गोरखापत्रको पहिलो अङ्क पल्टाउँदा...

A+ A A-

कुनै समय, ‘नेपाल भन्नु नै गोरखापत्र थियो । गोरखापत्र भन्नु नै नेपाल थियो ।’ हुन पनि नेपाल अधिराज्यभरको समाचार फिँजाउने अखबार गोरखापत्र मात्रै थियो ।

‘सरकारी, सैनिक र निजामती सरुवा/बढुवा इत्यादि छापिने सरकारी मुखपत्र पनि यही थियो । ऐन कानुनको थपघट यसै पत्रद्वारा जनाइन्थ्यो । महाराजाहरूका भाषण यसैले प्रसार गर्दथ्यो’, कमल दीक्षितले भनेझैँ नेपाल भन्नु नै गोरखापत्र थियो ।

तर, आज गोरखापत्र भन्नु नेपाल रहेन । प्रतिनिधिसभा पुनर्स्थापना गर्ने सर्वोच्चको फैसला मात्र हाेइन, नागरिकका पक्षमा भएका अधिकांश निर्णयमा गोरखापत्र मौनप्रायः छ । यसको पछिल्लो उदाहरण हो, १२ फागुनको सम्पादकीय ।

गाेरखापत्रकाे पहिलाे अंककाे पहिलाे पृष्ठ । स्राेतः राष्ट्रिय अभिलेखालय

५ पुसमा प्रधानमन्त्री केपी ओलीले विघटन गरेको प्रतिनिधिसभालाई ११ फागुनमा सर्वोच्चले पुनर्स्थापना गर्ने फैसला गर्‍याे । लोकतन्त्रको पक्षमा भएको ऐतिहासिक फैसलालाई भाेलिपल्ट पत्रपत्रिका, अनलाइन, रेडियो र टेलिभिजनले मुख्य समाचार मात्र बनाएनन्, संविधान र लोकतन्त्र जोगिएको भन्दै विशेष सम्पादकीय नै प्रकाशन/प्रसारण गरे ।

तर, गोरखापत्रले त्यस दिन पहिलाे पृष्ठमा छापेकाे ‘प्रतिनिधिसभा विघटन सर्वोच्चद्वारा बदर’ र ‘सर्वोच्चको फैसला स्वागतयोग्य’ शीर्षककाे समाचारमा न संविधान अटाउन सक्यो, न त जनमत ! गाेरखापत्रले यससम्बन्धी सम्पादकीय पनि लेख्न उचित ठानेन । अधिकांश अखबारले सर्वाेच्चकाे फैसलाकाे स्वागत गर्दै संविधान र लाेकतन्त्रकाे विजयमाथि सम्पादकीय लेखे । तर, गोरखापत्रले भने दशकाैँयता आश्वसनमै सीमित मेलम्ची खानेपानी आयाेजनाबारे ‘खानेपानीको प्रतीक्षा’ शीर्षकमा सम्पादकीय छाप्याे ।

सर्वोच्चको ऐतिहासिक फैसलालाई स्वागत गर्न कञ्जुस्याइँ गरेको भन्दै नागरिकस्तरबाट आलोचना भएपछि १३ फागुनमा गोरखापत्रले 'संविधानकाे पक्षमा फैसला' शीर्षकमा सम्पादकीय त लेख्याे तर, यस दिन अरू पत्रिका भने नयाँ एजेन्डामा आफ्नो राय दिइरहेका थिए ।

आज मात्रै नभएर विगतमा पनि यस्ता गम्भीर मुद्दामा गोरखापत्र मौन बस्ने गरेको प्रसंग कोट्याउँदै पत्रकारिता अध्येता भानुभक्त आचार्य भन्छन्, ‘१९९७ साल माघमा सहिदहरूलाई फाँसी दिएको समाचार गोरखापत्रले छापेन । नेपालको राजनीतिक इतिहासका कुनै जनआन्दोलनसम्बन्धी समाचार पनि यसमा अटाएनन् ।’

१२ माघमा प्रतिगमनविरुद्ध भएको नागरिक मार्चको समाचार ४९ शब्दमा सीमित पारेको गोरखापत्रलाई चौथो अंग मान्न तयार छैनन् आचार्य । सामाजिक सञ्जालमा उनले लेखेका छन्, ‘चौथो अंगसँग लोकतन्त्र जोडिन्छ, सत्ताका विरुद्ध नागरिक खबरदारी जोडिन्छ, तर गोरखापत्रसँग स्थापनाकालदेखि आजसम्म "सत्तातन्त्र" मात्रै छ ।’

हुन पनि कहिले राणा, कहिले राजा, त कहिले सत्तासीन, गोरखापत्र सधैँ सत्ताकै पुजारीजस्ताे देखिने गरेकाे छ । जस्तो कि, ११९ वर्षअघि प्रकाशन भएको गोरखापत्रको पहिलो अंक हेरौँ:

गोरखापत्र कुनै मानिस हुन्थ्यो भने हाल ऊ शताब्दी पुरुष या शताब्दी महिला भएको पनि २० वर्ष पुग्ने थियो ।

११९ वर्षको यो अवधिमा गोरखापत्रले राणाशासन देख्यो, २००७ सालमा त्यसकाे अन्त्य देख्यो, २०१७ सालको कु देख्यो, २०३६ सालको जनमतसङ्ग्रह, राजा त्रिभुवन रातारात दिल्ली उडेको परिदृश्य, २०४६ सालको जनआन्दोलन, सशस्त्र द्वन्द्वकाल, राजतन्त्रको अन्त्य, संविधान निर्माण, हुँदाहुँदै बहुमतप्राप्त सरकारकाे संसद् विघटन गर्ने दुस्प्रयास र सर्वोच्चको ऐतिहासिक फैसलासम्मको साक्षी बन्यो गोरखापत्र ।

‘यसबीचमा विभिन्न शासक फेरिए, शासन प्रणाली फेरिए तर गोरखापत्रको मूल सम्पादकीय धारमा भने खास तात्त्विक फेरबदल भएन’, टिप्पणीकारहरूले बताउँदै आएका छन् ।

२४ वैशाख १९५८ मा प्रकाशन भएको गोरखापत्रको पहिलो अङ्कको ‘एडिटर्काे राय’ कै पुनरावृत्ति भइरहेको भान हुने अध्येताहरू बताउँछन् । हुन पनि गोरखापत्रको पहिलो अङ्कको दोस्रो पृष्ठमा अखबार पढ्नुको महत्त्वबारे सम्पादकीय यस प्रकार लेखिएको थियाे :

यो 'पत्र' बाट दुनियाको दुखदर्द, श्री ३ माहाराजका हर्जुमा पुगि यथार्थ जाहेर हुने हुनाले र, श्री ३ महाराजबाट दुनिया उपरमा निगाहाराखि बक्सीने राय (आशय) तपाइ हामि हरू सारा दुनियाहरूलाइ यथार्थ थाहा हुने हुनाले राजा रैयत् सबैलाइ ठुलो फाइदाछ ।

राणाकालीन शासनदेखि ओलीसम्म आइपुग्दा पनि गोरखापत्र शासककै निगाहमा सूचना छानेर सम्प्रेषण गर्न उद्यत देखिनु सोचनीय विषय छ । गणतन्त्र नेपालको बहुभाषी राष्ट्रिय दैनिक भन्दै आफूलाई चिनाउँदै आएको गोरखापत्र यस धङधङीबाट के उत्रनै नसक्ने हो त ?

०००

नेपाल संवत् १९५८ ज्येष्ठ वदी ३ सोमबारका दिन संख्या १ !

नाम–गोर्खापत्र,

उमेर– ११९ वर्ष, संख्या– ८ पाना !

साँढे १२ इन्ची x१० इन्ची आयतन, १७.८ वर्ग इन्ची क्षेत्रफल !

ठेगाना– पशुपति छापाखाना ।

कमल दीक्षितद्वारा लिखित ‘कागतीको सिरप’ पुस्तकमा भएको ‘लाख रुपियाँको प्रश्न’ शीर्षक लेखमा उल्लेख भएका आधारमा तयार भएको गोरखापत्रको जन्मकुण्डली हो यो !

रोचक कुरा त के भने २०१३ सालसम्म पनि गोरखापत्रको पहिलो अंक कहिले प्रकाशन भएको हो भन्नेबारे यकिन जानकारी कोही कसैसँग थिएन । गोरखापत्रबारे यी तथ्य त काकतालीले भेटिएको हाे ।

मदन पुस्तकालयमा पुस २०१३ सालमा गोरखापत्रको पहिलो अङ्क कमल दीक्षितको हातमा आइपुगेको थियो । चन्द्रमासमा लेखिएको गोरखापत्रको पहिलो अंकको मितिलाई दीक्षितले ज्योतिष मंगलराज जोशीसँग साेधेर २४ वैशाख १९५८ तदनुसार १९०१ मे ६ तारिखमा गोरखापत्र पहिलोपटक प्रकाशित भएको निर्क्योल गरे ।

