मानदेवको मान झल्काउने चाँगुनारायणको शिलालेख

A+ A A-

परेवाको ढुकुर कुरकुर आवाज ।

अनि त्यसमै थपिन्छ, घण्टको लामो ध्वनि !

अक्सर, दृश्यभन्दा आवाजले हतार गर्छ ।

अनि बल्ल देखापर्छ, चाँप आकारको घेरामा चाँगुनारायणको मन्दिर ।

चाँगुनारायणको मन्दिर ।

०००

काठमाडौं उपत्यकाभन्दा करिब १२ किलोमिटर पूर्व भक्तपुरको चाँगु गाउँको अग्लो पहाडको चुचुरोमा अवस्थित चाँगुनारायणको मन्दिरमा हिजोआज दर्शन गर्ने मान्छेभन्दा परेवा बढी देखिन्छन् । कोरोना कहर नभएको भए यतिखेर पर्यटकहरूको भीड लाग्ने थियो । तर, हाल मानिसहरू फाट्टफुट्ट मात्रै देखिन्छन् ।

शताब्दीयौँ पुराना मन्दिर र मूर्तिले भरिपूर्ण छ, चाँगुपरिसर । भगवान् शिव (हाल भग्नावशेष), अष्टमातृका, छिन्नमस्ता, किलेश्वर (हालै पुनर्निर्माण गरिएका र केही पुनर्निर्माण जारी) र कृष्णका मन्दिरलगायत विशाल मन्दिर चाँगुपरिसरभित्रै अटाएका छन् ।

परिसरको उत्तरपश्चिम कुनामा १३औँ शताब्दीको विष्णुविक्रान्तको मूर्ति छ, साथै छन्, आठौँ र १४औँ शताब्दीका विश्वरूप र नरसिंहको मूर्ति ।

१३औँ शताब्दीको विष्णुविक्रान्त, आठौँ शताब्दीको विश्वरुप र १४औँ शताब्दीको नरसिंहको मूर्ति

एकै ठाउँमा विचरण गर्दै घरि आठौँ, घरि १४औँ शताब्दीसम्म पुग्न सकिने सुविधा दिएर टाइम मेसिन बोकिबसेको चाँगुपरिसर हेर्दा लाग्छ- यी हरेक संरचना फरकफरक कालखण्ड र समय बक्ने इतिहासका प्रवक्ता हुन् । फरक यति मात्रै छ कि, केही मन्दिर र मूर्तिले हामीसँग सीमित संवाद गर्छन्, केहीले बढी ।

त्यसो त सूचनाको पोयो फुकाउन मूर्ति र मन्दिरभन्दा धेरै अगाडि छ, चाँगुको चौथो शताब्दीको मानदेव शिलालेख । वास्तवमा विश्व सम्पदा सूचीमा सूचीकृत चाँगुको केन्द्रविन्दु भन्नु नै मानदेवको शिलालेख हो भन्दा अत्युक्ति नहोला ।

हुन पनि चाँगुमा मात्रै होइन, हालसम्म नेपालमा भेटिएका शिलालेखमध्ये विस्तृत जानकारी र इतिहास बोकेको मानदेवको शिलास्तम्भ नेपालकै प्राचीन प्रामाणिक अभिलेखमध्येको एक हो ।

०००

देब्रेबाट घुम्दै मन्दिर परिक्रमा गरेलगत्तै पश्चिमपट्टि मन्दिरको मुख्य दर्शनद्वार छ । फाट्टफुट्ट दर्शनार्थी मन्दिर दर्शन गरिरहेका छन् । मानिसलाई निषेध गरिए पनि परेवा, मुसा भने अटेर गरीगरी मन्दिरभित्रै छिरेर आफ्नो आहारा जुटाउँछन् । मन्दिरले पुजारी मात्रै होइन, परेवा, मुसा पनि पालेको छ ।

ठीक यही मन्दिरद्वारअगाडि छ, डेढ हात लम्बाइको खण्डित शिलालेख ! जुन धाँजा फाँटेको खेतजस्तै चर्किएको छ ।

मानदेवको शिलालेखको आधारस्तम्भ (जग) को चर्किएको खण्डित भाग ।

सोही खण्डित शिलालेखलाई पुरातत्त्वविद् एवम् इतिहासकारहरूले मानदेव शिलालेखको आधारस्तम्भ (जग) मान्दै आएका छन् । कुन मितिमा कसरी चर्किएर खण्डित हुन पुग्यो मानदेवको ऐतिहासिक शिलालेख, कसैलाई थाहा छैन ।

फुटेर खण्डित भएको अनुमान गरिएको शिलाको बाँकी अंश भने चाँगु नारायणमन्दिर छेवैमा दाहिनेपट्टि अवस्थित छ ।ठूलो कछुवा आकारको ढुङ्गामा अड्याएर उक्त अक्षररूपी इतिहास कुँदिएको शिलास्तम्भ गाडिराखिएको छ ।

थाहा छैन, कुन सालमा अक्षर कुँदिएको यो अंशलाई कछुवारूपी ढुङ्गामा स्थानान्तरण गरियो ?

