शिला हराएको शिलालेख : पशुपतिमा भेटिएकाे लिच्छवीकालीन प्रमाण

A+ A A-

विगत परिवर्तन हुँदैन । तर, इतिहास परिवर्तन भइरहन्छ ।

सुन्दरता भनौँ या कमजोरी, इतिहास स्थिर हुँदैन !

यो त नदीजस्तै गतिशील हुन्छ । शेयरबजारजस्तै चलायमान हुन्छ ।

इतिहास कतिखेर कुन अवस्थामा कसरी अद्यावधिक हुन्छ ? थाहै हुँदैन !

०००

हुन पनि आफ्नो स्वरूप परिवर्तन गरेर हैरान पार्छ इतिहास हामीलाई । पटक-पटक ‘म्युटेट’ भएर बेलाबखत दङ्ग पनि पारिदिन्छ । मानाैँ, इतिहास भाइरस हो ।

‘यही हो अन्तिम सत्य’ भनेर लाहाछाप लगाउने छुट इतिहासले हामीलाई कदापि दिँदैन ।

किनभने इतिहासमा अन्तिम सत्य हुँदैन । इतिहासमा सत्य स्थगित हुन्छ । स्थगित भई नै रहन्छ । क्षितिजजस्तै । जीवनजस्तै ।

०००

भनिन्छ, इतिहासको आविष्कार गरिँदैन, अद्यावधिक गरिन्छ । समयानुक्रममा यसले आफैँलाई अद्यावधिक गरिरहन्छ, विभिन्न खोज, अध्ययन, अनुसन्धान र बुझाइसँगै ! यस अर्थमा हेर्दा इतिहासको नियमित निर्माण, पुनर्निर्माण भइरहन्छ ।

सम्भवतः त्यसैले इतिहासकारहरू इतिहासको एउटै कालखण्डमा पनि पटक-पटक अवतरण गरिरहन्छन् । फेला परेका नयाँ तथ्य, तथ्यांक, स्रोत–साधन र प्रमाणहरूबीच मन्थन गरिरहन्छन् । यसरी उनीहरू इतिहासको परीक्षण/पुनर्परीक्षण गरिरहन्छन् ।

०००

इतिहास नोकिया फोनजस्तो एउटै मोडलको पनि त हुँदैन ! एप्पल कम्पनीले बजारमा आइफोन १० ल्याउँदा नल्याउँदै आइफोन मोडल ११ ल्याएजस्तै इतिहासले कहिलेकाहीँ फड्को मारीमारी पनि आफूलाई अद्यावधिक गरिदिन्छ ।

२०४६ सालमा ठीक यस्तै भएको थियो ।

जब पशुपतिनाथ पटाङ्गिनीको मुक्तिखण्डपमा एकाएक लिच्छवीकालीन शिलास्तम्भ फेला पर्‍यो, इतिहास एक पटक पुनः अद्यावधिक हुन पुग्यो ।

त्यतिञ्जेलसम्म चाँगुनारायणको मन्दिर र त्यहाँ भएको मानदेवको शिलालेखलाई नै नेपालको सबैभन्दा प्राचीन प्रामाणिक अभिलेख भनी मान्दै आइएको थियो । तर, हामीलाई गलत सावित गर्दै २०४६ सालमा पशुपतिको पटाङ्गिनीमा लिच्छवीकालीन शिलालेख भेटिन पुग्यो ।

चाँगुनारायणको ‘३८६ शकसंवत्’लाई नै उछिनेर ‘३८१ शकसंवत्’ लेखिएको उक्त शिलालेखले आफ्नो अस्तित्व दाबी गर्‍यो । र, इतिहास केही पर धकेलियो ।

यसरी जेठो मानिएको चाँगुको अभिलेख माहिलो हुन पुग्यो । इतिहास वास्तवमै रमाइलो छ ।

०००

२०४६ साल, ठ्याक्कै कुन महिनाको कुरा हो ! पुरातत्त्व विभागका पूर्वप्रमुख पुरातत्त्व अधिकृत तथा लिपिविज्ञ श्यामसुन्दर राजवंशीलाई पनि थाहा छैन ।

