ज्ञालिआनो, हाजिर हो !

A+ A A-

बार्सिलोनाको रवाल इलाकाको एउटा सामुदायिक पत्रिकामा एक दिन एउटा गुमनाम व्यक्तिको पाठक-पत्र छापियो, जुन यस प्रकार छः

तिम्रो ईश्वर यहुदी हो र तिम्रो संगीत अफ्रिकन । तिम्रो कार जापानी हो तथा तिम्रो पिज्जा इटालियन । तिम्रो ग्यास अल्जेरियन हो भने तिम्रो कफी ब्राजिलियन । तिम्रो लोकतन्त्र युनानी हो त तिम्रो अङ्क अरेबियन । अनि तिम्रो अक्षरचाहिँ लेटिन ।

म तिम्रो छिमेकी हुँ । तर, तिमी मलाई विदेशी भन्छौ ।
- विदेशी
एदुआर्दाे ज्ञालिआनो

०००

* अप्रिलको महिना थियो । सन् २००९ हुनुपर्छ । ’१० पो थियो कि ! जेहोस, कुनै अन्तर्राष्ट्रिय शिखर सम्मेलनको अवसर थियो । विभिन्न मुलुकका राष्ट्रप्रमुखहरूको भव्य उपस्थिति थियो । यस्तो बेला पत्रकारहरू स्वतः हुने भइहाले । बाराक ओबामा केही बोल्न खोज्दै थिए । उनी हँसिलो मुद्रामा थिए । यताउता हेर्दै मुस्कुराइरहेका थिए । मिनरल वाटरको बोतलबाट काँचको गिलासमा पानी खन्याइरहेका थिए । यस्तैमा ह्युगो चाभेज आफ्नो आसनबाट उठे । मिस्टर चाभेजको हातमा एउटा किताब थियो । पेपरव्याक संस्करणको । उनी सरासर अमेरिकी राष्ट्रपति भएतिर गए । उनको कुम थपथपाए र किताब थमाइदिए । हात मिलाए र पुनः आफ्नो आसनमा आएर बसे ।

भेनेजुएलाका राष्ट्रपति ह्युगो चाभेजले अम्रिकाने राष्ट्रपति बाराक ओबामालाई उपहार दिएको किताब रातारात बेस्ट सेलरको सूचीमा पर्‍यो । आजभन्दा ५० वर्ष पुरानो त्यो किताबले त्यस बेला २४ घण्टाभित्र ४५ हजार २ सय ९५ प्रति बिकेर कीर्तिमान कायम गर्‍यो ।

त्यो किताबको नाम थियो, Open Veins of Latin America, जसलाई क्याजुअल्ली ‘वामपन्थीहरूको बाइबल' भनिन्छ । । जस्तो कि ‘लस एन्जलस टाइम्स’को त्यस बखतको एउटा समाचारको शीर्षकले बताउँछः Hugo Chavez's gift to Obama is a Latin Leftist Bible.

समाचारको अग्र-अंश यस्तो छ, पढ्नुस्ः

The book that Venezuelan President Hugo Chavez gave his U.S. counterpart, Barak Obama, has long been regarded as a bible for the Latin American left, found on the bookshelves and university reading lists of generation of students in the region.

* ‘वामपन्थीको बाइबल’ले मलाई यस बखत एउटा घटनाको स्मरण गराइदियो । कुरा केही वर्षअघिको हो, जुन बासी भइसकेको छ । तैपनि सडेगलेको बासी घटनाको सिनो यदाकदा गन्हाइरहन्छ । झम्सीखेलको एउटा साहित्यिक कार्यक्रममा एक जना उत्साहित नवयुवकले आफ्नो कापी-कलम दिँदै मलाई भनेका थिए, ‘मैले पढ्नुपर्ने किताबहरूको लिस्ट बनाइदिनुस् न, फिक्सन डिजाइनर !’

अचेल पनि त्यस्ता नवयुवकहरू ‘किताब तथा वर्ल्ड सिनेमा'का लिस्ट मसँग मागिबस्छन् । म प्रेमपूर्वक लिस्ट बनाइदिने गर्छु । सुन्दर किताब र सिनेमा हेरेर उनीहरूको रुचि-स्वाद परिष्कार भएमा म आह्लादित हुने गर्छु ।

झम्सीखेलमा त्यस दिन पनि मैले ती नवयुवककको कापीमा केही मनप्रिय किताबहरूको नाम लेखिदिएँ । संयोगले लिस्टमा मार्क्सवादी साहित्यका किताबहरू बढी परेछन् । एक जना वामपन्थी लेखकले त्यो लिस्ट हेरेपछि व्यंग्य गर्दै भने, ‘फिक्सन डिजाइनरले वामपन्थी साहित्यको प्रचार गर्ने आँट गर्ने ? स्वैरकाल्पनिक लेखकले सर्वहारा साहित्यको गुणगान गाउने ?’

वामपन्थी लेखकको कुरा सुनेर म ट्वाँ परेँ ।

* वामपन्थी र रामपन्थीबीच कुनै भेद नभएको देश-काल-परिस्थितिमा यस्तो कुरा गर्नु शायद मूर्खता हो । बरु आउनुस्, अब उरुग्वेका असली वामपन्थी लेखक एदुआर्दो ज्ञालिआनोको चर्चा गरौँ, जसले सन् १९७१ मा Open Veins of Latin America लेखेका थिए । त्यस किताबलाई त्यस बेला चिली, उरुग्वे, अर्जेन्टिनाजस्ता दक्षिण अमेरिकी देशहरूमा प्रतिबन्ध लगाइएको थियो ।

उरुग्वेका असली वामपन्थी लेखक एदुआर्दो ज्ञालिआनो ।

‘लेटिन अमेरिकन लिट्रेचर’को स्वअध्ययन गर्ने कालमा ज्ञालिआनोको नाम मैले पहिलो पटक पढे-सुनेको हुँ । पढेर-सुनेर लामो समय बिर्सेको हुँ । ह्युगो चाभेजले पुनः सम्झाइदिएका हुन् ।

