अर्बाजो भिरेर आन्दोलित बनेका प्रकाश, जसका लागि कला निर्दयी भइदियो

A+ A A-

आउँछ एक बेला, आउँछ त्यो बखत
मच्चिन्छ हलचल हलचल
होइन पानी बग्दछ रगत
नसामा कलकल कलकल...।

स्टेजमा उभिएर यो गीत गाउने व्यक्ति थिए, प्रकाश गन्धर्व । गत शुक्रबार वसन्तपुर डबलीमा ‘स्रष्टा आन्दोलन २०७७’ लेखिएको ब्यानरअघि गुञ्जिएका थिए, उनी । खुट्टामा घुङ्गरु र निधारमा रुमाल बेरेका उनले अर्बाजो बाजाबाट मन्त्रमुग्ध धुन निकाले र गुनगुनाए जनवादी गीत ।

दर्शकदीर्घामा उभिएकाहरू पनि उनीसँगै लय मिलाउँदै गीत गुन्गुनाइरहेका थिए । प्रतिगमनविरुद्ध स्रष्टाले गरेको रचनात्मक आन्दोलनमा उनको संगीतले थप ऊर्जा भरेको थियो ।

देशमा जे भइरहेको थियो, त्यो प्रकाशलाई निको लागेको थिएन । प्रतिगमनविरुद्ध सचेत नागरिकले आवाज उठाइरहँदा उनी चुप बस्न सकेनन् । आफैँलाई प्रश्न गरे, ‘देशमा संकट आउँदा म कसरी मौन बस्न सक्छु ?’

त्यसपछि अर्बाजो भिरेर उनी पनि आन्दोलित भए ।

गीत सकियो । जब घर फर्कने बाटो हेर्दै थिए, प्रकाशले खल्ती छामे । रित्तो थियो । बाटो खर्चसमेत नभएपछि उनी निराश भए । लेखक राजन मुकारुङसँग भाडा मागे । अनि सदाझैँ निन्याउरो अनुहार लगाएर घर फर्किए ।

उसो त प्रकाशलाई अभावमा बाँच्ने बानी परेको छ । कोरोना महामारीको चपेटामा पहिलो पटक लकडाउन हुँदा उनको आम्दानीको ग्राफ शून्यमा झरेको थियो । आफूसँग भएको जगेडा सकियो । त्यतिबेला सारङ्गी भिरे, अनि रेट्दै घर-घर हिँडे । त्यो पनि कतिञ्जेल सम्भव हुने ! अन्ततः ज्यामी कामका लागि उनी पोखरा पुगे ।

बिस्तारै लकडाउन खुल्यो । समय पुरानै लयमा त फर्कियो । तर, प्रकाशले आफ्नो लय भेटेनन् । अहिले पनि उनको अनुहारमा निराशाको बादल उडिरहेको छ । हामीसँगको भेटमा उनको मुहारमा हाँसो थिएन । संवादैपिच्छे उनी एउटै कुरा दोहोर्‍याउँथे, ‘ संगीतमा पहिचान भयो, पैसा भएन ।’

नौ वर्षको उमेरमा सारङ्गी बोकेर गुल्मीको सुकुम्बासी बस्तीबाट हिँडेका थिए, प्रकाश । आफूलाई दु:खजिलो गरेर हुर्काएकी हजुरआमा र आफ्नो पेट पाल्न उनी त्यतिबेला पनि सारङ्गी रेट्थे । त्यो क्रम अहिलेसम्म छ ।

कहिलेकाहीँ उनी २३ वर्षअघिका संघर्ष खोतल्छन् । आफूलाई नियाल्छन् र फेरि उदास हुन्छन् । त्यतिबेला र अहिलेको क्षणमा उनी एउटै समानता पाउँछन्- अभाव । ‘त्यतिबेला पनि मैले बाँच्नकै लागि संघर्ष गरेको थिएँ, अहिले पनि बाँच्नकै लागि संघर्ष गरिरहेको छु । फरक त के पाएँ र !,’ प्रकाश भन्छन् ।

निर्दयी भइदिएको कला

प्रकाशसँग दुःखका फेहरिस्त छन् । चाहे सुस्केरामा होस् वा धुनमा । उनी आफ्ना दुःख पोख्छन् । संयोग त, सुन्नेहरूले त्यसलाई आफ्नै कथा ठानेर आत्मसात् गर्छन् । कतिले भन्छन्, ‘तपाईंले हाम्रै गीत गाइदिनुभयो ।’

यो त प्रकाशको कला हो । तर, उनी त्यही कलासँग आजकल बिच्किएका छन् । ‘यत्रो वर्ष कलामा रमाउन खोजेँ । दुर्भाग्य, मेरो लागि कला नै निर्दयी भइदियो,’ उनी भन्छन् ।