यसरी गोरखापत्र पहिलाे पटक प्रकाशनमा आएकाे मिति पत्ता लगाएकोमा तत्कालीन गोरखापत्रका सम्पादक प्रेमराज पौड्यालले कमल दीक्षितलाई 'गोरखापत्रको पुरेत' नै घोषणा गरिदिएका थिए । त्यति मात्रै होइन, करिब ११ बजे बिहानको समयसमेत निर्क्योल गरी जन्मकुण्डली नै तयार पार्न लगाइएको थियो, गोरखापत्रको । मंगलराजले त्यसबखत गोरखापत्रको भविष्यवाणी गर्दै भनेका थिए, ‘चिरञ्जीवी हुन्छ यो, अकालमा मर्दैन !’ (चार कन्था, कमल दीक्षित, पृष्ठ ३०)

हामी बाँचेको एक शताब्दीभन्दा बढी राजनीतिक, आर्थिक तथा सामाजिक व्यवस्थाको साक्षी बनेको गोरखापत्र वास्तवमा जिउँदो इतिहास हो । गोरखापत्रको इतिहास भन्नु नै नेपाली पत्रकारिताको इतिहास हो ।

दीक्षितले पुस्तकमा समेत भनेका छन्, ‘गोरखापत्र इतिहासको विषय हो । यसमा खोजी पस्नेले रत्न भेट्टाउँछ ।’

त्यसैले, नेपालकै जेठो अखबारको शताब्दी लामो इतिहासको पहिलो अंक पल्टाउँदै गर्दा हामी फगत अखबार मात्रै होइन, इतिहास पल्टाउँदै छौँ ।

०००

श्री :

गोरखापत्रको पहिलो अंकको निधारमै अटाएको छ, गणेशको मूर्ति !

त्यसकै मुनि ‘सर्वे भवन्तु सुखिनः’ ले आजसम्म गोरखापत्रको पहिलो पृष्ठको घडेरी छाडेको छैन । ‘कागतीको सिरप’ किताबमा दीक्षित सोही मन्त्रलाई नै गोरखापत्रले आफ्नो आदर्श बनाएको बताउँछन् ।

गोरखापत्रको मूल्य एक प्रतिको २ आना अंकित सूचना दायाँबायाँ नै छ । सम्पूर्ण जनताको सुखको कामना गर्दै सबैको हातहातमा सुहाओस् भन्ने मङ्गल कामनासहित गोरखापत्रकाे उदय भएकाे देखिन्छ ।

'नेपाल संवत् १९५८ ज्येष्ठ वदी ३ सोमबार संख्या १' भनी साप्ताहिक पत्रिकाका रूपमा गोरखापत्रको पहिलो अङ्क प्रकाशन भएको अखबारमा उल्लेख छ ।

पत्रिकाको मिति विक्रम संवत् नभएर किन नेपाल संवत् लेखियो ? मितिले जगाउने कौतुहलता स्वाभाविक हो । वास्तवमा त्यति खेर नेपालमा विक्रम संवत्‌काे प्रचलन सुरु भइसकेको थिएन ।

आखिर गोरखापत्रको नाम गोरखापत्र नै किन राखियो त ? किन नेपालपत्र राखिएन ? मानौँ, यही प्रश्नको सामना गर्न पहिलो अङ्कको पहिलो पृष्ठमा नै शब्द यसरी खर्चिएका छन्:

श्रीगणेशायनमः ।

विनायक नमस्तेऽस्तु शततं मोदकप्रिय ।

अविन्नंकुरु मे देव सर्वकार्येषु सर्वदा ।। १ ।।

जसकाे नामका सम्बन्धले हामीहरू गोर्खाली कहिएका छौँ, उनै गोरक्षकालीहरूको समझना गरी यो अखबारको प्रारम्भ गर्द छौँ ।

हुन सक्छ, तत्कालीन समयमा नेपाल भन्नाले काठमाडौं मात्रै बुझिन्थ्यो र गोरखाबाट बिस्तार भएको राज्य हुनाले सो भू–भागहरू गोरखाकै नामबाट चिनिन्थ्यो । सोही कारण देश र देशभक्ति प्रतिध्वनित हुने अभीष्टकै उपज हुन सक्छ, गोर्खापत्र नाम !

यसलगत्तै नियम शीर्षकमा लेखिएकाे छ- गोरखापत्र के हो, कसरी खरिद गर्ने र कहाँ उपलब्ध हुन्छ भन्नेबारे छवटा बुँदामा लिपिबद्ध नियमहरू ।

ठेगाना परिवर्तन गर्नुपरेमा, विज्ञापन छपाउनुपरेमा, परदेशमा ग्राहक बन्नुपरेमा विभिन्न नियमहरू ताेकिएका छन् । वार्षिक ४ रुपैयाँमा ग्राहक बन्न सकिने पनि नियममा उल्लेख छ । परदेशमा पनि गोरखापत्रको ग्राहक बन्न सकिने व्यवस्थाले भारत र नेपालको सम्बन्ध, भारतमा नेपालीको संख्या र अवस्थाबारे ससारमा अध्ययन गर्ने आधार दिएको छ ।

गोरखापत्रको पहिलो अङ्कमा ठूला अक्षरमा लेखिएको ठेगाना छ– पं नरदेव, मोतीकृष्ण शर्मा, पशुपति छापाखाना !