मिस्टर चाभेज सन् २०१३ मा बिते । ज्ञालिआनो सन् २०१५ मा ।

* सन् २०१६ मा ज्ञालिआनोको अन्तिम किताब छापियो Hunter of Stories, जसलाई मैले सन् २०१८ मा किनेँ हिन्दी अनुवादमा : 'किस्सो का शिकारी' ।

* नेपाली वर्णमालामा ‘ज्ञ‘अक्षर मलाई सर्वाधिक प्रिय-सुन्दर लाग्छ । कति प्रिय-सुन्दर लाग्छ भने आफ्नो उपन्यासिकाको नाम नै मैले ‘ज्ञ’ राखेको छु ।

‘ज्ञ’को उच्चारण ‘ग्य’ भए पनि लेख्नुपर्दा ‘ग्य’ को सट्टा ‘ज्ञ’ नै लेख्न प्रीतिकर लागेर ल्याउँछ । तसर्थ ग्यालिलियोभन्दा त ज्ञालिलियो राम्रो ! ग्याब्रियल मार्खेजभन्दा ज्ञाब्रियल मार्खेज नै सुन्दर ! ग्यालिआने भन्दा ज्ञालिआनो कहाँ-हो-कहाँ आकर्षक !

‘ज्ञ’ अन्तिम अक्षर भएर हो या ‘ज्ञ’ले ज्ञान बुझाउने भएर हो, किन-किन मलाई ‘ज्ञ’ बेपत्ता मन पर्छ । माफ गर ‘ग्य’ !

* केही दिनअघि खगेन्द्र संग्रौलाद्वारा अनुदित दार्शनिक लेखहरूको सँगालो ‘सत्ता र सत्य‘पढिरहेको थिएँ, जहाँ अन्टोनिया ग्राम्स्की, अल्बर्ट आइन्स्टाइन, बर्तोल्त ब्रेख्त, एडवर्ड सइद इत्यादिका विचारहरू पञ्जीकृत गरिएका छन् ।

अरु त यस्तै-उस्तै हो, संग्रौलाश्रीलाई ज्ञालिआनो भने अत्यधिक मन पर्दाे रहेछ भन्ने मेरो लाटो मनले ठहर गर्‍यो । किनभने किताबमा उनले ज्ञालिआनोका तीनवटा निबन्ध समावेश गरेका छन् । अरुका एकुन्टा, ज्ञालिआनोका चाहिँ तीनोटा !

ये तो बहोत् नाइन्साफी हो गयी ! कसैलाई काख, कसैलाई लाखापाखा !

जेहोस् ज्ञालिआनोलाई संग्रौलियन भाषामा पढ्दै गर्दा मलाई ‘किस्सो का शिकारी’ नामक आख्यान संग्रहको याद आयो, जसलाई उहिल्यै पढेर कतै थन्क्याइदिएको थिएँ । अब त्यो मरन्च्याँसे किताबलाई खोज्नुपर्ने भयो ।

धुइँपत्ताल खोजेँ । त्यो दिन भेटिएन ।

* ‘ज्ञालिआनो, हाजिर हो !’ भन्दै किताबलाई अर्काे दिन पनि खोजेँ ।

किताब भेटियो । अकल्पनीय ठाउँमा । उक्त किताब मैले बागबजारस्थित ‘जागरण बुक हाउस’मा किनेको रहेछु । १५ अप्रिल २०१८ मा ।

आफ्नो पसलमा प्रायः मार्क्सवादी साहित्यका किताबहरू बेच्ने गणेश चित्तौरे भला मानुष हुन् । ती भला मानुषले त्यो दिन किस्सो का शिकारी देखाउँदै मलाई भनेका थिए, ‘कुमार दाइ, यो किताब तपाईंंलाई मनपर्ने खालको छ । लानुस् ।’ मैले लिएँ र मन पनि पराएँ ।

* जम्मा ४० पानाको पुस्तिकामा जम्मा २२ थान कथा छन् । छोटा-मीठा । ती सबैलाई दोहोर्‍याएर पढेँ । केही कथालाई नेपालीमा अनुवाद गर्नुपर्ला कि भनी सोचेँ ।

अर्काे दिन आफूलाई मन परेका १३ वटा कथा छानेँ । त्यही दिन अनुवाद गरेँ । शीर्षक राखेंः 'ज्ञालिआनो, हाजिर हो !'

* ए, साँच्ची ! आच्या ! तपाईंं यी ताइ-न-तुइका गन्थनहरू किन पढिरहनुभा’छ ? यी गन्थनहरूले तपाईंको ‘गिदी गर्‍या’छैन ?

यी गन्थनलाई तपाईं स्किप गर्न सक्नुहुन्छ । सिधै १३ कथा पढ्न थाले हुन्छ । किनभने मेरो गन्थन चाँडै सकिने कुनै टुंगो छैन ।

* १३ थान कथा स्पेनिश भाषाबाट अंग्रेजीमा, अंग्रेजीबाट हिन्दीमा र हिन्दीबाट नेपालीमा आएका हुन् । तसर्थ यी कथा नेपाली आख्यान साहित्यका पाहुना हुन् । नेपाली भाषाका अतिथि हुन् । द गेस्ट स्टोरिज, यूसी !

* १३ अनुदित कथामा उल्लेख भएका ज्ञालिआनोकृत किताब र तिनको प्रकाशन वर्ष यस प्रकार छन्:

Open Veins of Latin America, 1971.
Days and Nights of Love and War, 1978.
Memory of Fire: Trilogy, 1982.
Mirrors: Stories of Almost Everyone, 2008.
Children of the Days, 2012.
Hunter of Stories, 2016.

* Hunter of Stories अर्थात् 'किस्सो का शिकारी'बारे अरुन्धती रायले यसो भनेर प्रशंसा गरेकी छिन्, ‘ज्ञालिआनो को बिना जादुई यथार्थवादी हुए हकीकत को जादुई बना देनेका हुनर था । यह किताब उनकी महारत का एक नमूना है ।’

* उरुग्वेको राजधानी मोन्टेभिडियोमा जन्मेका ज्ञालिआनोको देहान्त पनि मोन्टेभिडियोमै भयो । मोन्टेभिडियोको नाम मैले स्कुलमा हाजिरीजवाफ प्रतियोगिताका लागि देशहरूको नाम घोक्ने क्रममा पहिलो पटक सुनेको हुँ ।

कस्तो गज्जबको नामः मोन्टेभिडियो !