जग अर्थात् खण्डित भागबाट छुट्टिएर रहेको र स्थानान्तरण गरिएको अभिलेख इंगित मानदेवको शिलास्तम्भ ।

त्यसो त कछुवाको जग पनि पछि बनाइएको हो । ‘कछुवाभन्दा मुनितिर भुइँमा गाडिएको भाग कुनै तवरले हेर्न सके यस स्तम्भलेखको अझ बढी भाग प्रकाशमा आउने सम्भावना छ’, इतिहासकार धनव्रज वज्राचार्यले पुस्तकमा लख काटेका छन् ।

भनिन्छ, खण्डित शिलालेखमाथि अक्षर अंश भएको शिलास्तम्भ थियो । त्यसैमाथि थियो कमलको ‘पेडेस्टल’ । र, सो स्वरुपमाथि अवस्थित थियो गरुडासन ।

खण्डित भाग र शिलास्तम्भभन्दा माथि रहेको तर हाल छुट्टिएर रहेको गरुडासन, जसमा मानदेवको प्रतिमा उतारिएको विश्वास गरिन्छ ।

विडम्बना, कमलको पेडेस्टल हाल चाँगु प्राङ्गणभन्दा बाहिर सारिएको छ । गरुडासन भने हाल चाँगुनारायण मन्दिरको सामुन्ने नभई केही दाहिनेपट्टि छ । अक्सर यस्ता गरुडासन देवताको सामुन्ने रहेको पाइन्छ । यसरी एउटा सग्लो शिलालेख खण्डखण्ड भई किस्ताकिस्तामा छरिएर आफ्नो धुकधुकी जोगाउन संघर्षरत छ ।

त्यसो त चाँगुनारायणको ठीक सामुन्ने रहेको खण्डित अंशमा अहिले पनि केही अक्षर बाँकी छन् । यसको लिपि मानदेवको शिलास्तम्भ लिपिसँग ठ्याक्कै मिल्न जान्छ । दुवै स्तम्भका मोटाइ, चौडाइ आदि नापजाँच गर्ने हाे भने पनि कत्ति पनि फरक छैन । दुवै ढुङ्गाको जात पनि उही छ ।

'यताबाट यो खण्डित स्तम्भ र अर्को ठूलो स्तम्भ एउटै हो, कुनै उपद्रववश यो दुई टुक्रा हुन पुगेको देखिन्छ’, इतिहासकार वज्राचार्यले आफ्नो पुस्तक ‘लिच्छवीकालका अभिलेख’मा शिला र लिपिको प्रकृति एकै हुनाले प्रारम्भिक चरणमा यी दुवै अंश एउटै स्तम्भ भएको अनुमान लगाएका छन् ।

आखिर यति अग्लो शिलास्तम्भ कसरी खण्डित अवस्थामा पुग्यो होला त ?

मानदेवको शिलास्तम्भ ।

२०३० सालमा धनव्रज वज्राचार्यले पुस्तक प्रकाशन गर्नुपूर्व गुजरातका इतिहासकार भगवानलाल इन्द्रजीले सन् १८८५ मा नेपाल आई संकलन गरी ‘ट्वान्टी थ्री इन्स्क्रिप्सन फ्रम नेपाल’ प्रकाशन गर्दाताका नै शिलास्तम्भ यसरी नै खण्डित रहेको उल्लेख गरेका थिए ।

वि.सं १४०६ मंसिरमा भएको बङ्गालका सुलतान शमसुद्दीनको आक्रमणले नै यो स्तम्भ खण्डित पारेको अनुमान वज्राचार्य लगाउँछन् । मानदेवको उक्त गरुडासन दुई टुक्रा हुनु, चाँगुनारायणको शिरोभाग पछि जीर्णोद्धार गरेको उल्लेख पाइनु तथा नेपाल महात्म्यमा केही कथा जोडिएको हुनाले उक्त अनुमान गर्ने आधार रहेको वज्राचार्यको दाबी छ ।

मानदेवको शिलास्तम्भको पहिलो पाटो ।

मानदेवको शिलास्तम्भको सुन्दरता भन्नु नै यसको आयतन मात्रै नभई सूचनाको प्रचुरता पनि हो ।