भनिन्छ, नरदेव गोरखापत्रका केवल मुद्रक तथा व्यवस्थापक थिए । तर, उनी खास को थिए ? कहीँ कतै उल्लेख भएको पाइँदैन ।

राणा प्रधानमन्त्री देव शमशेरले ११ वैशाख १९५८ मा पण्डित नरदेव पाण्डेलाई एउटा सनद जारी गरेका थिए । उक्त सनदमा पुर्जी हेरी गोर्खाली अखबार हप्तावारी १ हजार थान छाप्न जिम्मा दिइएको उल्लेख छ । सनद जारी गरेको दुई सातामा नै सम्पूर्ण बन्दोबस्त गरी अखबार प्रकाशन गर्नु सानो कुरा नभएको २८ वर्षदेखि गोरखापत्रमा कार्यरत पत्रकार जुनारबाबु बस्नेत बताउँछन् । हुन पनि अहिलेको जस्तो डिजिटल युग थिएन । सूचना छाप्न मात्रै होइन, खोज्न पनि निकै सकस हुन्थ्यो ।

वर्षभरि तलब र आवश्यक मसलन्द खर्च, कागज किन्दा लाग्ने रकम सबै बन्दोबस्त सुरुमै गरिएको थियो । त्यसका लागि ३ हजार ९ सय ४ रुपैयाँ एकमुस्ट निकासा गरिएको थियो ।

त्यसो त २४ वैशाख १९५८ देखि १९५९ असारसम्म यो पत्र पशुपति छापाखानामा पण्डित नरदेव मोतीकृष्ण शर्माले छापेर प्रकाशित गर्थे । त्यसपछि मात्र गोरखापत्र छापाखानामा छापिन थालेको हो । वास्तवमा सेनामातहतमा भएको टाइप र लिथो छापाखाना पण्डित नरदेव पाण्डेको मातहतमा सनदद्वारा ल्याइनु ठूलो क्रान्ति थियो ।

पण्डित नरदेव पाण्डे मुद्रक तथा व्यवस्थापक थिए भने पहिलो सम्पादक को थिए ? सम्पादकको नाम किन उल्लेख भएन ? यो रहस्यको गर्भमै छ ।

५ जेठ १९९१ मा गोरखापत्रमा पहिलो पटक सम्पादक ‘प्रेमराज’ भनी प्रकाशन भएको इतिहास छ । १२ भदौ २०१२ सालदेखि गोरखापत्रमा ‘प्रधानसम्पादक’ राखी प्रकाशन गरिँदा पहिलो प्रधानसम्पादक लेख्ने गौरव बालकृष्ण समलाई मिलेको थियो । गोरखापत्र संस्थापनद्वारा प्रकाशित ‘गोरखापत्रको इतिहास’ पुस्तकमा लेखिएको छ ।

गोरखापत्र प्रकाशन भएको ३३ वर्षसम्म सम्पादकको नाम नभए पनि पहिलो अंकदेखि नै लामो ‘एडिटर्को राय’ भनी प्रकाशन गरिएको छ । उक्त सम्पादकीयमा 'श्री ३ महाराजबाट दुनियाँको फाइदा र मुलुकको उन्नति हुने छापा प्रकाश गर्नालाई हुकूम बक्सी सो काममा मद्दत पुगेको' कुरा उल्लेख छ । सम्पादकीयमा श्री ३ महाराजको निगाहले कसरी छापा प्रकाशन भित्रियो भन्नेबारेमा लेखिएको छ ।

सम्पादकीयमा लेखिएको छ :

दुनियाँ कसरी इलमी हुन् भन्ने र दुनियाँलाई कसरी सुख होला भनी रात दिन आफ्नो सुखभन्दा अगाडी दुनियाँको सुख खोजी सोही दुनियाँको सुखले खुद आफ्नु सुख संझने यस्तो श्री ३ माहाराजको निगाहारुपी हामी दुनियाँलाई लागेको ठूलो ऋण तिर्नलाई अरु कुनै उपायले तिर्न नसकिने हुनाले सो ऋणबाट पार पाउनलाई श्री ३ माहाराज देवसम्शेर जङ्गराणा बहादूर को आयु बढोस् र जय हवस् भनी श्रीपरमेश्वरसँग सब हामि दुनियाँहरू तनमनले प्रार्थना गर्दछौं ।

भाषा शैली र शिल्प मात्रै फरक हो, यस्तो लाग्छ, आज पनि अधिकांश मिडिया शासकको यस्तै गुणगानभन्दा माथि उठ्न सकेको छैन भन्दा अत्युक्ति नहोला !