मेरो बाल-मस्तिष्क ज्यादै जिज्ञासु भइटोपल्थ्यो । सोच्थ्यो, जुन सहरको नाममै ‘भिडियो’ छ, त्यहाँका मान्छेहरू खुब भिडियो हेर्दा हुन् ।

* पोखरामा बसी साहित्य सिर्जना गरिरहेका सर्जक तीर्थ ‘पाठशाला’ गुरुङ बेला-बेला विभिन्न कवि, लेखक, दार्शनिकका सारगर्भित भनाइहरू ट्वीटरमा राख्ने गर्छन्, जसलाई म निकै मन पराउँछु । मलाई त्यस्ता आकर्षक –ONE LINERS– औधी प्रीतिकर लाग्छ ।

म स्वयम् पनि यदाकदा त्यस्ता ‘वान लाइनर्स' को रचना गर्छु, जस्तो कि:

- I was born tomorrow, I shall die yesterday
- Death is a total waste of time
- धेरै दिनपछि घरको याद आयो र सिधै लागेँ घाटतिर ।

अब ज्ञालिआनोको कुरा ! उनको एउटा ‘वान लाइनर‘मलाई केही विशेष लाग्छ । उनको साहित्यिक व्यक्तित्वलाई निकै सुहाएको जस्तो लाग्छ । अधिकांश वर्ष चिली, स्पेन र अर्जेन्टिनामा निर्वासित जीवन बिताउन बाध्य भएका उनले सहरका भित्ताहरूबारे यसो भनेका छन्, 'The walls are the publishers of the poor.'

०००

१

जेम्स कान्तेरो नाम गरेका एक जना मानिसले मलाई सन् २००९ मा एउटा पत्र पठाए । ती मानिस मझैँ उरुग्वेली रहेछन् र एक कुशल फुटबल खेलाडी ।

कुनै जमानामा फुटबल खेलाडी बन्ने मेरो पनि सपना थियो । तर, सपना फगत सपनामै सीमित रह्यो । दिवंगत सपनाको अहिले कुरा नगरौँ क्यारे ! बरु जेम्स कान्तेरोकै बारेमा केही भनौँ, जसलाई मैले सन् २००९ अघि कहिल्यै भेटेको-देखेको थिइनँ ।

भेटमा उनले मलाई बताए, ‘मसित तपाईंंको एउटा सामान छ ।'

कस्तो सामान ? म अलमलिएँ ।

त्यो सामान उनले मलाई दिएपछि मेरो अन्योल गायब भयो । त्यो मेरै किताब रहेछ, Open Veins of Latin America को पुरानो संस्करण । अब म तपाईंलाई त्यसैसित सम्बन्धित कथा सुनाउँछु ।

केही वर्षअघि एल साल्भाडोरको फौजका एक क्याप्टेनले उक्त किताब जेम्स कान्तेरोलाई दिएका रहेछन् । त्यस यता जेम्सको फुटबल याथावरीसितै किताबले धर्तीको आधा भूगोलको यात्रा तय गरेछ ।

‘यो सामानले तपाईंंलाई नै खोजिरहेको थियो‘किताब मेरो हातमा थमाइदिँदै जेम्सले मलाई भनेका थिए, ‘तपाईंलाई खोजेरै छाड्छु भन्नेमा यसलाई सायद पूर्ण आस एवम् विश्वास थियो ।’

किताब चिन्ताजनक अवस्थामा थियो, दयनीय रूपले घाइते । किताबलाई बन्दुकको गोलीले भ्वाङ पारेको थियो । गोलीले क्षतविक्षत् भएको मेरो आत्मीय पुस्तक ! गोलीले प्वाल पारेको मेरो प्रिय किताब । त्यो प्वालबाट तपाईं संसारलाई दुरबिनले हेरेझैँ हेर्न सक्नुहुन्थ्यो ।

फौजका क्याप्टेनले त्यो जीर्ण किताब एउटा मृत गुरिल्लाको थैलीमा भेटेका रहेछन् । ती गुरिल्ला सन् १९८४ को अन्त्यतिर भएको चालातेनाङ्गोको युद्धमा मारिएका छापामारहरूमध्येका एक रहेछन् । ती अज्ञात लडाकुको झोलामा त्यही किताबबाहेक अरु केही ‘सामान’ रहेनछन् ।

क्याप्टेनले छापामारको झोलाबाट त्यो किताबलाई किन सुटुक्क निकाले अनि त्यतिका वर्ष जतनसँग राखे भन्ने कुरा मायावी लीला या त्यस्तै केही हुनुपर्छ ।

आफूसितै त्यो घाइते किताब किन देश देशावर डुली हिँडेको छ भन्ने कुरा जेम्सले पनि कहिल्यै बुझ्न सकेनन् या भनूँ बुझ्नै चाहेनन् ।

जेहोस्, शताब्दीको एक चौथाइ उमेर यताउता भट्किएपश्चात् अन्ततः किताब मकहाँ आइपुगेको छ । र, मेरो हातमा बसेको छ । चालातेनाङ्गोको छापामार युद्धमा मारिएका ती अज्ञात युवाको झिनो कल्पनाबाहेक हामीसँग उनका अरु केही ‘सामान' छैनन् ।

बन्दुकको गोलीले भ्वाङ पारेको यो किताब शायद तिनै युवाको देह हो ।

२

मेरो किताब Days and Nights of Love and War कार्ल मार्क्सको यस्तो उद्धरणबाट आरम्भ हुन्छ, ‘प्रकृतिमा जस्तै इतिहासमा पनि सड्नु-गल्नु जीवनको स्रोत हो ।’