उनको टोलाइरहेको अनुहार हेर्दा लाग्थ्यो- सारङ्गी रेट्ने प्रकाशलाई अभावले हरदिन रेटिरहेका छन् ।

हुन त उनलाई सारङ्गीले नाम र पहिचान दुवै दियो । यसैले प्रकाश गन्धर्वबाट ‘दिलु गन्धर्व’ बनायो । जुन नाम धेरै नेपालीको मन मस्तिष्कमा अझै पनि छ । बीबीसी मिडिया एक्सनले चलाएको लोकप्रिय रेडियो नाटक ‘कथा मिठो सारङ्गीको’ ।

नाटकमा सूत्रधार बन्दै सारङ्गीमा गीत गाएका थिए उनले । ७ वर्षसम्म लगातार बीबीसी र नेपालभरका २ सयभन्दा बढी रेडियोमा त्यो नाटक बज्यो । बेनीमा घर-घरमा गीत गाउँदै गुजारा चलाइरहेका उनको जीवन त्यही नाटकले अलिकति फेरिदियो । त्यसपछि नै हो, थुप्रै सिनेमा र नाटकमा उनले काम गर्न पाएको ।

गन्दै जाँदा १२ वटा नाटकमा उनले काम गरिसकेका रहेछन् । नाका, हरि, प्रसाद, ‘सेल्फी किङ’जस्ता फिल्मले त उनलाई थप उचाइसमेत दिए । तर, त्यत्तिले उनको आर्थिक स्थिति माथि उठेन । जब उठ्छजस्तो लागेको थियो, लकडाउनले पूर्णबिराम लगाइदियो । र, झन्झन् दुःख थपिँदै गए । ‘अहिले पनि फिल्ममा काम पाउने अवस्था छैन, लकडाउनको असर हामीले अझै खेपिहरहेका छौँ,’ प्रकाश सुस्केरा काढ्छन् ।

सारङ्गी रेटेर गुजारा टार्न उनका लागि सम्भव छैन, अहिले । यसमा पनि कारण छ । सारङ्गीले गाउने लोकगाथा, लोकगीतलाई कहिल्यै मूलधार मानिएन । र, कहिल्यै यसको कदर भएन । घर-घरमा गीत गाउन जाने गन्धर्वहरूको चलन छ । प्रकाश पुर्खाको त्यो चलन निरन्तरता दिन चाहन्छन् । तर, जब घर-घर डुली हिँड्छन् उनले विभेदको राँको सहनुपर्छ । नमिठो अनुभव व्यहोर्नुपर्छ । ‘गुजारा त के चलनलाई निरन्तरता दिन पनि गाह्रो छ अहिले,’ उनले भने ।

ड्रम सेट र पश्चिमी बाजामा रमाउने नेपाली सांगीतिक क्षेत्रले लोपोन्मुख अर्बाजोको महत्त्व कहिले बुझ्छ, थाहा छैन प्रकाशलाई ।

बाल्यकालको सम्झना

प्रकाशले बिर्सनै नसक्ने जीवनको हिस्सा हो, बाल्यकाल । उनले जीवनमा न आमाको वात्सल्य पाए, न बाबुको माया ।

उनी हजुरआमाको छहारीमा हुर्किए । कारण, उनी अविवाहित आमाबाट जन्मिएका सन्तान थिए । उनका बाबु खड्का थिए । जो भारतीय सेनामा जागिरे थिए । उनी बिदामा घर आउँदा गन्धर्व युवतीसँग शारीरिक सम्पर्क राखे । त्यही सम्बन्धको भ्रूण युवतीको गर्भमा हुर्कियो ।

विवाहित क्षत्री केटासँग गन्धर्व केटीको प्रेम सम्बन्ध समाजले स्वीकार गरेन । युवतीले सन्तानलाई जन्म दिइन् । त्यही सन्तान थिए, प्रकाश । त्यसैले उनले आफ्नो जीवनमा बाबुको माया पाएनन् । आमा गन्धर्व भएकाले प्रकाशले आफ्नो थर गन्धर्व राखे ।

प्रकाश एक वर्षको छँदा आमाले विवाह गरिन् । आमा गएपछि उनको बाल्यकाल मावलीमै बित्यो । बाल्यकालमा उनका साथी नै अर्बाजो र सारङ्गी थिए । तिनैसँग खेले, तिनैसँग भुले । तिनै साथीको साथ उनी अहिले पनि छाड्न सक्दैनन् । ‘मैले काँधमा यो बाजा मात्र बोकिरहेको छैन, गन्धर्व जातिको जिम्मेवारी पनि बोकेको छु,’ उत्साहित हुँदै प्रकाशले भने, ‘त्यसैले म आफूलाई गर्वसाथ गाइने हुँ भन्छु ।’

भिडियो हेर्नुस् :