बालुवाटार, शीतलनिवास, सिहंदरबारहुँदै टुँडिखेलतर्फ सोझिएको नागरिक आन्दोलन

बालुवाटार, शीतलनिवास, सिहंदरबारहुँदै टुँडिखेलतर्फ सोझिएको नागरिक आन्दोलन

A+ A A-

सत्तासीनहरूको आँगनममा पुगेर खबरदारीको औँला ठड्याएर नागरिक आन्दोलन टुँडिखेल फर्किने तयारी गर्दै छ । टुँडिखेल त्यही ठाउँ हो, जहाँबाट राणाशाही अन्त्य गर्दै प्रजातन्त्र घोषणा भएको थियो । राजतन्त्र अन्त्य गर्दै लोकतन्त्र/गणतन्त्र घोषणा भएको थियो ।

५ पुसमा प्रधानमन्त्री केपी ओलीले गरेको संसद् विघटनलाई प्रतिगमन नाम दिँदै ११ पुसमा माइतीघरबाट ‘प्रतिगमनविरुद्ध बृहत् नागरिक आन्दोलन’ले प्रतिरोधको शंखघोष गरेको थियो ।

आन्दोलनको पहिलो दिनमा माइतीघरबाट लेखक, पत्रकार तथा अभियन्ता नारायण वाग्लेले 'जनतामा रहेको सार्वभौमसत्ता बालुवाटार र शीतल निवास सरेको हो र' भन्दै प्रश्न गरेका थिए ।

‘राजाबाट खोसिएको त्यो सर्वाभौमसत्ता कहाँ छ ? त्यो सार्वभौमसत्ता हामीले संसदमा छ भनेर व्यवस्था गरेको हो कि होइन ? पहिला नारायणहिटीमा सार्वभौमसत्ता थियो । अहिले नारायणहिटीबाट १५ मिनेट हिँडेपछि बालुवाटार पुगिन्छ । २० मिनेट हिँडेपछि शीतलनिवास पुगिन्छ । के सार्वभौमसत्ता त्यता सरेको हो ?’, वाग्लेले माइतीघरबाट प्रश्न गरेका थिए ।

११ पुसदेखि एक हप्तासम्म माइतीघर मण्डलामा नागरिक समाजले निरन्तर विरोध कार्यक्रम गर्‍यो । कविता, नाटक, गीत र विभिन्न सांस्कृतिक प्रस्तुतिसहितको रचनात्मक तरिका अपनाउँदै प्रतिगमनको विरोध गर्‍यो । प्रतिगमनको प्रतिरोधमा माइतीघरमा च्याब्रुङ, नौमती, ढोलदेखि धिमे घन्किए । युवा कविहरूले कविता सुनाए ।

तत्कालीन माओवादी सशस्त्र युद्धका गायक प्रदीप देवानले प्रतिगमनविरुद्ध माइतीघरमा ‘अरुण तरेर नाना तमोर तरेर’ बोलको गीत गाउँदा वाग्लेले टिप्पणी गरेका थिए, ‘गीतकार सत्तामा, गायक सडकमा, गीत बिचल्लीमा ।’ करिब १५ वर्षपछि ‘बिसे नगर्चीको बयान’ कविता लिएर सडकमा उभिए कवि श्रवण मुकारुङ ।

संसद् विघटन गरेर ओलीले जनादेश अपहरण गर्दै नागरिकको शिर झुकाएको ठहर्याउँदै वाग्लेले नागरिकको शिर उचो पार्न आन्दोलन सुरु गरिएको बताएका थिए ।

‘जंगबहादुरहरू,
इतिहासमा मर्छन् अन्तिम पटक
विद्यार्थीहरू पढ्दापढ्दै बन्द गर्छन्
इतिहासको पुस्तक
तर, पनि
किन जन्मिरहन्छन् अझै नयाँ जंगबहादुर ?’