यो किताब जर्मन भाषामा अनुवाद हुँदाताकाको कुरा हो । उपर्युक्त उद्धरणले जर्मन अनुवादकको गिदी खाइदियो । उनी स्वयम् मार्क्सका अघोरी टाइपका पाठक थिए, जसले मार्क्सका हरेक लेखनीलाई खर्लप्प निलेका थिए । एक दिन उनले मलाई मार्क्सको त्यो वाक्य कहाँ फेला पार्नुभएको हो भनी सोधे । किनभने उनलाई त्यस्तो महत्त्वपूर्ण वाक्यको कसैगरी पनि सम्झना हुन सकिरहेको थिएन । र, निकै प्रयास गर्दा पनि उनले त्यो वाक्य मार्क्सको कुनै पनि किताबमा भेट्न सकेका थिएनन् ।

मैले पनि खोजेँ । यद्यपि कहीँ-कतै भेटिनँ ।

म के कुरामा पूर्ण विश्वस्त थिएँ भने द्वन्द्ववादको त्यस्तो भव्य उदाहरणप्रति मेरो स्मृतिले मलाई पक्कै पनि कुनै धोका दिन सक्दैन । मैले भेटिनँ भन्दैमा मार्क्सको त्यो वाक्य मेटिइने होइन क्यारे ! तसर्थ मैले अनुवादकलाई भनेँ, ‘त्यो वाक्य कार्ल मार्क्सको नै हो । तर, त्यसलाई उनले लेख्नचाहिँ बिर्सेका थिए ।’

३

धेरै वर्षअघिको कुरा हो । आफ्नो निर्वासनका दिनहरूमा क्याटालोनियाको समुद्री तटमा सात-आठ वर्षकी एउटी फुच्ची केटीले मेरो हौसला बढाएकी थिई ।

उसको नाम थियो, सोलेदाद ।

सोलेदादका बा-आमा पनि मझैँ निर्वासित जीवन बिताइरहेका थिए । एक दिन फुच्चीले मकन सोधेकी थिई, ‘तपाईं के काम गर्नुहुन्छ ?’

‘म ? म त किताब लेख्छु’, मैले भनेँ ।

‘तपाईंं किताब पो लेख्नुहुन्छ ?’

‘हो नि त !’

‘मलाई त किताब इत्ति पनि मन पर्दैन’, उसले घोषणा गरी ।

म अक्क-न-बक्क परी ती सानी परीको कुरा सुन्न थालेँ । सोचविचारै नगरी उसले फ्याट्ट भनी, ‘किताबहरू हलचल नगरी एकै ठाउँमा बसी मात्र रहन्छन् । मलाई त बरु गीतहरू मन पर्छ । किनभने गीतहरू एक ठाउँबाट उडेर अर्काे ठाउँमा पुग्छन् ।’

अरे वाह ! क्या बात ! क्या बात !

मलाई लाग्यो, ती फुच्ची परीलाई मेरो शोकमग्न आत्माको उपचार गर्नकै निम्ति ईश्वरले धर्तीमा पठाइदिएका हुन् । ती चनमती-परीसितको भेटघाटपछि मैले गीत गुनगुनाउने जमर्काे गरेँ । किन्तु मेरा सारा जमर्काे व्यर्थ सावित भए ।

कहाँसम्म भने आफूभित्र मैले बाथरुम-सिङ्गर बन्ने औकातसमेत भेटिनँ ।

बाथरुममा नुहाउँदै गर्दा जब-जब म गीत गाउन थाल्थेँ, तब-तब छेवैकी छिमेकी छौँडी चिच्याउँदै भन्ने गर्थी, ‘दैया रे दैया ! बेसुर रागमा भुक्ने यो कुकुरको थुतुनो कसैले बन्द गरिदिए हुने नि !’

४

सन् १९७० मा मैले Open Veins of Latin America को पाण्डुलिपिलाई ‘कासा दे लास अमेरिकास’ पुरस्कारका लागि क्युवा पठाएँ । जुन पुरस्कार मलाई प्राप्त भएन ।

पुरस्कारको निर्णय गर्ने जुरीका अनुसार त्यो कुनै गम्भीर किताब थिएन । त्यस बेला वामपन्थीहरूलाई अझै पनि के लाग्थ्यो भने गम्भीर लेखनमा एक किसिमको बोझिलो एवम् अल्छिलो गुण हुनु जरुरी छ ।

तैपनि किताब छाप्नका लागि मैले एउटा प्रकाशक भेटेँ । यो किताबलाई फौजी तानाशाहीहरूले हातहातै लिए र प्रतिबन्ध लगाइदिए । साँच्ची भन्नुपर्दा प्रतिबन्धकै कारण यो किताबले अथाह लोकप्रियता कमायो ।

सबै ठाउँतिर यसको अभूतपूर्व चर्चा भयो । मेरो आफ्नो देश उरुग्वेको परिदृश्य भने केही बेग्लै थियो । तानाशाही शासन प्रारम्भ हुनु छ महिनाअघि Open Veins फौजी जेलघरहरूमा समेत बिनारोकटोक पढियो । योचाहिँ बडो अनौठो कुरा थियो । त्यो समय खासमा कस्तो थियो भने दक्षिण अमेरिकाका तानाशाहहरू ‘कोन्डोर प्लान’अन्तर्गत एकअर्कासित हातेमालो गर्दै कामकुरा गर्थे । समान चीजवस्तुहरूमा प्रतिबन्ध लगाउँथे ।

मेरो किताबको नाम Open Veins of Latin America पढ्दा उरुग्वेका सेन्सर पदाधिकारीहरूलाई अवश्य पनि के लागेको हुनुपर्छ भने यो फगत मानिसको शारीरिक बनावटबारे लेखिएको विशुद्ध मेडिकल साइन्सको किताब हो । अनि मेडिकल साइन्सको किताबलाई निषेध या प्रतिबन्ध गर्ने कुरा भएन । तसर्थ मेरो किताब जोगियो । तर, लामो समय जोगिइरहन भने सकेन ।

सेन्सरका पदाधिकारीहरूलाई आफ्नो गल्तीको भीषण महसुस हुनासाथ Open Veins प्रतिबन्धित भइहाल्यो ।

५

होर्खे वेन्तोसियालाई म चिन्दिनँ । यसो भन्दा झन् उचित होला, होर्खे वेन्तोसियासित मेरो व्यक्तिगत चिनजान छैन । तर, चिनजान नभए के भो र ? मेरा किताबहरू होर्खेका साथी हुन् । त्यसउसले गर्दा तिनै किताबका कारण म पनि होर्खेको साथी हुँ ।

हेर्नुस् त ! मित्रताको कति सामान्य गणित !

