खुल्न नसकेको खुलामञ्च

A+ A A-

‘कंक्रिटको जंगल’ बन्न थालिसकेको काठमाडौं उपत्यकामा खुला ठाउँ भेट्न मुस्किल पर्छ । शहरको व्यस्त दैनिकीबाट उम्किएर एकैछिन भए पनि आराम गर्ने खुला चौर छैन यहाँ ।

काठमाडौंका खुला ठाउँकै प्रतिनिधित्व गर्ने खुलामञ्च समेत नागरिकका लागि बन्द भएको धेरै भइसक्यो । नाम खुला भए पनि खुलामञ्च भने सर्वसाधारणका लागि बन्द छ ।

मुलुकका हरेक राजनीतिक परिवर्तनको साक्षी बनेको खुलामञ्च आजभाेलि साँघुरिएको छ । नागरिक स्वतन्त्रताका बिगुल बज्ने खुलामञ्चको स्वतन्त्रता नै संकटमा छ । यो त्यही ठाउँ हो, जहाँबाट १९८१ सालमा तत्कालीन राणा प्रधानमन्त्री चन्द्र शमशेरले ६२ हजार दासलाई मुक्त गरी दासप्रथा उन्मूलन भएको घोषणा गरेका थिए ।

खुलामञ्च र टुँडिखेलजस्ता खुला चौर त्यसपछिका हरेक राजनीतिक घटनाक्रमको साक्षी बनेका छन् । त्यसैले पनि यिनको विशेष महत्त्व छ । उपत्यकाको मध्यभागमा रहेको खुलामञ्च कसरी साँघुरियो ? खुलामञ्च कसरी बन्द भयो त ?

अनि साँघुरियो खुलामञ्च ?

खुलामञ्च बन्द गराउन काठमाडौं महानगर आफैँ अग्रसर भएको हो । आफ्नो नाफा र घाटाको हिसाबमा महानगरले खुलामञ्च मास्यो ।

२६ असार २०६८ को महानगरले बसपार्क रहेको स्थानमा भ्यू टावरसहितको २१ तले व्यापारिक भवन बनाउने निर्णय गर्‍यो । बसपार्कलाई जस्ता पाताले बेरेर खुलामञ्चमा बसपार्क बनायो । बाँकी रहेको खुलामञ्चको जमिन वीर अस्पताल र दरबार हाइ स्कुललाई दियो ।

खुलामञ्च बन्द गराउने प्रमुख घटना महानगरको व्यापारिक स्वार्थ नै हो । तर, खुलामञ्च खुम्च्याउने प्रपञ्च भने निकै पहिलेदेखि नै सुरु भएको थियो । खुलामञ्चको खुला जमिनमा राणकालमै शासकहरूको नजर परेको थियो । वि.स. १९०६ मा युरोप भ्रमणबाट फर्किएपछि जंगबहादुर राणाले टुँडिखेलमा सैन्य परेड गराएर सर्वसाधारणलाई प्रवेश निषेध गरे ।

जंगबहादुरले सैन्य परेड गराएकै ठाउँमा अहिले नेपाली सेनाको मुख्यालय जंगी अड्डा छ । काँडेतारले बारेर टुँडिखेलको मध्य भागमा सेनाले परेड गर्ने थलो बनाएको छ ।

बाँकी रहेको खुलामञ्चमा बसपार्क र सवारी पार्किङ गर्ने ठाउँ बनाइएको छ । खुलामञ्च खुला राख्ने अभियानमा लामो समयदेखि सक्रिय भीमसेनदास प्रधानका अनुसार टुँडिखेलको खास क्षेत्रफल, रानीपोखरीको पश्चिममा असन, इन्द्रचोक, वसन्तपुर, विष्णुमति र पूर्वतिर नक्साल डिल्लीबजार हुँदै गंगालाल अस्पतालसम्म थियो ।

‘गंगालाल अस्पतालदेखि लिएर दशरथ रंगशालासम्म एउटै फाँट थियो,’ उनी सम्झिन्छन् । उनका भनाइमा यो बडेमानको मैदान मास्ने काम शासकहरूले नै गरे ।

‘मल्लकालमा रानीपोखरी बन्यो,’ प्रधानले भने, ‘राणाहरूले केशरमहल बनाए । अहिले राष्ट्रपति बस्ने शीतलनिवास बनाए । जुद्ध शमशेरले शंकर होटल बनाए ।’

महाराजगञ्जको प्रहरी महानिरीक्षक बस्ने भवनदेखि राजा बस्ने नारायणहिटी, देश चलाउने शासक बस्ने सिंहदरबारजस्ता भवन यही खुला चौर मासेर बनाइयो । र, यीमध्ये अधिकांश भवनमा अहिले सर्वासाधारण सहजै छिर्न पाउँदैनन् ।