नागरिक आन्दोलनले ११ पुसदेखि स्वप्निल स्मृतिको यो कवितामार्फत प्रश्न गरिरहेको छ । तर, यता अदालतमा संसद् विघटनविरुद्धको मुद्दामा ओलीको पक्षबाट बहस गरिरहेका अधिवक्ताहरू भने ओलीलाई श्री ३/५ र जंडगबहादुरबराबर अधिकार रहेको दाबी गर्छन् ।

माइतीघरबाट नागरिक समाजले नेपाल प्रज्ञा-प्रतिष्ठानको डबलीमा ‘समृद्धिको यात्रा, ओलीको गाईजात्रा’ भन्दै विरोध सभा गर्‍यो । यो विरोधसभामा नागरिक अभियन्ता मात्र होइन, युवाहरूको पनि बाक्लै उपस्थिति रह्यो । युवतीहरूको समूहले प्रतिगमनविरुद्ध ‘फ्ल्यास मोब’ प्रस्तुत गरे । शिल्पी थियटरका कलाकारले नाटक मञ्चन गरे ।

२०६२/०६३ को जनआन्दोलनमा नागरिक समाजको अगुवाइ गरेका डा. देवेन्द्रराज पाण्डेले त्यतिखेरको आन्दोलनका लागि संकलन भएर जोगिएको २० हजार ५६ रुपैयाँ नयाँ पुस्तालाई हस्तान्तरण गरेर लोकतन्त्रको रक्षार्थ नयाँ पुस्ता तयार भइसकेकोमा खुसी पनि व्यक्त गरे ।

कमलपोखरीमा माटोको टीका लगाएर १२ माघमा नागरिक आन्दोलन प्रधानमन्त्री निवास बालुवाटारतर्फ सोझियो । नागरिक आन्दोलन बालुवाटारको मूल ढोकामा नपुग्दै प्रहरीले लाठी र पानीको फोहरा बर्सायो । करिब १ दर्जन युवा घाइते भए । लोकतन्त्रका लागि आवाज उठाइरहेका नागरिकलाई मरणासन्न हुनेगरी कुट्न लगाएर ओली पशुपतिमा शान्ति पूजा गर्दै थिए ।

त्यसपछि न हो, वाग्लेले भाटभटेनीअगाडिको पीपल चौतारामा उभिएर तेस्रो जनआन्दोलनको घोषणा गरेका । तर, पानीको फोहरा र युवाहरूले प्रहरीको लाठी खाएकै कारण तेस्रो जनआन्दोलन घोषणा नगरेको प्रस्टीकरण दिइसकेका छन् वाग्लेले ।

शिलापत्रको तेस्रो वार्षिकोत्सव कार्यक्रममा उनले तेस्रो जनआन्दोलनबारे प्रस्ट्याउँदै भने, ‘दोस्रो जनआन्दोलनपछि स्थापित राजनीतिक व्यवस्थाले पनि काम नगरेपछि हामी तेस्रो जनआन्दोलनको तयारीमा छौँ । पानीको फोहरा खाएका कारण तेस्रो जनआन्दोलन भनिएको होइन । यावत असन्तुष्टि छन्, यिनका सम्बोधन भएका छैनन् । प्रणालीलाई बदल्नका लागि जनदबाब नदिईकन अब केही हुनेवाला छैन भन्ने बुझैरै हामीले आन्दोलन भनिरहेका छौँ ।’

नागरिक समाजले १६ माघदेखि शहीदको सम्झनामा तीन दिन लगातार कार्यक्रम गर्‍यो । प्रजातन्त्रका लागि आवाज उठाएको भन्दै १९९७ सालमा मारिएका, दशरथ चन्द, धर्मभक्त माथेमा, गंगालाल श्रेष्ठ, शुक्रराज शास्त्रीलाई झुण्ड्याइएको/गोली हानिएको स्थानमा गएर प्रतिगमनको प्रतिरोध गर्‍यो । लोकतन्त्र र समतामूलक समाजका लागि निरन्तर संघर्ष गर्ने वाचा गर्‍यो ।