मेरो किताब Mirrors: Stories of Almost Everyone प्रकाशन भएको वर्ष होर्खेले एउटा अनौठो निर्णय गरे । उनलाई किन-किन कस्तो लाग्यो भने यो किताब पनामावासी प्रत्येकको हातमा जसरी भए पनि पुग्नैपर्छ ।

विचरो होर्खे ! उनीसित अचाक्ली धन थिएन । फगत एक मन थियो र त्यो मनभित्र एक प्रकारको पागलपन थियो । तिनी कुन हदका सनकमान रहेछन् भने आफूसित भएको सम्पूर्ण पुँजी खर्चेर Mirrors का अनेक प्रतिहरू अन्ततः किनेरै छाडेछन् ।

ती किताबलाई तिनले क्याफे, किराना पसल, केश कर्तनालय, पार्क अनि जहाँ-जहाँ राख्न सकिन्थ्यो, राखिदिएछन् । अज्ञात पाठकहरूका निम्ति छाडिदिएछन् ।

गज्जबको बात त के भने, हरेक किताबमा होर्खेले एउटा चाखलाग्दो हरफ लेखेछन्, यस्तोः यो सित्तैको किताब एक तीर्थयात्री हो । यसलाई पढ्नुस् र पढेपछि अरु कसैलाई दिइहाल्नुस् ।

६

मेरी नातिनी क्याटालिना १० वर्षकी थिई । एक दिन हामी बुएनोस आइरेसको सडकपेटीमा हिँडिरहेका थियौँ । यस्तैमा हस्याङफस्याङ गर्दै कोही आयो र किताबमा दस्तखत गरिदिन आग्रह गर्‍यो ।

त्यो कुन किताब थियो, अहिले बिर्सें ।

किताबमा दस्तखत गरेपछि आफ्नो लोकप्रियताप्रति दंग पर्दै म अघि बढेँ । मेरो ‘दंग’ तत्कालै तब भंग भयो, जब मेरी नातिनीले बडो लाडे लवजमा मकन भनी, ‘यी तोर्पे मान्छेहरूले तिमी ठिस बुढालाई व्यर्थैमा किन महान् लेखक बनाइदिएका छन्, म बुझ्नै सक्तिनँ । वास्तवमा तिमी कति पत्तुर लेखक हौ भने, मसमेत तिमीलाई पढ्ने झ्याउलो गर्दिनँ ।’

मेरी नातिनीलाई हँसीमजाक खुब मन पथ्र्याे । उसको बोलीमा हँसी र मजाक दुवै थियो । वास्तवमा त्यो दिन मज्जाको थियो ।

७

मैले एउटा सपना देखेर Mirrors: Stories of Almost Everyone लेखेको थिएँ ।

भन्ने नै हो भने, मेरा अधिकांश सपना लज्जास्पद किसिमले निकै औसत खालका हुने गर्छन् । फ्लाइट छुट्नु, लामो लाममा कसैलाई प्रतीक्षा गरी बस्नु, अपरिचित शहरमा अलमलिनु, दशतले बिल्डिङबाट खस्नु, यस्तैयस्तै ।

कमालको सपना त मेरी स्वास्नी देख्छे ।

उसका सपनाहरू- तौबा, तौबा- निकै दामी हुने गर्छन् । बे्रकफास्टको समयमा जब ऊ आफ्ना सपनाको पोयो फुकाउँछे, तब आफ्नो झुरपट्याँस सपनाप्रति मलाई टिठ लागेर आउँछ । उसका सपनाहरू मेरो सपनाभन्दा नितान्त फरक हुने गर्छन् ।

आफ्नो सपनामा म एउटा यस्तो विमान कर्मचारीसित गलफत्ती गरिरहेको भेटिन्छु, जो यस्तो अजीव-ओ-गरिब भाषामा कुरा गर्छ, जसको छेउटुप्पो म केही बुझ्दिनँ । एवम् रीतले मेरो अर्को फ्लाइट पनि छुटिजान्छ ।

एलेना भन्छे, ‘अरे वाह ! त्यसो भए तिम्रो फ्लाइट फेरि छुट्यो ? राति मैले पनि हवाईजहाजको सपना देख्या थेँ । मैले के देखेँ भन्देखिन्, हजाईजहाज चढ्नका लागि तिमी र म एकदमै लामो लाइनमा उभिएका थियौँ । आफ्नो पालो कुरिरहेका थियौँ । अचम्म त के भने हरेक यात्रुले काखीमा एकुन्टा सिरानी च्यापेका थिए । सिरानीलाई एउटा मेसिनमा राखिन्थ्यो, जसले सपनाहरूको अध्ययन गर्थ्यो । कस्तो उदेकलाग्दो कुरा, हगि ! सपनाहरू त सिरानीमा पो लिपिवद्ध थिए । मेसिनले खतरनाक सपनाहरूको निगरानी गर्दाे रहेछ । शंकास्पद सपनाहरूको एक्स-रे रिपोर्ट बनाउँदो रहेछ ।’

त्यसपछि हलुका किसिमले मुस्कुराउँदै एलेना भन्छे, ‘मलाई लाग्छ, मेरो सपना देशको सार्वजनिक सुरक्षासित सम्बन्धित हुनुपर्छ ।’

म कफीको चुस्की लिन्छु र आधा घण्टाका निम्ति लुसुक्क बाथरुम छिर्छु । स्वास्नीको अद्भुत-ओ-अद्भुत स्वप्नवर्णनले मेरो मनमा औडाहा उत्पन्न भएको महसुस गर्छु । हत्तेरिका, स्वास्नीको अगाडि मेरो यसैगरी बिल्ला हुने गरेको छ ।

