स्वस्थानी व्रतकथाले भन्छ, ‘छोरी सन्तान होइनन्’

A+ A A-

‘महिलामाथिको विभेद अन्त्य गर्न स्वस्थानीका पन्ना च्यात्नुपर्छ ।’

गतसालको प्रतिनिधिसभाको हिउँदे अधिवेशनमा नेकपा सांसद यशोदा सुवेदी गुरुङले महिला अधिकार र स्वस्थानीका बारेमा सदनमा नै बोलिन् । उनको यो भनाइलाई लिएर पक्ष-विपक्षमा धेरै तर्क भए ।

विपक्षमा बोल्ने अर्थात् हिन्दु धर्ममाथि प्रहार भएको भन्नेहरूले स्वस्थानीको मर्म नबुझेको र गुरुङलाई क्रिश्चियनसमेत भन्न भ्याए । पक्षमा बोल्नेहरूले स्वस्थानीको एक पेजमा भएको महिलामाथिको विभेदलाई उचाले । त्यसमा भनिएको छ, ‘स्त्री जाति भई आफ्ना पतिलाई रिस गरी हेरे ‘डेडी’ हुन्छन्, गाली गरे ‘भकभके’ हुन्छन, मुख लागे ‘लाटी’ हुन्छन्, पति नदिई लुकाई खाए ‘कुकुर्नी’ हुन्छन्, झगडा गरे ‘द्रोही’ हुन्छन् ।’

कक्षा ४ देखि एसएलसी दिने बेलासम्म हरेक वर्ष पढ्दै आएको स्वस्थानीमा आखिर के छ त यसरी बहस हुनुपर्ने ? पुनः एकपटक पढ्न मन लाग्यो र किनेँ स्वस्थानीको पुस्तक । स्वस्थानीले तान्दै गएर स्कन्द पुराण, गीता र बेदसम्म पनि पढ्ने रहर जाग्यो । जति नजिक छु हिन्दुसँग र यसको सकारात्मक संस्कारसँग, जसलाई नजिकबाट बुझिन्छ, नजिक भइन्छ, त्यसमा विश्वास, भरोसा र साथ खोज्नु स्वाभाविक हो । स्वस्थानी पनि मेरा लागि त्यही हो ।

मेरो आस्था, धर्म र संस्कारसँग यदि स्वस्थानीको ‘लिगेसी’ छ भने यसले मेरो मन छुनुपर्छ । मेरो मात्र होइन, हरेक युवा जसले आफ्नो धर्मलाई उत्कृष्ट भन्न चाहन्छ, त्यसको मान्यता यही हो । अर्थात् कुरीति, विसङ्गति, अन्याय, अत्याचार, कुण्ठा, कपटजस्ता हानिकारक अभ्यासको हिमायती हुँ भनी शिर निहुर्‍याएर हिँड्ने पुस्ता जन्माउने कि संसारलाई पाठ सिकाउन छाती फुलाएर गर्व गर्न सक्ने पुस्ता निमार्ण गर्ने ? स्वस्थानीले हामीलाई कता लैजाँदै छ त ?

हो, कुन आँखाबाट तपाईंले स्वस्थानीलाई हेर्नुहुन्छ, त्यसैमा जवाफ प्रष्ट छ । र, स्वस्थानी विभेदको मुहान हो । स्वस्थानीले महिला र पुरुषको मात्र विभेद बोक्दैन, यसले त समाजको सामाजिक सम्बन्धलाई समेत गलत व्याख्या गरेको छ । के राम्री केटी देख्नासाथ पुरुषले जति पनि विवाह गर्न पाउँछ ? के अर्काकी श्रीमती राम्री देखिए छलकपट गरी यौनक्रीडा गर्न पाइन्छ ?

यस्ता धेरै पक्षलाई स्वास्थानीले ‘बाटो’ खोलिदिएको छ ।

कानुन भनेको बन्धन हो । यसको सीमा हुन्छ । धर्म एक आदर्श हो । यसको पनि छुट्टै नियम हुन्छ । जसले आदर्श बोक्छ र बिहान उठेदेखि सुत्ने बेलासम्म मानिसले भगवान्, ईश्वर सम्झन्छ । संस्कार, सभ्यतालाई समेत मध्यनजर गरेर मात्र कानुन बनाइन्छ । जसका कारण कानुनभन्दा माथि धर्मलाई लिने चलन पनि छ । त्यसैले त अदालतमा गीता, कुरान, बाइबलहरू चाहिएको हो । यिनै ग्रन्थलाई छोएर बोल्दा मानिसले साँचो बोलोस् भनेर ।

हिन्दु धर्मको ‘लिगेसी’ बोकेको स्वस्थानीले के यही आदर्शलाई अनुसरण गर्छ त ? कदापि गर्दैन । स्वस्थानीले हिन्दु धर्मलाई प्रवद्र्धन होइन, स्खलित गरिरहेको छ । यसका सयौँ उदाहरण छन् ।

पहिलो अध्यायमा लेखिएको छ, ‘पुरुष भनेको सर्वशक्तिमान हो । वेदका अनुसार प्रकृति र पुरुष दुई प्राणी संसारमा छन् । प्रकृति भनेको महिला हुन् । प्रकृतिबिना पुरुषको जीवन निरर्थक छ । के वेदभन्दा ठूलो हो स्वस्थानी ?