‘सम्भवतः मंसिर/पुस महिनाको कुरा हो !’, उनी लख काट्छन् ।

पशुपतिनाथको दक्षिण पश्चिम गेटमा पशुपति विकास कोषद्वारा सञ्चालन भइरहेको पुनर्निर्माण कार्यक्रमअन्तर्गत प्राङ्गणमा सरसफाइलगायत मर्मतसंहारको काम भइरहेको थियो । उन्मत्त भैरवसँगैको यज्ञशाला भवन भत्काएर पुनर्निर्माण गरिँदै थियो ।

भवनको जग लगाउने सिलसिलामा एकाएक सरसफाइ तथा जग लगाउने डकर्मीहरूले अग्लो ढुङ्गा फेला पारे । नजिकै गएर नियालेर हेर्दा ढुङ्गामा अक्षरहरू कुँदिएका देखिए । नभन्दै त्यो अग्लो ढुङ्गा, ढुङ्गा नभएर शिलास्तम्भ पो रहेछ ।

इतिहासले हामीलाई फेला पारेको हो या हामीले इतिहासलाई ? यसै भन्न सकिन्न ।

तर, अनायासै भेटिएको शिलापत्रबारे अनभिज्ञ पशुपति विकास कोषका तत्कालीन सदस्यसचिव शिवशरण राजभण्डारी अन्योलमा परे । उनले तत्कालै पुरातत्त्वका अधिकृत श्यामसुन्दरलाई शिलापत्र फेला परेको सूचना पठाए ।

‘भेटिएको शिलापत्र कुन लिपिमा लेखिएको होला ?’ लिपिविज्ञ श्यामसुन्दर कौतुहलका साथ पशुपतिनाथको दक्षिण पश्चिम गेट पुगे ।

घटनास्थलमा पुग्दा उल्टिएर रहिरहेको रहेछ, शिलास्तम्भ ।

वास्तवमा शिलास्तम्भ होइन, हाम्रो इतिहास उल्टिइरहेको थियो त्यहाँ ।

‘उल्टेर रहेका कारणले पनि यतिका वर्षसम्म कसैले नदेखेको हुनुपर्छ’, उनले मनमनै अनुमान लगाए । ‘कतिले बिरामीका लागि मरिच पिस्ने पनि गरे होलान् । कतिले चन्दन/सन्दन पनि घोटे होलान्’, शिलापत्र सरसफाइ गरुञ्जेल उनको मनमा कुरा मडारिइरहे ।

शिलालेखको पहिलो पंक्तिमा ‘शकसंवत् ३८१ वैशाख मासे शुक्ल’ भनी लेखिएको स्पष्ट देखिएकाले संवत् पढ्न उनलाई त्यति कठिन भएन ।

‘ओहो ! मानदेवको भन्दा जेठो शिलालेख !’ उनी आश्चर्यचकित भए र हतारिँदै लिपि पढ्न लागे ।

पशुपति प्राङ्गणमा भेटिएको शिलालेखको अप्रकाशित लिच्छवीकालीन शिलापत्र / स्रोत : राष्ट्रिय अभिलेखालय

अभिलेखको पाठमा शिलास्तम्भ भन्ने शब्दको प्रयोग भएबाट नै यो शिलास्तम्भको खण्डित भाग हो भन्ने बुझ्न धेरै बेर लागेन उनलाई । अभिलेखको दायाँ तथा बायाँ छेउ र तल्लो भाग खण्डित रहेकाले पाठ अपूरो पाएपछि उनी हुनसम्म खिन्न भए ।

खिन्न मन लिँदैमा खनेर निकालिएको शिलास्तम्भ पूर्ण हुनेवाला थिएन ।

श्यामसुन्दर शिलालेखमा कुँदिएका अक्षरमा घोरिँदै उतार्न तम्सिए । संस्कृत भाषाअन्तर्गत पूर्व लिच्छवी लिपिमा लेखिएको उक्त शिलालेखमा वृषदेवको नाम उल्लेख भएको देखेपछि उनी हौसिए । यसरी हेर्दाहेर्दै हातमा अद्यावधिक इतिहासको उतार लिएका श्यामसुन्दर शिलालेखमा कुँदिएको २५ पंक्ति अभिलेख पढेर सोचमग्न हुन पुगे ।