स्वास्नीको अब्बल दर्जाको सपनाले मेरो कमसल दर्जाको सपनालाई कुरी-कुरी गरेको आत्मबोध भएपछि आफ्नो लज्जास्पद अनुहार पानीले धोइपखाली गर्छु ।

तर, एक रात मैले पनि अन्ततः गज्जब-ओ-गज्जब सपना देखेँ, जुन सपना Mirrors:Stories of Almost Everyone को प्रेरणा-स्रोत बन्न पुग्यो । सपनामा मैले आफूलाई एउटा ट्याक्सीमा फेला पारेँ । मैले ड्राइभरलाई आदेश दिएँ, ‘मलाई फ्रान्सेली क्रान्तिको कालखण्डमा लैजाऊ । मलाई त्यहाँ पुर्‍याऊ जहाँ फ्रेन्च नाट्यकाव्यिका आलिप्पे गुँजालाई मार्न जेलिटिनतिर लगिइँदै छ ।’

ड्राइभरले मलाई ‘फ्रेन्च रिभोलुसन’मा लिएर गए ।

म आलिप्पे गुँजालाई विल्कुल त्यही क्षण हेर्न चाहन्थेँ, जब जिलेटिनको धारिलो ब्लेड उनको गर्दनमाथि झुण्डिरहेको-झुलिरहेको होस् । टाउको काटिइनुअघि उनले बोलेको अन्तिम महान् वाणी म सुन्न लालायित थिएँ, ‘यदि हामी महिलाहरू मृत्युको यो तख्तामा बस्न योग्य छौँ भने न्यायाधीशको आसनमा बस्न पनि सुयोग्य छौँ ।’

म अझै पनि ट्याक्सी ड्राइभरसँगै थिएँ । मैले उसलाई फेरि आदेश दिएँ, ‘मलाई अब ब्राजिलतिर लैजाऊ । म कोंगोनहास डो क्यापों जान चाहन्छु । म त्यहाँ मूर्तिकार अलेहादिन्होले ढुंगालाई कपेर-कुँदेर कसरी परमात्माको भव्य मूर्ति बनाएका थिए भनी आफ्नै आँखाले हेर्न चाहन्छु ।’

त्यसपछि ड्राइभरले मलाई त्यतै लिएर गए ।

हेर्नुस् न ! कलाको कस्तो चामत्कारिक लीला ! ब्राजिलका सबैभन्दा सौन्दर्य-अमैत्री-मुहार भएका अलोहादिन्होले लेटिन अमेरिकी देशहरूमा सबैभन्दा सुन्दर औपनिवेशिक कलाको सिर्जना गरे । सर्वाधिक असत्यम्-अशिवम्-असुन्दरम् मुहार भएको मान्छेले सर्वाधिक सत्यम्-शिवम्-सुन्दरम् झल्किने मूर्तिहरूको कालीगढी गरे ।

म यो सब हेर्न चाहन्थेँ । स्वयम् इतिहासको प्रत्यक्षदर्शी-साक्षी हुन चाहन्थेँ । ट्याक्सी ड्राइभरले मेरा सम्पूर्ण इच्छालाई सदर गरिदियो । म एउटा यस्तो संसारकोे यात्रामा लागेँ जहाँ समयको सीमा थिएन, जहाँ देशहरूको कुनै दशगजा थिएन ।

मलाई लाग्छ, त्यो सपना मेरी स्वास्नीका सपनाहरू भन्दा निकै अद्भुत थियो ।

त्यही सपना मेरो किताब Mirrors: Stories of Almost Everyone को आदि-स्रोत थियो । यो किताब लेख्न सक्छु भन्नेमा म विश्वस्त थिएँ, किनभने मैले यसलाई पहिले नै सपनामा देखिसकेको थिएँ ।

८

केही समयअघिको कुरा हो । म उत्तरी अर्जेन्टिनाको साल्टामा थिएँ । स्कुलका बच्चा-बच्चीलाई कहानी सुनाइरहेको थिएँ ।

कथा-किस्साको सेसनपछि शिक्षिकाले विद्यार्थीलाई उत्साहपूर्वक भनिन्, ‘लौ, मेरा प्यारा भुन्टाभुन्टीहरू ! तिमीहरूलाई अहिले भर्खरै विश्वप्रसिद्ध लेखकले कहानीहरू सुनाउनुभयो । तिमीहरू धन्य छौ । अब के गर भने आज सुनिएका कथाहरूबारे लेखक महोदय एदुआर्दाे ज्ञालिआनोज्यूलाई एकुन्टा चिट्ठी लेख ।’

सबैले मलाई चिट्ठी लेखेर दिए ।

एउटा चिट्ठीमा कुनै बच्चाले मलाई यस्तो सल्लाह दिएको थियो, ‘लेख्दै गर्नू । हरेस नखानू । एक-न-एक दिन सुधार अवश्य हुनेछ ।’

९

मेरी-डोमिनिक पेरो जेनेभाको एउटा स्कुलमा पढाउने गर्थिन् । सन् १९९५ मा तिनले मलाई एउटा चिट्ठी पठाएकी थिइन् । चिट्ठीमा तिनले आफ्नो स्कुलमा लागेको आगजनीबारे उल्लेख गरेकी थिइन् । आगोले विद्यालय भवनलाई पूर्णतः नष्ट गरेर खरानीको थुप्रोमा परिणत गरिदिएको थियो ।

अर्काे दिन एक जना शिक्षकले भवनको भग्नावशेषबाट एउटा किताब निकालेर ल्याएछन् । किताब आगोमा नराम्रोसित जलेको थियो । डढेको ठुटे किताबको नाम भने मुस्किलले पढ्न सकिन्थ्योः मेमोरे दु फु अर्थात् Memory of Fire अर्थात् आगोको स्मृति ।

Memory of Fire: Trilogy को प्रथम खण्डको उक्त फ्रेन्च संस्करण मात्र त्यस्तो एक चिज थियो, जसलाई आगोको ज्वालाले निलेको थिएन ।

