाहिँ पुग्न सक्छन् । भारतमा पनि लेखक र पत्रकारको हत्या भइरहन्छ । वर्तमान सत्तालाई हामीले अधिनायकवादीको आरोप लगाइरहँदा सत्ताले भने आफूलाई सबैभन्दा बढी लोकतन्त्रवादी भएको प्रस्टीकरण दिइरहन्छ । र, मलाई के लाग्छ भने सरकारको अबको बाँकी ४ वर्ष हामी लोकतन्त्रवादी हौं भन्दै बिताउनेछ।

यिनीहरु अधिनायकवादीचाहिँ हुन सक्दैनन् । किनभने, यिनीहरुले आफूलाई लोकतान्त्रिक देखाइराख्नुपर्ने बाध्यता छ । आफूलाई लोकतान्त्रिक देखाएनन् भने विदेशी लगानी, विदेशी ऋण, सहयोग सबै रोक्का हुन्छ ।

सरकारले केही काम गरेको छैन । केही काम नगरेको अवस्थामा विप्लवमाथि प्रतिबन्ध लगाएर सरकारले काम गरेको देखाएको हो ।

अब, लोकतन्त्रमा सबैभन्दा बलियो हुनुपर्ने प्रतिपक्ष, नागरिक समाज र मिडिया कमजोर छ । प्रतिपक्ष, मिडिया, नागरिक समाज नै सत्ताको अंग जस्तो देखिन्छ । प्रतिपक्षमा रहने दल, नागरिक समाज वा मिडियासँग नैतिक बल छैन । किनभने, यिनीहरु पनि सत्तासँग कतै न कतैबाट जोडिएका छन् ।

सरकारले केही काम गरेको छैन । केही काम नगरेको अवस्थामा विप्लवमाथि प्रतिबन्ध लगाएर सरकारले काम गरेको देखाएको हो ।

यही राजनीतिक दलसँग जोडिएका विभिन्न संगठन नै हुन मानव अधिकार भजाउने, एनजीओ, आईएनजीओ चलाउने, मिडिया चलाउने अनि कसरी बोल्न सक्छन् ।

हिजो एउटा सामन्ती राजाको सत्ता थियो । त्यो सत्तालाई प्रहार गर्न, हटाउन सबैको एकसुर हुन्थ्यो । आज त आआफ्नो स्वार्थमा छन्, कसरी एकजुट हुन सक्छन् ?

साहित्यकारलाई साहित्यसँग सम्बन्धित एउटा पनि प्रश्न गरिएन भने अन्याय होला, नेपाली साहित्यमा के लेखिँदै छ ?

अहिलेको हाम्रो साहित्य झन्डै नाेस्टाल्जिया टाइपको छ । पछिल्ला १५ वर्षका उपन्यास अध्ययन गरौं त । केचाहिँ गतिलो आएको छ र ? सब आफ्नो कथा, कहानी र शब्दहरु बुनेर ल्याइएको छ । ठूलो भ्रष्ट्राचार काण्ड, हत्या काण्डबारे मिहीन तरिकाले कसैले लेखेको छ ? टीकापुरकाे त्यत्रो काण्डबारे कसैले लेख्यो ? त्यो घटना त्यही दिनको आक्रोश मात्रै हो त ? त्यसको ऐतिहासिक पृष्ठभूमिदेखि आजको अवस्थासम्मको विषयमा राम्रो उपन्यास बन्थ्यो । तर, कसैले लेख्न सके ? खोइ हामीले राजनीतिक उपन्यास लेखेको ? अहिले लेखेको साहित्य कुनै गतिलो छैन । सबै गन्थन हुन् ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, वैशाख २८, २०७६ २३:०८