टुँडिखेल अतिक्रमण यत्तिकैमा कहाँ सकिँदैन । २०१८ सालमा राजा महेन्द्र शाहले आफ्नी श्रीमतीको सम्झनामा टुँडिखेल चोइट्याएर रत्नपार्क बनाउन लगाए । टुँडिखेल मास्ने महेन्द्रको काम यतिमै रोकिएन, त्रिपुरेश्वरमा दशरथ रंगशाला, शहिद गेट बनाउन लाए । अनि टुँडिखेलको बीचमा सैनिक मञ्च बनाउन लगाए । यो त्यही सैनिक मञ्च हो, जहाँबाट २०१७ सालमा उनले बीपी कोइरालालाई पक्राउ गर्दै प्रजातन्त्र मासेर पञ्चायत सुरु गरेको ।

राजा महाराजा सकिएपछि उदाएका निर्वाचित प्रतिनिधिले पनि जनताबाट खोसिएको खुलामञ्च फिर्ता ल्याउन सकेनन् ।

७ फागुन, प्रजातन्त्र दिवसको छेको पारेर बृहत् नागरिक आन्दोलनले टुँडिखेल मार्च गर्‍यो । तर, सेना र प्रहरी मिलेर नागरिकलाई टुँडिखेल छिर्न दिएनन् ।

नारिकबाटै खोसिएको जमिनमा नागरिकलाई छिर्न नदिएकोमा आक्रोशित भएका प्रधान भन्छन्, ‘पहिला राणाले जग्गा हडपे, राजा गयो तर अहिले गणतन्त्रमा पनि यो क्रम रोकिएको छैन । अब ऊबेला राणा शासनमा पो बोल्न गाह्रो हुन्थ्यो, तर अहिले त बोल्नुपर्‍यो नि !’

त्यसैले त उनी खुलामञ्च खुला बनाउने अभियानमा छन् ।

पटक-पटक गरेर राज्यले मिचिरहेको खुलामञ्च खुलाउन त्यहाँका स्थानीय लामो समयदेखि संघर्षरत छन् ।

भूकम्पजस्ता ठूला विपद्‍मा सहारा बनेको टुँडिखेल र खुलामञ्च बन्द गरेर नागरिकमाथि राज्यले अपराध गरेको ठान्छन् स्थानीय । ‘हिजो भूकम्पजस्ता विपद्‍मा सहारा दिएको टुँडिखेल, खुलामञ्च बन्द गराइनु नागरिकमाथि गरिएको घोर अन्याय हो,’ स्थानीय उत्तममान श्रेष्ठ भन्छन् ।

खुलामञ्च र टुँडिखेल बन्द गरेको भन्दै स्थानीयले बारम्बार विरोध गरेपछि महानगरले अहिले खुलामञ्चमा भएका टहरा भत्काउन डोजर चलाइरहेको छ । गत वर्ष पनि महानगरले यसरी नै डोजर चलाएर टहरा भत्काउने अभियान चलाएको थियो ।

नागरिकको दबाब आएपछि डोजर लिएर खुलामञ्च खुला गराउन तम्सिने महानगरले खुलामञ्च खुला गराउँछ भन्नेमा स्थानीय आशंका गर्छन् । महानगरले के गर्न खोजिरहेको हो भनेर आफूहरूले नियालिरहेको बताउँछन् अभियन्ता प्रधान ।

‘नागरिकको दबाब थेग्न नसकेर डोजर चलाएको हो कि, साँच्चै खुलामञ्च खुलाउन थालेको हो, हेर्न बाँकी छ,’ प्रधानले भने ।

के गर्दै छ महानगर ?

खुलामञ्चमा डोजर चलिरहेको देखिन्छ । महानगरपालिकाका अनुसार त्यहाँ रहेका भौतिक संरचनाहरू भत्काएर खुलामञ्च खुला गरिनेछ । तर, खुलामञ्चभित्रै पर्ने बसपार्क भने अझै खुल्ने संकेत देखिँदैन ।

खासमा महानगरले खुलाउन लागेको खुलामञ्च कति भू-भाग हो भन्ने पनि खुलेको छैन । यता काठमाडौं महानगरकी उपमेयर हरिप्रभा खड्कीका अनुसार वीर अस्पताल तथा दरबार हाईस्कुलका निर्माण सामग्री राख्न बनाइएका संरचना मात्र भत्काउन लागिएको हो ।

अर्थात् खुलामञ्चको आधा भाग मात्र खुला गर्ने तयारीमा छ महानगर । बसपार्क भएको स्थान भने २०७८ सालसम्म खुलामञ्चको स्वामित्वमा नआउने उनले बताइन् ।

खुलामञ्चलाई पुरानै स्वरूपमा फर्काउने प्रयास भइरहेको दाबी गर्दै उनले भनिन्, ‘हाम्रो चाहना पनि सबै खुलाउने नै हो । तर, हालका लागि चाहिँ डोजर चलिरहेको भाग मात्र खुलाउन लागिएको हो ।’

प्रकाशित मिति: बिहीबार, फागुन १३, २०७७ १५:५५