आफ्नो चिट्ठीमा मेरी-डोमिनिक पेरोले यस्तो लेखेकी थिइन्, ‘यस्तो लाग्यो, मानौँ आगो स्वयम् आफ्नो कृत्य-कृतिमा दस्तखत गर्न चाहन्थ्यो ।’

फ्रेन्च कवि ज्याँ कोक्तोको सारगर्भित भनाइबाट मिस पेरोले चिट्ठीको अन्त्य यसरी गरेकी थिइन्, ‘ज्ञालिआनोज्यू, यो घटनाले मलाई ज्या कोक्तोको याद दिलायो । उनलाई कसैले एक दिन सोधेको थियो- यदि तपाईंको घर जलिरहेको छ भने तपाईं के बचाउन चाहनुहुन्छ ? ज्याँ कोक्तोले जवाफमा भनेका थिए- म आगो बचाउन चाहन्छु ।’

१०

Enthusiasm शब्द ग्रीक भाषाबाट आएको हो, जसको अर्थ हुन्छ, देउताहरूलाई दिलमा राख्नु ।

जब-जब जिप्सी मैयाहरूले मेरो भाग्य बताउने निहुँमा मेरो हात समात्छन्, तब-तब म उनीहरूलाई दोब्बर पैसा दिन्छु र आफ्नो हात छुटाउँदै भन्छु, ‘भैगो, मलाई हातका रेखाहरूमा आफ्नो लेखान्त हेर्नु छैन ।’

म आफ्नो भविष्य जान्दिनँ र जान्न पनि चाहन्नँ । म कौतुहलपूर्वक बाँच्न चाहन्छु । म कौतुलवश ज्युँदो रहन चाहन्छु ।

यसो गर्न सहज छ । आफ्नो आगतबारे म केही पनि जान्न बुझ्न चाहन्नँ । मेरो भविष्यबारे सबैभन्दा राम्रो कुरा भनेको यही हो कि यो अदेख्य-अज्ञात-अस्पर्शित छ । त्यसैले एकदमै जीवन्त छ ।

११

Children of the Days क्यालेन्डरको ढाँचामा लेखिएको किताब हो । त्यसको प्रत्येक पानामा एक/एकवटा कथा लिपिवद्ध गरिएको छ । यसलाई अझ् ढङ्ग पुर्‍याएर भन्नुपर्दाः प्रत्येक दिनसित तपाईंलाई सुनाउनका निम्ति एउटा कथा छ ।

अब सोनिया ब्रोक्सिया नामक एउटी केटीको कुरा गर्छु, ल !

सोनियाको हातमा एक दिन यो किताब पर्‍यो । उसले आफ्नो जन्मदिन खोज्दै यो किताबका पानाहरू चहारी । किताबमा ऊ एउटा दिन खोज्न चाहन्थी । यस्तो दिन, जुन दिन उसको जन्म भएको होइन । बरु यस्तो दिन, जुन दिन ऊ जन्मन चाहन्थी ।

अचेल प्रत्येक वर्षको मे-१३ मा सोनिया आफ्नो जन्मदिन मनाउँछे, जब कि उसको जन्मपत्रको सर्टिफिकेटमा ऊ जन्मेको अर्कै मिति उल्लेख गरिएको छ ।

सोनियाले मे-१३ लाई किन आफ्नो जन्मदिन छनोट गरी भने Children of the Days किताबमा त्यो दिनले भनेको कथा उसलाई सबैभन्दा बढी मन पर्‍यो ।

यो घटनाले मलाई एउटा पुरानो कुराको सम्झना गरायो । वर्षौंअघि एक वृद्ध विद्वान्‌ले मलाई एक अमूल्य ज्ञान दिएका थिए, एउटा जंगलमा, जसको काख हुँदै ओरिनिको नदी बग्ने गथ्र्यो । ती असल मनुवाले मकन भनेका थिएः

- संसारको संसारिकता हेर्न
आफ्नो आँँखालाई कष्ट हुन देऊ,
चराचुरुङ्गीलाई गीत सुनाउन
आफ्नो रुद्रघण्टीलाई नष्ट हुन देऊ ।

१२

धेरै वर्षअघिको कुरो हो । अल्तामिराका प्राचीन गुफाहरूमा घुम्दै गर्दा त्यहाँका भित्ताहरूमा कोरिएका नयनमारा चित्रले मलाई मन्त्रमुग्ध पारे । मेरो दिमागमा एउटा प्रश्निल जिज्ञासाको जन्म भयो । मैले सोचेँ- के यी अद्भुत गुफा-चित्रहरू पुरुषका नभई स्त्रीका सिर्जना नहोलान् ? सोच्न त सोचेँ तर कसैलाई सोधिहाल्ने हिम्मत भने जुटाउन सकिनँ ।

किन-किन मलाई लागिरह्यो, ती भित्तेचित्रका रचयिता स्त्रीहरू नै हुन् ।

यो जिज्ञासा मेरो लफडादायी खप्परमा अनायासै उब्जेको थियो । पछि मैले यसलाई एउटा किताबमा उल्लेख गरेँ । त्यसपछि त के थियो र ! किताब पढेर अनेकले मलाई ‘गएगुज्रेको पोथीबाज फेमिनिस्ट’ भनी आरोप लगाए ।

वर्षहरू बित्दै गए । सन् २०१३ मा डिन स्नो नाम गरेका एक अमेरिकी प्रोफेसरले प्रागैऐतिहासिक गुफाहरूमा गरेको लामो अनुसन्धानको रिपोर्ट प्रकाशन गरे । उनको शोधको निष्कर्षले भन्योः गुफाहरूका अधिकांश चित्र पुरुषले नभई स्त्रीहरूले बनाएका हुन् ।

आफ्नो दाबीलाई पुष्टि गर्न प्रोफेसर सा’बले अनेक प्रामाणिक दस्तावेजहरू पेस गरे ।

कस्तो मज्जाको कुरा, हगि ! मेरो प्रश्न फगत एउटा कल्पनाबाट जन्मिएको थियो । मेरो कल्पना अब अनाथ रहेन, किनभने त्यसले अब आफ्नो सहयात्री भेटिसकेको थियो ।

१३

सन् २०१२, बार्सिलोना । ‘कासा देल लिब्रो’मा लेखक-पाठकबीच सुमधुर भेटघाट । अटोग्राफ सेसन । मेरो जीवनको एक अविस्मरणीय दिन ।

म पाठकका किताबमा दस्तखत-ए-ज्ञालिआनो गरिरहेको थिएँ । किताबमा आफ्नो दस्तखत गर्नुअघि म सोध्ने गर्थें, ‘यो किताब कसको लागि हो ?’