त्यति मात्रै होइन, सम्पादकीयमा अखबार पढ्नुको फाइदाबारे लामो वृत्तान्त र तर्क १० बुँदामा प्रस्तुत गरिएको छ । मानौँ, सम्पादकीय, सम्पादकीय नभएर खबरको महत्त्व शीर्षकमा लेखिएको निबन्ध हो । सम्पादकीयमा लेखिएको छ, 'जुन देशमा अखबार बढ्दै गयाको छ ती देशमा रोजपरो उन्नति पनि बढ्दै गयाको देखिन्छ ....।'

नाै नम्बरको बुँदामा लेखिएको छ, ‘कोहि बुद्धिमान् पुरुषले आफ्नो बुद्धिको खर्चगरि, सबैलाइ अकल्, बुद्धि बढ्ने कुरो बा बहुतै फाइदा हुने अनेक हुनरका कुरो लेखेतापनी कसैलाइ थाहानभइ तेसै हराइ जान्थो, अब उप्रान्त तेस्तो कुरो पनि बरावर छापिने हुनाले येस् विषयबाट सबैलाइ फाइदाछ सबैलाइ चाहिने हुनाले योएक बहुतै फाइदाहुने कुरोछकि, येस्मा दुनियाका उपर निगाह राखि थिति वाधि बक्स्योका कुरा, नञाआइन कानुन् बन्याको, ठुलठुला मुकद्दमा माठीक २ आइन मिलाइ छिन्याको इत्यादि सबै निसाफको विषय छापिन्छ ।’

गोरखापत्र किन पढ्ने भन्नेबारे बुझाउन सम्पादकले निकै मिहिनेत गरेका छन् । तर, यसो भन्दै गर्दा ११९ वर्षअघि राणाकालीन समयमा छापिएको यस खबरको महत्त्वले भने सत्ताको चेत दर्शाउँछ ।

'एडिटर्को राय'सँगै कानुनी नियम, फिरादपत्रको नयाँ ऐनबारे थप पृष्ठहरूमा लेखिएको छ ।

गोरखापत्रको पहिलो अंकको दोस्रो पृष्ठ / स्रोत :राष्ट्रिय अभिलेखालय

पित्तृसत्तात्मक पूर्वाग्रहको जालोबीच आशाको त्यान्द्रो

‘देशको उन्नति’ शीर्षकमा गोरखापत्रमा उद्योग गर्नाले देशको उन्नति हुन्छ भन्ने समाचार छापिएको छ । उद्योगकाे महत्त्व बुझाउन बारम्बार प्रयोग भएको उद्योगी पुरुषले के गर्दा र के नगर्दा उद्योगमा सफल भइन्छ भन्ने जानकारी पढ्दा यस्तो लाग्छ, यो कुनै उद्योग नीति हो, समाचार होइन । मानौँ, उद्योग शीर्षकमा लेखिएको निबन्ध हो, प्रबन्ध हो ।

उक्त समाचारमा लेखिएको छ:

‘जापान् सानु मुलुक भयेता पनि मुलुकै सव ऊद्योगी हुनाले सव विष यको उन्नती भै आज काल ठुला ठुला वास्साहा हरू सग जोडको टोड गरी जवाफ सवाल गर्न सक ने भया ।’

‘मनुष्यले १ दीनमा २०।२५ कोस देखि वढता हिन्न सक्तैन उद्योगले गर्दा रेलले आराम साथ १ दिनमा सयौं कोस् हिन्न सक्छ सोही वमोजीम् जलमा कोस दुई कोस् देखि बढता जान सक देन ऊद्योगले गर्दा जाहाज ले हजारा कोस् जान सकछ ऊद्योगले तोप बन्दुक् अरु ठुला ठुला यंत्र वन्दा एक मनुष्य सित सयौं मनुष्य को वल पुग्न सकदैन ।’

बारम्बार प्रयोग भएको ‘उद्योगी पुरुष’ कथनले त्यतिबेला महिलालाई कसरी लिइन्थ्यो भन्ने कुराको पनि राम्रो दृष्टान्त दिएको छ । गोरखापत्रको पहिलो अंकले महिलालाई उद्योगीको रूपमा परिकल्पना नै गर्न सकेको छैन ।

जस्तै: ‘उद्योगीपुरुष लाई लक्ष्मी प्राप्त हुन्छ नरि उद्योगी हरू प्रारव्द मा भया पाईन्येछ भंदछन् प्रारव्दलाई पछाडी राषी आफना सक्ती अनुसार उद्योग गर यत्नगरे पछी पनी भयेन भन्या गरेको यत्नमा काहा चुकी यो भनी विचार गर ।'