आफ्ना ठूलो बुबा धर्मभक्त माथेमाको सालिकमुनि उभिएर प्राध्यापक डा. केदारभक्त माथेमाले संसद् पुनर्स्थापनामा मात्र नागरिक आन्दोलन नरोकिने उद्घोष गरे ।

१८ माघमा धर्मभक्त माथेमाको सालिकमुति उभिएर, राजनीतिक दल र तिनका नेताहरूलाई म्यागनाकार्टामा हस्ताक्षर गराउनुपर्ने अवस्था आइसकेको बताउँदै माथेमाले भनेका थिए, ‘१३औँ शताब्दीमा बेलायतका किङ जोन भन्ने निरंकुश राजालाई सही ठाउँमा ल्याउन म्याग्नाकार्टामा हस्ताक्षर गर्न लगाइएको थियो । त्यस्तै, म्याग्नाकार्टामा अहिलेका राजनीतिक नेताहरूलाई हस्ताक्षर गर्न लगाउनुपर्ने भएको छ ।’

गंगालाल श्रेष्ठलाई झुण्ड्याइएको स्थान टेकु पुगेका नागरिकले सडकमै सुतेर शहीदको सम्मान र प्रतिगमनको विरोध गरेका थिए ।

विभिन्न मातृभाषाका कविता र गीत गाउँदै नागरिक आन्दोलनले प्रतिगमनविरुद्धको आवाजलाई समावेशी बनाउने प्रयास गरिरहेको छ । विभिन्न जाति र समुदायका सांस्कृतिक पहिचान आन्दोलनमा समेट्दै नागरिक आन्दोलन समावेशी समाजको पक्षमा रहेको सन्देश पनि दिने प्रयास गरिरहेकै छ ।

बालुवाटारपछि नागरिक आन्दोलन शीतलनिवासतर्फ सोझियो । २३ माघमा शीतलनिवासतर्फ सोझिएको नागरिक आन्दोलनमा प्राध्यापक कृष्ण खनालले राजनीतिक दलहरूलाई सच्याउनु नै आन्दोलनको मूल उद्देश्य रहेको प्रस्ट्याए ।

संविधानमाथि राष्ट्रपतिले नै प्रहार गरेको बताउँदै उनले भनेका थिए, ‘संविधानलाई हामीले एउटा शिष्ट र सभ्य पहिरनका रूपमा लिएका छौँ । हाम्रो पहिरनको विविधता छ । हामी सबैलाई थाहा छ, हामी पहिरन नहुँदा हामी कस्तो देखिन्छौँ भनेर । राज्य कहिलेकाहीँ जंगली अवस्थामा पुग्छ । त्यस्तो बेला राज्यलाई पनि पहिरनको आवश्यकता पर्छ भनेर हामीले संविधान निर्माण गरेका हौँ । आज त्यो संविधानको पहिरन च्यातिएको छ ।’

शीतलनिवास र बालुवाटार मात्र होइन, नागरिक आन्दोलन सर्वोच्च अदालततर्फ समेत मोडिने उद्घोष गरे प्रध्यापक खनालले । ‘हामी जहाँ पनि जान सक्छौँ- शीतलनिवास, बालुवाटार वा सर्वोच्च अदालत नै किन नहोस्,’ खनालले भनेका थिए ।

२९ माघमा ८६ जना स्रष्टाले विज्ञप्ति नै निकालेर प्रतिगमनको विरोध गर्दै अग्रगमनको पक्षमा संघर्ष गर्न आह्वान गरे । यही अवधिमा विभिन्न राजनीतिक दल र तिनका भ्रातृ संगठनले पनि विरोधसभा गरे । यस्ता विरोधसभामा पुगेर नागरिक समाजका अगुवाहरूले प्रतिगमनको प्रतिरोधमा राजनीतिक दलहरूलाई पनि सडकमा उत्रिन आग्रह गरे ।