‘चाँगुनारायणको शिलालेखभन्दा जेठो पाइए पनि पशुपतिनाथमा भेटिएको शिलास्तम्भ धेरै हदसम्म चाँगुको जस्तै छ’, श्यामसुन्दर स्मरण गर्छन्, ‘चाँगुनारायण शिलास्तम्भमा जसरी मानदेवको वंशावली वृषदेव, शंकरदेव, धर्मदेवलगायतको नाम उल्लेख गरिएको छ, ठीक त्यसरी नै यसमा वृषदेवको वर्णन छ ।’

‘खण्डित यस अभिलेखमा वृषदेवको नाम मात्र उल्लेख छ । मानदेवको नाम खण्डित भागमा परेको हुन सक्छ’, उनी अनुमान लगाउँछन् । हुन पनि शिलालेखमा संवत् ३८१ उल्लेख भएबाट नै याे शिलालेख मानदेवको शासनकालमा राखेको थाहा हुन्छ । ‘काटिएर ताछिएको अवस्थामा भेटिएको हुनाले बीचको भाग मात्रै रहेका आधारमा हेर्दा चाँगुको जस्तै अग्लो शिलास्तम्भ थियो याे’, श्यामसुन्दर निष्कर्ष निकाल्छन् । शिलालेखमा उच्च गरि शृङ्ग भन्ने शब्दको प्रयोगबाट शिलास्तम्भ अति अग्लो पहाडको टाकुरा जस्तो भन्ने भाव झल्किने उनी बताउँछन् ।

हुन पनि शिलालेखमा प्रयोग भएको ‘वक्त्र पञ्च’ शब्दले महादेवका पाँचवटा मुख भन्ने जनाउँछ । श्यामसुन्दरको भनाइमा पाँच मुख भनेर लेखिएकाले पशुपतिनाथकै वर्णन गरिएको हुन सक्छ । साथै, शिलालेखमा प्रयोग भएका ‘वग परि’, ‘वृंहित चारु मूर्ति’, ‘वक्त्र पञ्च’, ‘परिचुम्वित’, ‘भगवतः प्रतिमा’ जस्ता शब्दले महादेवको राम्रो मूर्ति राखिएको बुझिन्छ । त्यसैले यो शिलास्तम्भ पशुपति मन्दिरको महत्त्व झल्काउने र आसपास रहँदै आएको स्तम्भ हुनुपर्ने अनुमान गर्न सकिने राजवंशी बताउँछन् ।

त्यसो त वि.सं १४०६ मा बङ्गालका सुल्तान समशुद्दिन इलियासले नेपालमा आक्रमण गरेका थिए । त्यसबेला उनका सेनाले नेपालका असंख्य देवालय र मूर्तिहरू विध्वंस गरेका थिए । पशुपतिनाथको शिवलिङ्गलाई समेत तीन टुक्रा गरी खण्डित गरिदिएका थिए भन्ने कुरा गो. रा. वंशावलीको २८ पत्रमा उल्लेख छ ।

त्यसैबेला यस स्तम्भलाई पनि टुक्राटुक्रा पारी अस्तित्व नै नरहने गरी खण्डित गरिदिएको हुन सक्ने अनुमान श्यामसुन्दर लगाउँछन् । भन्छन्, ‘त्यसैले पछि यज्ञशाला निर्माण कार्य भएको बेला यी खण्डित ढुङ्गालाई जगमा उपयोग गरिएको हुनुपर्छ । यस शिलास्तम्भका अन्य बाँकी भाग पनि यस्तै प्रकारले जगमा उपयोग भइरहेको हुन सक्छ ।’