रोचक त के छ भने, स्तम्भका चारवटा पाटामध्ये तीनवटा पाटामा अक्षरहरू कुँदिएका छन् । पहिलो पाटामा केही अक्षर खण्डित छन् । दोस्रो र तेस्रो पाटामा प्रस्ट अक्षर छन् । लिच्छवी लिपिमा लेखिएको यो स्तम्भलेख जति ठूलो छ, उति नै सुन्दर पनि छ ।

मानदेवको शिलास्तम्भको दोस्रो पाटो ।

त्यसो त यस अभिलेखको केही भाग श्री सिल्भाँ लेभीले ‘नेपाल’ तेस्रो भागमा संख्याको रूपमा छपाएका थिए । योगी नरहरिनाथद्वारा संस्कृत सन्देश १।६, ऐ.शि. बाबुराम आचार्यद्वारा नेपाली अनुवाद र श्री गुरु पं. नयराज पन्तद्वारा संस्कृत सन्देश १।७, र श्रीरेनिइरो नौलोद्वारा ‘नेप्लिज इन्स्क्रिप्सन्ज इन गुप्त क्यारेक्टर्ज’ मा पनि मानदेवको शिलास्तम्भबारेमा उललेख गरिएकाे छ ।

मानदेवको शिलास्तम्भको तेस्रो पाटो ।

यस अर्थमा हेर्दा मानदेवको शिलालेख र किस्सा हाम्रा लागि खासै नौलो भने होइन ।

चाँगुनारायणको मूर्ति स्वयम् मानदेवले नै स्थापना गरेका थिए भन्ने भ्रम हटाउन स्वयम् शिलालेख नै तत्पर रहेको चर्चा अब त बासी पनि हुन जान्छ । किनभने स्तम्भलेखमा ‘दोलाद्रौ निवसञ्जयत्यनिमिषैरभ्चर्यमानो हरिः’ भनी वर्णन गरिएको हुनाले मानदेवभन्दा अघि नै यहाँ नारायण स्थापना भइसकेको थियो भन्ने स्पष्ट थाहा पाइन्छ ।

आफ्ना सामन्तहरूलाई कज्याई फर्केपछि मानदेवले चाँगुनारायणको पूजा, दानधर्म गरी ‘गरुडध्वज’ (गरुडसहितको स्तम्भ) शिलालेख गाड्न लगाएका हुन् । विजय हासिल गरेर फर्केपछि यसरी ‘गरुडासन’ स्थापना गर्ने चलन चलिआएको वज्राचार्य पुस्तकमा बताउँछन् ।

‘लिच्छवीकालका अभिलेख’ पुस्तकअनुसार चाँगुको नारायणमूर्ति ‘गरुडासन’ रूपको हो । मल्लकालका अभिलेखहरूमा चाँगुनारायणलाई ‘गरुडनारायण’ नै भनिएको पाइन्छ । तर, यस स्तम्भलेखमा ‘गरुडासन’ रूपका विष्णुको वर्णन गरिएको छैन ।

मानदेवको व्यक्तित्व उतारिएको गरुडासन ।

‘श्रीवत्सचिह्न’ले राम्रो भव्य जीउ भएको, आनन्दसँग रहेका तीनै लोकको सञ्चालनमा ब्यस्त रहेका विष्णुको वर्णन यस स्तम्भलेखमा गरिएको पाइन्छ । अर्थात्, उक्त गरुडासनमा मानदेवकै व्यक्तित्व उतारिएको छ भन्ने अनुमान विज्ञहरूले गर्दै आएका छन् । गरुडासनको जँगा हुनुले पनि यस स्वरुपले मानदेवको प्रतिनिधि गर्न खोजेको चाँगुनारायण मन्दिरका पुजारी चक्र धडानन्द राजोपध्यायबताउँछन् ।

भनिन्छ, मानदेव हुनुअगावै हरिदत्त बर्माले दोस्रो शताब्दीको अन्त्य र तेस्रो शताब्दीको सुरुवाती चरणमा शताब्दीमा चाँगुनारायण मन्दिर निर्माण गरेका थिए ।

०००

संवत् ३८६ ज्येष्ठमासे शुक्लपक्षे प्रतिपदि १ । रोहिणी नक्षेत्रमा चन्द्रमा, असल अभिजित मुहूर्त !