'ऊद्योग नगर्न्या मनुष्य को पुर्व जन्मको ऊद्योगले पायाको धन् छता पनी छिद्र भया को गाग्रोमा राष्या को पानी जस्तो हुन्छ ।'

'उद्योग नगर्न्या पुरुष हरूका जाहान् बच्चाहरूले पनी दुख पाउदछन् उद्योगी पुरुष उद्योग गरीन् ज्याल आफुलाई वाचे को सम्झन्छ उद्योग गर्न नसकी अर्का वाट खान पर्दा मरेको सम्झन्छ उद्योगीका जाहान वचाकुल कुटुंव इष्ट भित्र सुख पाउछन् तसर्थ उद्योगि कोवाचनु २ हो ।'

'ऊद्योगि पुरुषको ठुलो जसहुन्छ जस्को जस पृथ्वी मा जति सम्म रहन्छन् उतिसम्म स्वर्ग हुन्छ भन्न्या शास्त्र प्रमाण हुनाले उद्योगि पुरुष यस्लोक परलोक दुवैलोक मा सुखिहुन्छ उद्योग गर्न्या हरूले चोरी ढाटि लुटि जिविका गर्नुपर्न्या हुनाले पापको वृद्धि हुन्छ उद्योगि पुरुष हरू लाइ आफ्नै पुरुषार्थले पुग्ने हुनाले घटिया कुरा नभै धर्म को बृद्धि हुंछ आफ्नुदुनिञा को पापधर्म को ६ भागको १ भाग राजाले भोग गर्नुपर्छ भंने धर्म शास्त्र प्रमाणछ तसर्थ दुनिञा लाइ उद्योगि गराउने राजाको मुख्यधर्म हो ।’

गोरखापत्रको पहिलो अंकको तेस्रो पृष्ठ / स्रोत : राष्ट्रिय अभिलेखालय

तर, यसैबीचमा पनि गोरखापत्रको पहिलो अङ्कको पाचौँ पृष्ठमा लेखिएको वाक्यांशले छोराछोरीलाई बरोबर पढाउनू भन्ने सन्देश दिएको छ । उक्त पृष्ठमा लेखिएको छ:

‘लेख्पढ्गर्न अबश्य सिकनुपर्नेरहेछ भन्ने ठानि आफुले नसकेतापनि छोराछोरि लाइ जरूर पढाउनन् (११) स्त्रिजातिहरू लाइपनि येस्बाट बहुतैफाइदा हुनेछ कि, पासा, गंजिफा, तास पच्चिस्, इत्यादि खेलवाड गरि अथवा आफुस् आफुसमा रिसराग गरि दिनकाटनु पथ्र्यो, अब उप्रान्त बराबर येसपत्र को अभ्यास बढि र्घगृहस्थाश्रम असल् तरिका सितहुनेछ ।’

यस वाक्यांशले भने लेखपढको आयाम बिस्तारै छोरीप्रति पनि आकर्षित हुँदै थियो भन्ने आधार दिएको छ ।

देशदेशान्तरको खबर

यसका अलावा गोरखापत्रले पहिलो अंकमै अन्तर्राष्ट्रिय समाचारहरूलाई पनि स्थान दिएको छ:

‘फ्रान्सिसी हरूले एक विचित्र युक्ति गरी तोप बन्दूक मा एसिटिलिन् ग्यास र हावा भरी बारूद को काम लिन लागे ।’

यहाँ फ्रान्सको समाचारले विशेष स्थान पाएको छ । साथै पहिलो विश्वयुद्ध हुनुपूर्व नै प्रकाशन भएको गोरखापत्रले चीनका विदेशी बादशाहरूको सेनाको संख्या लेखेको छ:

‘आज काल चीन मा विदेशी बादशाह हरू को सेना कती रहेछन् तेस को हिसाव तल लेखिया को छ ।'

'जर्मनी को, १७७००) फ्रान्स को, १४०५०) अङ्ग्रेज को १२८५०) रूसको ९०००) जापान को, २९५० ) अमेरिका को १६०००) अस्ट्रिया को, २५० ) सेना छ ।’

साथै, अन्तर्राष्ट्रिय समाचारको नाममा सम्पूर्ण महाद्वीपहरूको समुन्द्र सतहभन्दा माथिको उचाइ पनि दिएको छ, सामान्य ज्ञान जस्तै ।

गोरखापत्रको पहिलो अंकको चौथो पृष्ठ / स्रोत : राष्ट्रिय अभिलेखालय

देश अटाएको समाचार

गोरखापत्रको पहिलो अङ्कमा प्रकाशित देश समाचारहरूले शासन प्रणालीबारे केही जानकारी दिएका छन् ।