पशुपति प्राङ्गणमा भेटिएको शिलालेखले पशुपतिनाथको प्राचीनतालाई प्रमाणित गरिदिएको इतिहासकार हरिराम जोशी बताउँछन् । यो अभिलेख प्राप्त हुनुभन्दा अघि चाँगुनारायणस्थित शकसंवत् ३८६ को मानदेवको शिलास्तम्भलाई प्रथम प्रामाणिक प्राचीन अभिलेख भनी इतिहासकारहरूले मान्दै आएका थिए । चाँगुनारायणको अभिलेखभन्दा पाँच वर्षअघिको संवत् ३८१ को अभिलेख प्राप्त भएयता प्रथम प्रामाणिक प्राचीन अभिलेख पशुपतिको शिलालेख सिद्ध भएकाे हो ।

शिलापत्र हराएको सूचना !

विडम्बनाको कुरा, यसरी नेपालको प्राचीन प्रामाणिक अभिलेखको इतिहास बोल्ने पशुपतिको शिलास्तम्भ हाल हराइरहेको छ । उक्त शिलालेख हाल यथास्थानमा मात्रै होइन, पशुपतिनगरमै भेटिँदैन । वा भनौँ, हालसम्म भेटिएको छैन ।

मानिस हराएको सूचनाझैँ शिला हराएको सूचना छापिन्थ्यो भने कस्तो हुन्थ्यो होला ?

पशुपतिनाथको दक्षिण पश्चिम यज्ञशाला भवनमा रहँदै आएको शकसंवत् ३८१ को शिलास्तम्भ,

उमेरः १५६० वर्ष

उचाइः करिब ३१ इन्च ।

३१ वर्षअघि भेटिएको शिलापत्र हाल हराइरहेको हुँदा पाउनुहुनेले ..... मा तुरुन्त सम्पर्क गर्नुहुन अनुरोध गरिन्छ !

एक पटक भेटिएर पनि पुनः हराइनुपर्ने यो कस्तो नियति !

भेटिएर पनि हराउनुपर्ने नियति भोगिरहेको पशुपतिको ऐतिहासिक शिलालेख वास्तवमा हाम्रो असंवेदनशीलताको प्रतिबिम्ब भएको इतिहासकार डा. महेशराज पन्त बताउँछन् ।

शिला हराएको शिलालेख कहीँ अलपत्र छ । आज पुरातत्त्व विभाग र राष्ट्रिय अभिलेखालयमा उक्त शिलालेखको शिला त धेरै परको कुरा, एउटा तस्वीरसम्म पनि संगृहीत छैन । केवल शिलालेखको अक्षरको उतार छ ।

यस्तो लाग्छ, याे इतिहासको उपहास हो । अनि अद्यावधिक गरिएको इतिहासको खिसी टिउरी ।

पुरातात्त्विक नियमअनुसार कुनै पनि अभिलेखलाई स्थानान्तरण गर्न मिल्दैन । अभिलेख जहाँ भेटिन्छ, त्यहीँ रहनुपर्छ । यसै नियमका कारण शिलालेख उत्खनन गरी पहिचानको दायरामा ल्याउन सफल भए पनि तिनको संरक्षण गर्न चुकिरहेको छ, राष्ट्रिय अभिलेखालय एवम् पुरातत्त्व विभाग ।

यस अर्थमा हेर्दा, आफूले बनाएको नियमको सिकार आफैँ भइरहेका त होइनन् हाम्रा अभिलेख ? हाम्रा शिलालेख ? केही प्रश्न अनुत्तरित छन् । पुरातात्त्विक नियमले बाँधिएकाले सबै कुरा थाहा हुँदाहुँदै पनि केही गर्न नसकेको राष्ट्रिय अभिलेखालयकी निमित्त महानिर्देशक सौभाग्य प्रधानाङ्ग बताउँछिन् ।

शिलालेखहरूको दुर्दशा

पृथ्वीको गर्भगृहमा विभिन्न घटनाक्रममा पुरिएर रहेका अनगिन्ती खजानाको खोजीमा कुन बेला, कस्तो अवस्थामा के भेटिन्छ, भन्न सकिँदैन ।