शिलास्तम्भको पहिलो पाटाेमा नै उल्लेख भएको मितिले शिलालेखको उमेर खुलाएको छ ।

उसो त पशुपति पटाङ्गिनीमा शकसंवत् ३८१ को शिलालेख भेटिनुअघि ३८६ शकसंवत् मिति भएको मानदेवको शिलालेखलाई नै नेपालको पहिलो प्रामाणिक प्राचीन अभिलेख मान्ने गरिन्थ्यो । चाहे जेसुकै होस्, चाँगुनारायणको प्राचीनता नवीनतम विषय भने होइन ।

अन्य शिलालेखमध्ये प्रचुर जानकारी भएको मानदेवको शिलालेख एक त्यस्तो शिलालेख हो, जसले मानदेवको स्तुति मात्रै नभई तत्कालीन समयको राजनीतिक, आर्थिक, धार्मिक एवम् सामाजिक पक्षलगायत नेपालको इतिहास बुझ्ने राजमार्ग खोलिदिएको छ । इतिहासकार हरिराम जोशी भन्छन्, ‘यतिसम्म कि नेपालको सीमासम्म पनि थाहा पाउन मद्दत गरेको छ मानदेवको शिलालेखले ।’

मानदेवको शिलास्तम्भको पहिलो पाटोको अभिलेखको उतार । स्रोत : राष्ट्रिय अभिलेखालय

मानदेवको मान

शताब्दीयौँसम्म रहने यस्तै शिलामा कथंकदाचित् आफ्नैबारेमा वर्णन गर्नुपर्‍यो भने हामी के गर्थ्यौं होला ? चोकचौतारा र चिया पसलमा मात्रै सीमित हुने हाम्रो आत्मरति कहाँसम्म कसरी छचल्किन्थ्यो, यसै भन्न सकिन्न ! तर, मानदेवले जस्तै आफ्नै मान र शानको गीत अवश्य गुनगुनाउँथ्यौँ हामी ! यसमा कुनै दुई मत छैन !

शिलास्तम्भ पढ्दै गर्दा यस्तो लाग्छ, मानदेवको व्यक्तित्व र चरित्र कुनै पौराणिक पात्रको वर्णन हो, जहाँ उनी बत्तीसै गुणले सुसम्पन्न छन् ।

हुन त आफूद्वारा आफ्नैबारे लेखाइएको शिलास्तम्भमा कमजोरीको अपेक्षा राख्नु मूर्खता हुन जान्छ । यस अर्थमा हेर्दा मानदेवको प्रशंसा एकतर्फी, अतिशयोक्तिपूर्ण भए पनि स्वाभाविक भएको इतिहासकारहरूको निष्कर्ष रहँदै आएको छ ।

एकतर्फी नै सही, शिलालेखबाट मानदेवको व्यक्तित्वबारे भने धेरै कुरा थाहा पाउन सकिन्छ ।

शिलास्तम्भमा मानदेव ‘प्रमुष्टकनकश्लक्षभावदातच्छवि’ अर्थात् बाना लाएको सुनजस्तै मिहीन सफा वर्ण भएका’ भनी लेखिएको छ । त्यस्तै, लाजिमम्पाटको अभिलेखमा पनि ‘विशुद्धकाञ्चनवपुः अर्थात् सफा वर्ण भएका’ भनी लेखिएको छ । यसबाट मानदेव ‘गहुँगोराे’ वर्णका थिए भन्ने देखिन्छ ।

‘पीनांस अर्थात् पुष्ट काँध’, ‘चारुभुज अर्थात् राम्रा हात’ ‘विकचासितोत्पलदलप्रस्पर्द्धमानेक्षणः अर्थात् राम्रा ठूल्ठूला आँखा’ आदि शारीरिक गुण मानदेवमा थिए भनी स्तम्भलेखमा वर्णन गरिएको छ । यस्तो लाग्छ, यी सबै मानदेवको किशोरवयको चित्रण हो ।

अस्त्रसस्त्र चलाउन सिपालु, लोकव्यवहारमा कुशल, धर्मकर्ममा आस्था राख्ने मानदेव सुरा थिए भन्ने पनि स्तम्भलेखबाट थाहा पाइन्छ । यसरी शिलास्तम्भमा मानदेवबारे वर्णन गरिएका अक्षरलाई धनवज्रले प्रष्ट रूपमा पुस्तकमा अर्थ्याइदिएका छन् ।

पराक्रमी, धैर्यवान् लोकव्यवहारको राम्रो ज्ञान भएको, सहनशील, दुनियाँसँग प्रेम गर्ने, तेजिला भए पनि घमण्ड नभएका, गरिब र अनाथहरूका मित्र, अतिथिको सत्कार गर्ने, शत्रुको घमण्ड तोड्ने आदिजस्ता गुणले युक्त मानदेव प्रसिद्ध शासक भएको स्तम्भाभिलेखबाट स्पष्ट भएको इतिहासकार जोशी बताउँछन् । त्यसो त मानदेव कस्ता फरासिला राजा भने जोकोहीसँग उनी मुसुक्क हाँसेर आफैँ बोल्न अग्रसर हुन्थे भन्ने कुरासमेत शिलालेखले बताएको छ ।