उनीहरू नाम बताउँथे । ती नाम म किताबको पानामा लेख्थेँ र त्यसको मुनि दस्तखत गरिदिन्थेँ । कहिलेकाहीँ म नामसितै केही टिप्पणी, स्केच या त्यस्तै केही कोरिदिने गर्थें, जसले मलाई आफू कृत्रिम हातवाला यन्त्रमानव नभएको आभास दिलाउँथ्यो ।

यो क्रम क्रमशः चलिरह्यो । किताब-आफ्टर-किताब ।

यस्तैमा एक नवयुवक मसामु आइपुगे, जो लामो समय लाइनमा व्यग्रतापूर्वक उभिएका थिए । उनले मलाई आफ्नो किताब टक्र्याए । दस्तखत गर्नुअघि मैले उनलाई उही प्रश्न सोधेँ, ‘यो किताब कसको लागि हो ?’

‘पाराना नदीको लागि’, नवयुवकले भने ।

मैले आफ्नो कुनै पनि किताब नदीलाई समर्पित गरेको थिइनँ । एउटा नदीलाई समर्पण गरिएको त्यो नै मेरो पहिलो र अन्तिम किताब थियो ।

क्लोज-अप

* ‘किस्सो का शिकारी’ बाहेक ज्ञालिआनोका कुनै पनि किताब मसँग छैनन् । कस्तो लाजमर्दाे कुरा ! लज्जाबोधमै मित्र उज्ज्वल प्रसाईंलाई फोन गरी सोधेँ, ‘मेरो गुफामा ज्ञालिआनोका किताब नहुनु लाजमर्दाे हो कि होइन ?’

‘भयङ्कर लाजमर्दाे हो’, ज्ञालिआने-प्रेमीले भने ।

* ‘किस्सो का शिकारी’ किन्न मन लागे तपाईं बागबजारस्थित ‘जागरण बुक हाउस’ जानुस्, जहाँ मार्क्सवादी साहित्यको राम्रो संकलन छ । पसलका मालिक श्री गणेश चितौरेले तपाईंलाई स्वागत गर्नेछन् । ‘किस्सो का शिकारी’का केही प्रति त्यहाँ अझै हुन सक्छन् । मैले पठाएको भन्नुस् । नगरकोटीले सिफारिस गरेको कहनुस् । मिस्टर चितौरे खुसी हुनेछन् । झम्सीखेलमा मसित झर्किने वामपन्थी लेखकझैँ उनी झर्कने छैनन् । ‘स्वैरकाल्पनिक लेखकले सर्वहारा साहित्यको गुणगान गाउने’ भनी हकार्ने छैनन् । ‘फिक्सन डिजाइनरले वामपन्थी साहित्यको प्रचार गर्ने आँट गर्ने’ भनी खेदो खन्ने छैनन् । किनभने मिस्टर चितौरे अच्छा मार्क्सवादी हुन् । असलमा उनी असल वामपन्थी हुन् ।

* ‘किस्सो का शिकारी’ र ज्ञालिआनोलाई मैले क्रमशः बिर्संदै जानेछु । धेरै वर्षपछि सम्भवतः मलाई किताबका बाँकी कथा-किस्साहरू अनुवाद गर्न मन लाग्नेछ । त्यसलाई खोज्नेछु । किन्तु त्यो भेटिने छैन । खोज्ने क्रममै अर्काे दिन भन्नेछु, ‘ज्ञालिआनो, हाजिर हो !’

अनि त, के छ र ! ज्ञालिआनो हाजिर भइहाल्नेछ । बाँकी कथा-किस्सा पनि नेपालीमा अनुवाद गर्ने मेरो धोको पूरा भइजानेछ ।

* १३ वटा कथा पढिहाल्नुभयो । अब ज्ञालिआनोको अन्तिम कथा पनि पढिलिनुस् । यो एक्स्ट्रा कथा तपाईंलाई मेरो तर्फबाट ‘बोनस’ भयो । कथाको हिन्दी शीर्षक ‘लिला की बातें’ हो, जसलाई मैले लाज पचाएका लीला, कुरा कलिला भनी ट्रान्सक्रिएट गरिदिएको छुः

लीला, कुरा कलिला !

यी ती कुराहरू हुन्, जो मिस लीला रोद्रिगेजले आफू ६ या ७ वर्षको उमेरमा भनेकी थिइन्:

- आकाशमा मंगल ग्रहका मान्छेहरू किन देखिँदैनन् ?
- जब बच्चा आमाको पेटमा हुन्छ, तब ऊसित खेलौनाहरू हुन्छ ?
- मेरो ज्यान खतरामा छ । दुइटा कमिला मलाई घुरेर हेरिरहेका छन् ।
- अक्षरहरूमा मलाई U खुब मन पर्छ । यो अक्षर सधैँ हाँसिबस्छ ।
- म आफ्नो कानको लोती चपाउन चाहन्छु । तर, म त्यसो गर्न सक्तिनँ ।
- थाहा छ ? म सधैँ त्यहाँ हुन चाहन्छु, जहाँ म हुँदिनँ ।
- ठूली भएसी म बच्चाहरूलाई आफूवरपर ढिम्किनै दिन्नँ, किनभने तिनीहरू मोजाको भकुन्डो च्यात्छन् ।
- सन्त क्लाउज वास्तवमै हुन्छ । किनभने म चाहन्छु, ऊ होओस् ।
- के यो बिस्कुट मलाई भोलि पनि चाहिन्छ ? अवश्य । किन भने भविष्य भोको छ ।

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, माघ २३, २०७७ ०७:४५