२७ माघमा दर्जनभन्दा बढी युवा कविले वसन्तपुरमा ‘म बिउँझन्छु, म उठ्छु, जुट्छु उसैगरी मुट्ठी कस्छु । र, प्रहार गर्छु तिम्रो निरङ्कुश सत्तालाई’ भन्दै प्रतिगमनको विरोधमा ‘न्यायका लागि कविता’ सुनाए । काठमाडौं उपत्यकाबाहिर पोखरा, चितवन, झापामा पनि प्रतिगमनको विरोधमा सिर्जनात्मक विरोध कार्यक्रम भए ।

३० माघमा स्रष्टाहरूले भृकुटीमण्डपबाट वसन्तपुर दरबार स्क्वायरसम्म र्‍याली निकालेर प्रदर्शन गरे । प्रदर्शनमा कलाकार तथा स्रष्टाहरूले अभिव्यक्ति स्वतन्त्रता कुण्ठित भएको संकेत जनाउन साङ्लोले हात बाँधेर प्रतिकात्मक प्रदर्शन गरेका थिए ।

दरबार स्क्वायरमा कवि श्रवण मुकारुङले प्रधानमन्त्री ओलीलाई ललकार्दै भने, ‘मलाई २६ सय १३ वटा उखान आउँछ । के मैले पनि उखान सुनाउनुपर्ने हो ?’

ओलीलाई उखानटुक्का सुनाउन प्रधानमन्त्री नबनाएको जिकिर गर्दै मुकारुङले भने, ‘तिमीलाई त्यहाँ उखान सुनाउन, गीत गाउन पठाएको होइन ।’ मुकारुङको आक्रोश यतिमै रोकिएन, ‘तिमीलाई १२ सय १३ वटा उखान आउँछ । नेपाली संस्कृतिकै बद्नाम हुनेगरी उखान सुनाउने ?’

३० माघमा नै बृहत् नागरिक आन्दोलनले महिला मार्च निकाल्दै सिंहदरबारको मूलगेटमा धर्ना दियो । महिलामाथि भइरहेका हिंसा र प्रतिगमनको विरोधमा शवयात्रा निकाल्यो ।

पारिजातको ‘मानुषी’ कवितादेखि सपना सञ्जीवनीले मैथिली भाषाको ‘अब म सीता, द्रौपदी बन्दिनँ’ भन्ने कविता सिहंदरबारको गेटमा गुञ्जिाए । शिल्पी थियटरका कलाकारले राष्ट्रपतिले संविधान कुल्चिएको संकेत जनाउने नाट्यप्रस्तुति देखाए ।

‘तानाशाह नयाँ होस् या पुरानो, झेल्न सकिन्न !’, सिहंदरबारको गेटबाट नागरिक आन्दोलनले घोषणा गर्‍यो । महिलाले बोलेपछि ‘ट्याउँट्याउँ’ गरेको भन्ने सत्तालाई चुनौती दिँदै लेखक अर्चना थापाले सिहंदरबार गेटबाट भनिन्, ‘हामी यसरी नै ट्याउँट्याउँ गरिरहन्छौँ । यसरी बोलिरहन्छौँ । लोकतन्त्र र न्यायका लागि हामी सदा बोल्छौँ ।’

आफूहरू ट्याउँट्याउँकै अर्थ बुझाउन आन्दोलनमा उत्रिएको बताउँदै उनले भनिन्, 'हामी त्यही ट्याउँ–ट्याउँको अर्थ नै बुझाउन चाहन्छौँ । यो आवाज निभ्न नदिऊँ ।’

दोस्रो जनआन्दोलनदेखि नै प्रतिगमनको विरोधमा सक्रिय रहेका लेखक तथा प्राध्यापक सञ्जीव उप्रेतीले संसद् विघटनपछि समयको पाङ्ग्रो फेरि २०६२/०६३ तिरै आइपुगेको संकेत गरेका थिए ।

लोकतन्त्र र सामाजिक न्यायको पक्षधर भएर सडकमा उत्रिन सबैलाई आग्रह गर्दै उनले माइतीघरबाट सचेत बनाउँदै भनेका थिए, ‘लोकतन्त्र र सामाजिक न्यायमाथि घात हुँदा तपाईं तटस्थ बस्न सक्नुहुन्न । यस्तो समयमा तटस्थ बस्नु भनेको प्रतिगमन, अन्यायलाई सघाउनुसरह हो ।’

इतिहासमा हरेक निरंकुश शासकले समाजको बाटो छेकेकोप्रति आक्रोश र रोष प्रकट गर्दै युवा कवि राजु स्याङ्तानले वसन्तपुरबाट प्रश्न गरे–

‘को हो यो
किताबको पानामा सदावहार बाँचिरहने मान्छे ?
अनि कसको हो यो
इतिहासको मूलसडकमा
बाटो छेकी बसेको सालिक ?’