उनका नाममा शिलालेखमा थप विशेषणहरू खर्चिएका छन्: लोकको व्यवहारलाई ठीक–ठीक पहिचान्ने, फुलेको नीलकमलको पातको जोडीजस्ता आँखा भएका, साक्षात् कामदेवजस्ता सुन्दरीका विलासको उत्सवस्वरुप थिए भनी उल्लेख गरिएको छ ।

त्यसो त मानदेवको मात्रै होइन, यस शिलास्तम्भले मानदेवको चारपुस्ते वंशावलीको समेत स्तुति पस्किएको छ ।

राम्रो नीति प्रभाव ऐश्यवर्यद्वारा लडाइभिडाइ कम गर्ने, बोलेको कुरा पुर्‍याउने, विद्वान्, खुबै फुर्तिला, गम्भीर, सुरा, अनुशासनमा रहने राजा वृषदेवदेखि मुलुकको बढिबढाउ गराउने, लडाइँमा शत्रुहरूले जित्न नसक्ने, तेजिला, सिंहजस्ता पराक्रमी, गौरव, ऐश्वर्यद्वारा ठूलो यश कमाएका तिनका छोरा शंकरदेवको पनि उल्लेख गरिएको छ ।

साथै, शंकरदेवका छोरा धर्मदेव असल धर्मकर्म, यश भएका, दण्डनीति जान्ने, धर्मात्मा, कर्मकाण्डतिर झुकाव भएका र धर्मदेवले कुलको क्रमिक रूपले आएको बृहत्तर नेपाललाई धर्मबमोजिम बढाएर रक्षा गरेको भनी उल्लेख गरिएको छ । पिता धर्मदेवको अकस्मात् मृत्युपश्चात् बाल्यावस्थामा नै मानदेव राजा हुन पुगेको प्रसङ्ग शिलास्तम्भले उजागर गरेको छ ।

इतिहासकार हरिराम जोशीका अनुसार नेपालमा लिच्छवी शासनको अभिवृद्धि शङ्करदेवको समयदेखि प्रारम्भ भई राजाले त्यस समयदेखि निरंकुश शासन चलाउनुको सट्टा भारदारहरूद्वारा (सल्लाहअनुसार) शासन गर्ने गरेको थाहा हुन्छ । साथै, शङ्करदेवको समयदेखि शिलापत्र राख्ने परम्परा सुरु भएको तथ्य प्रकाशमा आएकाले पनि शङ्करदेव नेपालको प्रथम ऐतिहासिक राजा मानिए र उनको समयदेखि यर्थाथ रूपले साम्राज्यको अभिवृद्धि हुन लागेको कुरा शिलास्तम्भले प्रस्ट्याउने जोशीको टिप्पणी छ ।

मानदेवको शिलास्तम्भको दोस्रो पाटोको अभिलेखको उतार । स्रोत: राष्ट्रिय अभिलेखालय

सती प्रथाको सत्ता

मानदेवको शिलालेखबाट नै थाहा हुन्छ, त्यसताका सती जाने प्रथा प्रचलनमा थियो । तर, सती जानु अनिवार्यचाहिँ थिएन ।

मानदेवका पिता धर्मदेवको अकस्मात् मृत्यु भएपछि आकुलव्याकुल भएकी रानी राज्यवती सती जान तम्सिएकी थिइन् । तर, छोरा मानदेवले ज्यादै जोड गरेर आत्महत्या गर्ने धम्की दिएपछि राज्यवती सती गइनन् । त्यसयता राज्यवती बरु सतीव्रतमा रहिन् । ‘सतीव्रत’को वर्णन पनि यस स्तम्भमा गरिएको छ ।

छोरासँग मिली रानी राज्यवतीले पतिको काजक्रिया गरेको कुराको उल्लेखअनुसार त्यस समय नेपालमा मृतककाे क्रिया गर्ने चलन विद्यमान रहेको ‘लिच्छवीकालका अभिलेख’मा खुलाइएको छ ।

त्यसो त धर्मदेवको अकस्मात् मृत्यु भयो भन्ने जानकारीबाहेक शिलास्तम्भले सो मृत्यु कहाँ कसरी भयो भन्नेबारे भने केही खुलाएकाे छैन ।

धर्मदेवकी रानी राज्यवती कुनै देवमन्दिरमा पूजाआजामा ब्यस्त थिइन्, त्यत्तिकैमा धर्मदेवको मृत्यु भयो । नोकरचाकरमा हाहाकार फैलियो । पूजा ध्यान छोडी शोकले विह्वल भई रानी राज्यवती फर्किइन् । आफ्ना बाबुको मृत्युको खबर मानदेवले आमा राज्यवतीबाट पाए भनी यस स्तम्भलेखमा लेखिएको छ ।