१९३७ सालमा गुजारतका इतिहासकार भगवानलाल ईन्द्र नेपाल आएर लिच्छवीकालका १५ वटा शिलालेख (अभिलेख) सहित अन्य मध्यकालीन शिलालेखहरूबारे अध्ययन गरी ‘ट्वेन्टी थ्री इन्सिक्रप्सन अफ नेपाल’ पुस्तक प्रकाशन गरेका थिए । २०३० सालमा इतिहासकार धनवज्र वज्राचार्यले ‘लिच्छवीकालका अभिलेख’ किताब प्रकाशित गर्दासम्म १ सय २० वटा अभिलेख भेटिएको थियो । हाल लिच्छवीकालका २ सय ५० वटा अभिलेख पाइएको छ । यसरी फेला पर्ने क्रम चलिरहन्छ ।

इतिहास अद्यावधिक हुने क्रम चलिरहन्छ ।

तर, भेटिएर थपिँदै जानुपर्ने ठाउँमा पहिचान भएर पनि जोगाउन नसक्दा भने मन अति नै कुँडिने गरेको श्यामसुन्दर बताउँछन् । भन्छन्, ‘हाम्रा शिलालेखको दुर्दशाको हिसाबकिताब गरेर साध्य नै छैन !’

घामपानीले बिग्रनु त छँदै छ । खेतखेतमा भेटिएका शिलालेख कतिपय ठाउँमा हँसिया उध्याउन (धार लगाउन) प्रयोग भएका छन् ।

कैयौँ ढुङ्गेधाराका शिलालेख लुगा धुँदा साबुनले अस्पष्ट भएका छन् । चोकचोकका शिलालेखचाहिँ बच्चाहरूले खेलेर भत्काइदिएका छन् । मन्दिरका शिलालेख त चन्दन घोटेरै सकिएका छन् ।

त्यसैले त श्यामसुन्दरले भनेझैँ शिलालेखको हिसाब बेहिसाब छ ।

भेटिएर पनि हराउनुपर्ने नियति भोगिरहेका पशुपतिका शिलालेख एक्लो सम्पदा भने होइनन् । १० वर्षअघि पाटन मंगलहिटीको ढुङ्गेधारामा ६ फिट अग्लो लिच्छवीकालीन शिलास्तम्भ भेटिएको थियो । श्यामसुन्दर राजवंशी भन्छन्, ‘हिलैहिलोमा पुरिएकाले न त्याे शिलालेखको उतार लिन मिल्यो, न त्यसको तस्वीर नै ।’

श्यामसुन्दर हाम्रो चेतनास्तरमाथि प्रश्न गर्छन् । ‘स्थानीय तह र सरोकारवालालाई छेउमा उभ्याएर राखिदेऊ भन्दा कसैले मानेनन् । पछि उनीहरूले बाटो बनाउँदा ढुङ्गाले छापेर पुरेर पठाइदिए’, उनी केही आक्रोशित सुनिन्छन्, ‘पुरिएको नै भए पनि यही ठाउँमा छ भन्ने मलाई थाहा छ । तर, निकाल्न सकिँदैन । निकाले पनि सायद पहिलेकै अवस्थामा पाइँदैन ।’

सम्भवतः कुनै दिन मङ्गलहिटीको शिलास्तम्भ भेटियो भने पनि अक्षर चिन्न नमिल्ने अवस्थामा भेटिन्छ ।

लिपि उतारेर पढ्न पाउँदाको खुसी कस्तो हुन्छ ?

श्यामसुन्दर भन्छन्, ‘लिच्छवीकालको प्राचीन अभिलेखको एउटा अक्षर मात्रैले पनि हामीलाई धेरै कुरा बताउन सक्छ । जस्ताे कि, त्यसबेला के व्यवहोरा थियो ?’

वास्तवमा ती अक्षर लोप भएका होइनन्, ती शिलालेख लोप भएका होइनन्, हाम्रो इतिहास नै लोप भएको हो ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, माघ २४, २०७७ ०७:००