कवि भूपाल राईले माइतीघरबाटै त्यस्तै आशयको प्रश्न गरे आफ्नो कविता ‘पुतला’ मार्फत:

‘अलिकति उखेलिएको जंगबहादुर जुँगा
मानसमा ठडिइरहेका पृथ्वीनारायण औँला
फाटिसकेको महन्दी लवेदा, टालो
र, अन्तिम श्रीपेचको झरिसकेको एउटा कल्की
यी सब पहिरेर यसरी बीच सडकमा उभिने त्यो को हो ?’

हरेक परिवर्तनको बाटो छेक्ने । समयको पाङ्ग्रापछाडि घुमाउन खोज्ने । नागरिकलाई जहिले रैती ठान्ने शासक र सत्ताविरुद्ध दशरथ चन्द र शुक्रराज शास्त्रीलाई मारिएको स्थानमा पुगेर नागरिक आन्दोलनका अगुवा नारायण वाग्लेले टुँडिखेल मार्चको घोषणा गरे ।

शहीदको सालिकमुनि उभिएर उनले उद्घोष गरे, ‘राणा शासनमा सिंहदरबार वरपर हिँड्न पाइँदैनथ्यो, कर्फ्यु लगाइन्थ्यो । साथीहरू, अहिले निषेधाज्ञा छ । शासकहरू बस्ने महत्त्वपूर्ण ठाउँमा काँडेतार लगाइएका छन् । साथीहरू भन्नुस्- फरक कहाँ छ ? हामी ७ फागुनमा टुँडिखेलमा जम्मा भएर शासकसँग एक–एक हिसाब माग्नुपर्छ ।’

७ फागनुमा नागरिक आन्दोलनले टुँडिखेल मार्च गर्दै छ भने चिकित्सा शिक्षा सुधार अभियन्ता डा. गोविन्द केसी प्रतिगमनविरुद्ध अनसन बस्दै छन् । ५ पुसयता डा. केसी सडकमा उत्रेर प्रतिगमनको विरोध गरिरहेका छन् ।

प्रज्ञा-प्रतिष्ठानको डबलीमा नागरिक आन्दोलनले भनेको थियो, ‘जनताले शासकलाई भने- तिमी संविधान होइनौ । न त तिमी नीति हौ, न विधि नै हौ । सुन शासक, अब हामी लेख्छौँ यो देशको संविधान । हामी बनाउँछौँ नीति र विधि । हामीलाई चाहिएको छ विधिको शासन......।’

बालुवाटार, शीतलनिवास र सिहंदरबारको एक फन्को लगाइसकेको नागरिक आन्दोलनलाई टुँडिखेल प्रवेश त्यति सजिलो छैन ।

मैदानको बीचमा काँडेतारले छेकेर एकातिर नेपाली सेनाले परेड मैदान बनाएको छ । अर्कोतिर भूकम्पले भत्केको धरहराको भग्नावशेष राखेर प्रतिबन्ध घोषित गरिएको छ । प्रजातन्त्र, लोकतन्त्रको साक्षी बसेको खुलामञ्च मासेर सरकारले पार्किङ बनाएको छ । कुनै समय माइतीघर नै नागरिकबाट खोस्न लागिपरेको सत्ताबाट टुँडिखेल खोस्न नागरिकलाई सहज भने पक्कै नहोला ।

तस्वीर : सुशील श्रेष्ठ

प्रकाशित मिति: आइतबार, फागुन २, २०७७ १८:२९