यसरी धर्मदेवको मृत्यु कसरी भयो भन्ने कुरा नखुलाइएकोमा कुनै रहस्य हुन सक्ने इतिहासकारहरूले अनुमान गरेका छन् । गोपालवंशावलीले मानदेवले अज्ञानतावश आफ्ना बाबुको वध गरे भन्ने कल्पित कथा पनि जोड्न पुगेका छन् । जेहोस्, धर्मदेवको मृत्यु अकस्मात् भएको थियो भन्नेचाहिँ स्पष्ट छ ।

यस अर्थमा हेर्दा लिच्छवीकालमा सती प्रथा थियो, तापनि अनिवार्य थिएन । सती जाने वा सतीव्रतमा रहने दुवै बाटो खुला थिए भन्ने थाहा पाइन्छ । साथै, मानदेवले धम्की दिई आमालाई सती जान रोकेकाले बाल्यावस्थामा नै मानदेव राजा हुन पगेका थिए भन्ने अनुमान लगाउन सकिन्छ ।

यस अर्थमा हेर्दा सती प्रथाको सत्ता कठोर थिएन भन्ने निष्कर्ष निकाल्न सकिन्छ ।

मानदेवको शिलास्तम्भको तेस्रो पाटोको अभिलेखको उतार । स्रोत: राष्ट्रिय अभिलेखालय

राज्यारम्भ र विजयस्तम्भ

धर्मदेवको मृत्यु भएको र मानदेव गद्दीमा बसेको समाचार सुनेपछि वरपरका सामन्त राजाहरू मानदेवको दरबारमा उपस्थित भएनन् भन्ने कुरा शिलास्तम्भमा उल्लेख गरिएको छ । कमजोर भएको दाउ छोपेर उनीहरू स्वतन्त्र हुने चेष्टा गरेको शिलालेखले खुलाएको छ ।

‘यस्तो अवस्थामा ती सामन्तहरूलाई कज्याउन सकिएन भने राज्य नै टुक्रिने सम्भावना हुन्थ्यो । मानदेवले पनि गद्दीमा बस्नेबित्तिकै यस्तै अवस्थाको सामना गर्नुपर्‍यो’, स्तम्भमा भनिएको छ ।

आवश्यक शस्त्र र शास्त्रसम्बन्धी शिक्षा हासिल गरिसकेका मानदेव आफ्नो पैतृक राज्य थाम्न सामन्तहरूलाई दबाउने निश्चय गरी आमाको आज्ञा लिई फौजका साथ मानदेव पहिले पूर्वतिर गए । पूर्वका सामन्तहरूलाई कज्याउन मानदेवलाई खासै गाह्रो भएन । शिलालेखमा उल्लेख भएअनुसार पूर्वका सामन्तहरूले मानदेवको आधिपत्य स्वीकार गरे ।

चाँगुको यस स्तम्भलेखमा पूर्वका सामन्त राजाहरूलाई होच्याएर ‘शठ’ भनी लेखिएको छ । यसबाट पूर्वदेशका सामन्त राजाहरू किराँत थिए कि भन्ने अनुमान गर्न सकिने धनव्रजको तर्क छ । यसरी पूर्वका सामन्त राजाहरूलाई कज्याएर मानदेव पश्चिमतिर बढे भन्ने कुरा शिलास्तम्भमा खुलाइएको छ ।

पूर्वतिरका सामन्तहरूलाई सजिलैसँग कज्याउन सकेको हुनाले मानदेवको हौसला बढेको हुँदा जगर फिँजाएको सिंहजस्तै निडर भई मानदेव पश्चिमतिर लागे भनी शिलालेखमा उल्लेख गरिएकाे छ । तर, पश्चिमतिर पूर्वतिरको जस्तो भएन ।

'पश्चिमतिरका सामन्तमा मल्लपुरीका सामन्त राजाले मानदेवको आधिपत्य मान्न तयार भएनन् । सुरुमा त मानदेवले कुराकानी गरी सम्झौता गर्न उनलाई बोलाए । तर, उनले मानदेवको कुरालाई टेरेनन् । त्यसपश्चात् झोँक्किएर युद्ध नै गर्ने मनसायले मल्लपुरीका सामन्तलाई अँठ्याउने निश्चय मानदेवले गरे', वज्राचार्य स-सारमा शिलालेखको चित्रण यसरी गर्छन् ।