‘बाङ्मती मा पुल्' शीर्षक समाचारमा लेखिएकाे छ:

'फर्पिङ् जाने बाङमती मा श्री ५ मुमा बडा महारानीबाट पुल् हाली बक्सिने भयो ।’

त्यसबेला नेपालको विकास–इतिहासको अवस्था कस्तो थियो भन्ने दृष्टान्त यी समाचारले दिएको कमल दीक्षितले आफ्नो पुस्तक ‘चार कन्था’मा बताएका छन् । नेपालको यातायात, नेपालीहरूको मनोरञ्जन र देशको पर्यावरण, वनसंरक्षणलगायतका समस्या सबैको साझा इतिहास यी समाचारमा समेटिएको दीक्षितको बुझाइ छ ।

त्यस्तै, अर्को ऐतिहासिक समाचार हो- टुँडिखेल मा तमाशा

‘श्री ३ महाराजबाट बेदाम्मा दुनिञ हरूले हेर्न पाउन् भनी टुडिखेल मा प्रोजेक्टास्कोप् अर्थात् मानिस ले चलफिर गर्‍ये को सव काम तसवीर बाट सोही वमोजीम दुरुस्त देखिन्या तमासा बैशाख गने २६ बुधबार देखि हुनेछ. सो तमाशा हेर्नलाई अगाडि केटा केटि हरू, ताहाँपछि नीज केटा केटी हरू का आमाहरू, वाहाँपछि लोग्ने मानिस हरू अरु लाई न छेक्ने गरी रहने छन् ।’

१९५८ सालमा प्रधानमन्त्री बनेका देवशमशेर राणाको पालामा सिनेमाको सार्वजनिक प्रदर्शनी हुने गर्थ्याे भन्ने पहिलो अङ्कमा प्रकाशित सूचनाबाट प्रस्ट हुने अध्ययनकर्ता लोकरञ्जन पराजुली बताउँछन् । यस सूचनालाई गोरखापत्रको तेस्रो अंकले पनि टेको दिएको छ । जसमा लेखिएको छ:

'सो चलचित्र देवसम्शेरको सिन्दूरयात्रा क्रममा दुनियाँहरूलाई सिनेमा समेत देखाइएको प्रंसग उल्लेख छ । देवसम्शेरकी रानीको सिन्दूरयात्रा क्रममा पनि सिनेमाको सार्वजनिक प्रदर्शन गरिएको थियो भन्ने उल्लेख गरिएको छ ।'

गोरखापत्रको पहिलो अंकको पाचौँ पृष्ठ / स्रोत : राष्ट्रिय अभिलेखालय

अर्थात् ११९ वर्षअघि समाचार के थिए त ?

पुल निर्माण हुँदै, चलचित्र टुँडिखेलमा देखाइँदै, श्री ३ महाराजा सवारी हुँदै जस्ता समाचार हुन्थे । सत्ता र शासककै गुणगान र चाकरी पेस हुने यस्ता समाचार आजपर्यन्त उस्तै छन् । यस्तो लाग्छ, रूप मात्रै हो परिवर्तन भएको, सार परिवर्तन हुन बाँकी नै छ, नेपाली पत्रकारितामा ।

पठनीय कुरा, आजभन्दा ११९ वर्षअघि पनि नेपालको पश्चिमी भूभाग गोरखापत्रमा अटाउन सफल भएको थियो । 'बीर्गंजमा राजकुमार' शीर्षकमा ‘अछाम का राजाका भाइ राज कुमार टेकबहादुर शाह बैशाखका १३ दिन जादा टेकबहादुर शाह बैशाख का १३ दिन जादा रक्सौल का रेलबाट उत्रि नेपाल जान भनी वीर्गँज मा आइ बसेका छन्’ उल्लेख छ ।

रोचक तथ्य त के छ त्यस बेला पनि नेपालको मौसमको जानकारी र यसले पारेको असरबारे गोरखापत्रले स्थान दिएको छ । 'बटवल' शीर्षकमा ‘वैशाख ९ गतेका बेहान देखि ठुलो आधि बतास आइ सोहि गत रातो मा २ घडी जती मटेंग्रा जत्रो असिना पर्‍यो’, समाचार प्रकाशन भएको छ ।

साथसाथै नयाँ ऐनअन्तर्गत फिराद पत्र बुझाउँदा अपराधको प्रकृति हेरी रकम लिनू भन्ने जानकारी दिइएको छ ।

यसका अलावा 'हिन्दुस्थान समाचार' भनेर अलग्गै स्पेस दिइएको छ, गोरखापत्रको पहिलो अङ्कको सातौँ पृष्ठमा:

‘हिन्दुस्तानमा अंग्रेजहरू को वेपार कस्तो रहेछ बुझनु पर्छभनि जापान् का बुझकड घती नारावयशी नाम भयाका मंत्रि आयाका छन्. कपास का रोजगारीमा चोखे लगाउनन् भनेजस्तो गर्छन् ।’

‘नेपाल का नञा मन्त्री श्री ३ महाराज देवसम्शेर जङ्ग राणा वहानदुर बाट गरी वक्शी याको मुलुकको वन्दोवस्त को खबर सुन्दा राज काजी अंग्रेज हरू खुप तारिफ गर्न लागे का छन् भनी सवैले पत्यायता को वङ्गवासी अखवार मा छापियाकोछ ।’

गाेरखापत्र पहलाे अंककाे अन्तिमतिरका पृष्ठमा नेपालका विभिन्न ठाउँ र भारतको काेलकाताको बजार मूल्य पनि प्रकाशन गरिएको छ । चावल, धान, मास, नुन, तोरी, मकै तेल, घ्यु, करुवालगायतका अनाजदेखि सुन, चाँदीसम्मको दरभाउ अटाएका छन्, अन्तिमका पृष्ठमा ।

गोरखापत्रको पहिलो अंकको छैटौँ पृष्ठ / स्रोत : राष्ट्रिय अभिलेखालय

अन्त्यमा गोरखापत्रको पहिलो अङ्कको आठौं पृष्ठमा विज्ञापन छापिएको छ ।

–कसैले मैले यो काम जानेको छु. जागिर पाँउ भन्येर एस ठाँउमा मैले धाउपाञा भनी भन्न आया. दामलिइ छापि दिन्छौं .
–सर्कार कोर. दुनिञाको. फाइदा हुन्या कुरा छपाउन ल्याया छापि दिन्छौं .
–पाहाड मदेश मा जुलुं भयाको कुरा. छपाउन लयाया . बेदाममा छापिदिन्छौं .
–कसैले ञाहा . जाहेर्नभयाको नचल्याको नञा काम मैले तजबीज गरेकोछु . मैलेमात्र पाँउ भन्न्यार तेस्तै माल ल्यायाकोछु अरुठाउठाउ मा पनि ज्यादा दर्कार भया पनि म पुर्‍याउन सक्छु मैलेमात्र बिक्रि गर्न पाउने सनद गरी पाउ भन्ने सर्कारमा जाहेर्हुने बिन्ति पत्र छपाउन ल्यायाछापिदिन्छौं.
–यस कारखाना मा पुस्तक पात्रा तमसुक, विज्ञापन, रसिन, नम्ताका टिकट, चिठी लेखने कागज, लिफाफा ईत्यादि सवैथोक वम्वई जस्ता टाइप (अक्षर) मा सवै भन्दा सस्तो दाम मा छापिदिन्छौं जस्लाई छपाउना को इच्छा छ ऊ महाशायहरूले तल लेखिया काठेकाना मा जेकाम छपाउनू छ पठाई दिनुहोला काम हेरीछपाई ठिकगरी चाडो छापी पठाई दिऊला ।
–नेपाली माल अर्थात् कस्तुरि, सिलाजित, चवर, टोपि, खाग (गैडा को सिङ ) को अँगुठि, अर्घ इत्यादि सवैचिज यस्कर्खा नामा अरुभन्दा सस्तोर राम्रोपाइन्छ अरु कासि, कलकत्ता, वम्वइ,मथुरा, लखनऊ इत्यादि सहरमा छापियाको पुस्तक हरूपनि तललेखियाका ठेकानामा पाइन्छ.

गोरखापत्रको पहिलो अंकको सातौँ पृष्ठ / स्रोत : राष्ट्रिय अभिलेखालय

११९ वर्षपछिकाे सूचनाको युगमा गाेरखापत्रकाे रूप र सारमा के कति तात्त्विक बदलाव आयाे त ?

अध्ययनकर्ताहरूका लागि राम्रो खुराक दिएको छ, गोरखापत्रको पहिलो अङ्कले ।

गोरखापत्रको पहिलो अंकको आठौँ पृष्ठ / स्रोत : राष्ट्रिय अभिलेखालय

गोरखापत्रको पहिलो अङ्क हेर्न, पढ्न र अध्ययन गर्न चाहनेहरूका लागि राष्ट्रिय अभिलेखालयमा सुरक्षित छ । गोरखापत्र संस्थानले आफ्नो साथमा रहेको गोरखापत्रको पहिलो अङ्क दुई वर्षअघि संरक्षणार्थ राष्ट्रिय अभिलेखालयलाई हस्तान्तरण गरेको थियाे । साथै, मदन पुस्तकालयमा पनि यसको पहिलो अङ्क संगृहीत छ ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, फागुन १५, २०७७ ०७:००