मानदेवको शिलास्तम्भमाथि राखिएको चक्र।

‘मल्लपुरी गण्डकीपारि थियो । गण्डकी तर्नु सजिलो थिएन । तैपनि मानदेवले आवश्यक प्रबन्ध मिलाई आफ्ना मामाको फौजलाई पहिले गण्डकी तर्नलाई मल्लपुरी घेर्न पठाए । पछि आफू पनि ठूलो फौजका साथ गण्डकी तरी मल्लपुरीमा आक्रमण गर्न पुगे । मल्लपुरीका सामन्त राजाले मानदेवको यस आक्रमणको मुकाबिला गर्न सकेनन् । यसो हुँदा उनले मानदेवको आधिपत्य स्वीकार गर्न विवश हुनुपर्‍यो’, शिलास्तम्भमा मानदेवको विजयको चर्चा यसरी गरिएको छ ।

मानदेवका मामा को थिए, हालसम्म थाहा पाउन सकिएको छैन । मल्लपुरीमा आक्रमण गर्दा ‘प्यारा मामा ! तपाईँ आजै गण्डकी तर्नुहोस् । म पनि फौजका साथ नदी तरेर तपाईँको फौजको पछि लाग्नेछु' भनी मानदेवले सन्देश पठाएको कुरा शिलालेखले कलात्मक ढङ्गले वर्णन गरेको छ । नभन्दै मानदेवका मामाले पनि आफ्नो भिन्नै फौज लिएर गएको स्पष्ट बुझिन्छ ।

त्यस्तै, मानदेवले गण्डकी नदी कसरी तरे ? यसबारे विविध अनुमान मात्रै इतिहासकारहरूमा व्याप्त छ । यसरी पूर्व र पश्चिम मल्लपुरीका सामन्तहरूको सेखी झारेर सबैलाई जितेर देश फर्किएका मानदेव र बडामहारानी राज्यवतीद्वयले ब्राह्मणहरूलाई अक्षय धनदान गरेको कुरा शिलास्तम्भमा उल्लेख छ ।

सोही खुसीमा मानदेवले विजयस्तम्भका रूपमा चाँगुनारायणको उक्त शिलास्तम्भ राखेको उल्लेख गरिएको छ ।शिलास्तम्भले यतिविघ्न कथन पस्किए पनि केही प्रश्न भने अनुत्तरित नै छाडिदिएका छन् ।

मल्लपुरी कता थियो ?

गण्डकीपारि ‘मल्लपुरी’ कहाँनिर थियो, हालसम्म पत्ता लाग्न सकेको छैन । इतिहासकारहरूले मानदेवले तरेको गण्डकी कालीगण्डकी नै हो भन्ने अनुमान गरेका छन् । यस कारण कालीगण्डकीपारि राम्ररी खोजी गर्न सके ‘मल्लपुरी’ पत्ता लाग्ने सम्भावना छ ।

चाँगुनारायण मन्दिरमा एक दर्शनार्थी दर्शन गर्दै ।

नेपालको सीमा

नेपालको सीमाबारे हरबखत विवाद भइरहन्छ । लिच्छवीकालमा नेपाल ठूलो थियो भन्ने कुरा चाँगुको यस स्तम्भलेखबाट थाहा पाइने इतिहासकारहरूले बताउँदै आएका छन् ।

धर्मदेवको अकस्मात् मृत्युपश्चात् मानदेवलाई कम आँक्दै स्वतन्त्र हुन खोजेका पूर्व र पश्चिमका सामन्त राजाहरूलाई मानदेवले कज्याएको वर्णनले नेपालको सीमाबारे केही खुलासा भने गर्छ । धनव्रजका अनुसार यसबाट कमसेकम पूर्वतिर कोसीप्रस्त्रवणक्षेत्र र पश्चिमतिर गण्डकीप्रस्त्रवणक्षेत्र नेपाल राज्यभित्र पर्दथे भन्ने स्पष्ट देखिन्छ ।

लिच्छवीकालको नेपालको सीमाबारेमा समुद्रगुप्तको प्रयागको स्तम्भलेखले निकै प्रकाश पार्छ । साे स्तम्भलेखमा कुमाउदेखि पूर्वपट्टि, आसामदेखि पश्चिमपट्टिको भाग नेपाल हो भन्ने उल्लेख छ ।

पूर्वतिर दोलखा, मुलकोटसम्म र पश्चिमपट्टि गोरखासम्म लिच्छवीकालका अभिलेख पाइएका छन् । राम्ररी खोजी गरिए अझ परपर पनि लिच्छवीकालका अभिलेख भेटिने सम्भावना छ । पश्चिम बाङ्गलुङ्गमा मानदेवका ‘मानाङ्क’ मुद्रा पनि पाइएका छन् । जुम्ला लामाथाडा गुफामा पछिल्लो लिच्छवी लिपि कुँदिएका माटाका चैत्य भेटिएका छन् । यी प्रमाणबाट पनि लिच्छवीकालमा नेपाल ठूलो थियो भन्ने सिद्ध हुन्छ ।

‘लिच्छवीकालका अभिलेख’ पुस्तकमा नेपालको सीमा हालको आयतनजत्तिकै ठूलो रहेको चर्चा गरिएको छ ।

भूकम्पले क्षतिग्रस्त बनाएको चाँगुपरिसरमा पुनर्निर्माणको काम हुँदै ।

वर्ण व्यवस्थाको इतिहास

यस स्तम्भलेखबाट लिच्छवीकालमा पनि वर्ण व्यवस्था थियो भन्ने कुरा थाहा हुने इतिहासकारहरू बताउँछन् । मानदेवले ‘क्षात्रेणाजिमखाश्रयेण विधिना दीक्षाश्रितोहं स्थितः’ भनी आफूलाई गर्वका साथ क्षत्रीय हुँ भन्नु र आफ्नी आमा राज्यवतीले ब्राह्मणहरूलाई दान दिएको कुरा उल्लेख गर्नुले सो कुरा दर्शाउने वज्राचार्यको तर्क छ ।

हाल प्रचलनमा रहेको ‘चार वर्ण छत्तीस जात’ जस्तै लिच्छवीकालमा ‘चार वर्ण अठाह्र जात’ भन्ने प्रचलन रहेकाे वज्राचार्यले चर्चा गरेका छन् । उनका अनुसार लिच्छवीकालमा जनतालाई धार्मिक स्वतन्त्रता थियो अर्थात् आफूलाई श्रद्धा भएको जुनसुकै धार्मिक सम्प्रदायमा जनता लाग्न सक्थे । तर, पेसामा भने जनतालाई यस्तो स्वतन्त्रता थिएन ।

'जनताले आफ्नो जातअनुसारको मात्रै काम गर्न पाउँथे । यसो हुनाले ‘धर्मशङ्कर’ नहोस् भन्ने कुराको रेखदेख गर्ने एक विशेष अधिकरण (अड्डा) ‘भट्टाधिकरण’ नै त्यस बेला खडा गरिएको थियो', वज्राचार्यले पुस्तकमा चर्चा गरेका छन् ।

साथै, ऐतिहासिक दृष्टिकोणले मात्रै नभई विद्वताको दृष्टिले पनि लिच्छवीकालीन समय उज्ज्वल भएको उनको भनाइ छ । स्तम्भलेखका रचयिताको नाउँ उल्लेख नभए पनि उनी संस्कृत भाषामा दख्खल भएका, उच्च कविता–शक्ति भएका विद्वान् थिए भन्ने कुरा श्लोकबाट झल्कनेमा इतिहासकारहरूको बहुमत छ ।

चाँगुनारायणको मन्दिरको पश्चिम दर्शनद्वार ।

राज्यवती सती जान लाग्दा आमाछोराको संवाद कविले बडो मार्मिक ढङ्गले प्रस्तुत गरेको वज्राचार्यले चर्चा गरेका छन् । यसै गरी, अरु वर्णनमा पनि कविको विद्वता देखिन्छ । मानदेवका अन्य अभिलेखको रचनाशैली पनि सुन्दर र विद्वतापूर्ण छ ।

त्यसो त ऐतिहासिक, राजनीतिक, कूटनीतिक, कलात्मक, धार्मिक रूपमा मात्रै होइन, मानदेवको देन आर्थिक हिसाबले पनि उल्लेखनीय छ । नेपालमा पहिलोपटक सिक्का अनुमोदन गर्ने राजा मानदेवले नै नेपालमा मानाङ्क नामक सिक्का चलनचल्तीमा ल्याएका थिए । भोगिनी, श्यामसुन्दरी र गुणवती गरी तीन रानीमध्ये मानदेवकी पहिली श्रीमती भोगिनीको नाम उक्त सिक्काको पछाडि लेखाएका पनि थिए मानदेवले ।

गोपाल राजवंशावलीअनुसार ४१ वर्ष शासन गरेका मानदेव पशुपति सूर्यघाटको अभिलेखमा उल्लेख भएअनुसार ४२७ संवत्‌मा मृत्युवरण गरेका थिए ।

वास्तवमा शिलालेखले फगत संवत्, तिथिमिति र राजाको नाम मात्रै होइन, तात्कालिक कालखण्डको राजनीतिक, ऐतिहासिक, धार्मिक, कला, साहित्य र दर्शनलगायत विविध आयामबारे समेत प्रकाश पारिदिन्छ । होइन भने लिच्छवीकालको इतिहास बोकेको मानदेवको शिलास्तम्भ हाम्रा लागि यति विघ्न संग्रहणीय सावित हुने थिएन ।

तस्वीरहरू : सुशील श्रेष्ठ

प्रकाशित मिति: शनिबार, फागुन ८, २०७७ ०६:५७