दक्ष प्रजापतिकी जेठी छोरीलाई महादेवले विवाह गर्न खोज्दा दक्षले दिँदैनन् । आफूलाई कन्या मागेको भनी ठिक्क पारी छल गरेर सन्न्यासीको भेषमा आएका महादेवलाई विष्णुले सतीदेवी सुम्पन्छन् । विष्णुलाई छोरी दिएका दक्ष एकछिनमा महादेवका ससुरा हुन पुग्छन् । के यस्तो घटना हाम्रो आदर्श हो ?

आफ्ना अरु छोरी दिएका भगवान्‌हरूलाई ज्वाइँ स्वीकार गरेका दक्ष प्रजापतिले महादेवलाई सतीदेवीको पति भए पनि ज्वाइँ स्वीकार गर्दैनन् । महादेवलाई हेला र तिरस्कार गर्छन् । महादेव र सतीदेवीलाई नबोलाई यज्ञ लगाउन खोज्छन् । आफू र महादेवमाथिको अपमान ठानी सतीदेवीले आत्महत्या गर्छिन् र हिमालय पर्वतकी श्रीमती मेनकाको गर्भमा बास लिन्छिन् ।

आत्महत्या गरेकी सतीदेवीलाई काखमा च्यापेर महादेव भन्छन्, ‘कतैबाट आउँदा हातमा कमण्डलु लिई चाँडै पाउ धुन ढोकामा उभिन्थ्यौ, अब को धोइदेला ?’ यो प्रसंग नवौँ अध्यायमा उल्लेख छ ।

उनै सतीदेवी पार्वतीको रूपमा जन्म लिन्छिन् । राम्री युवतीको रूपमा चित्रण गरिएको छ । राम्री युवती देखेपछि नारद लक्ष्मीका श्रीमान् विष्णुलाई गएर भन्छन्, ‘हे वैैकुण्ठनाथ ! हिमालय पर्वतकी पुत्री पार्वती तपाईंलाई योग्य छिन् । लक्ष्मीभन्दा परम सुन्दरी, बत्तीस लक्षणले युक्त भएकी ती कन्यासँग विवाह गर्नुहोस् ।’ विष्णु विवाह गर्न तयार हुन्छन् र नारद हिमालय पर्वतकोमा गई विवाह गर्ने चाँजोपाँजो मिलाउँछन् । पार्वतीका बुबाआमा पनि विष्णुलाई छोरी दिन तयार हुन्छन् ।

मुलुकी देवानी संहिता २०७४ र अपराध संहिता २०७४ ले बहुविवाहलाई अपराध मानेको छ । के राम्री युवती भइन् भने समाजको गन्यमान्य मानिसले सजिलै उनलाई विवाह गर्न पाउने हो ? के बहुविवाह मात्र होइन, अनिच्छाको विवाहलाई समेत हामीले आदर्श मान्ने त ? पार्वतीले विष्णुसँग विवाह गर्न नमानेपछि स्वस्थानी व्रतकथाको प्रसंग आउँछ र यो व्रत कसरी बस्ने कसरी पूजा गर्ने भनेर सिकाइन्छ ।

हिमालय पर्वतकी छोरी पार्वतीले महादेव पति पाऊँ भनी एक महिनासम्म स्वस्थानीको व्रत गरेका कारण उनले महादेव पति पाइन् । त्यसपछि गोमा, चन्द्रावती, नागिनीहरू धेरैले स्वस्थानीको व्रत लिएको पाइन्छ । र, यो अहिलेसम्म प्रचलनमै छ ।

दक्ष प्रजापतिकी जेठी छोरीलाई महादेवले विवाह गर्न खोज्दा दक्षले दिँदैनन् । आफूलाई कन्या मागेको भनी ठिक्क पारी छल गरेर सन्न्यासीको भेषमा आएका महादेवलाई विष्णुले सतीदेवी सुम्पन्छन् । विष्णुलाई छोरी दिएका दक्ष एकछिनमा महादेवका ससुरा हुन पुग्छन् । के यस्तो घटना हाम्रो आदर्श हो ?

स्वयम् देवीको रूपमा पूजा गरिने स्वस्थानीले छोरीलाई सन्तानको रूपमा चिन्दैन । के देवीले आफ्ना अनुयायीमा यो देखेकी हुन् र ? छोरीलाई सन्तान नमान्ने पनि आस्था, विश्वास र आदर्श हुन्छ र ? यो व्रत बस्दा पूजा गरिसकेपछि प्रसाद श्रीमान्‌लाई दिनू, श्रीमान् नभए छोरालाई दिनू, छोरा नभए मीतछोरालाई दिनू, मीतछोरा पनि नभए गंगामा बगाइदिनू भनेको के हो ? के छोरीले पूजाको प्रसाद पनि खान हुँदैन ? के छोरी परिवारको सन्तान होनन् ? यही कुरा सिकाउन खोजेको हो ?

तेह्रौँ अध्यायमा लेखिएअनुसार पुरुषले महिलाको चरित्र चित्रण गर्न पाइन्छ रे । महादेव पति पाऊँ भनी पार्वती व्रत बस्छिन् । यो कुरा थाहा पाएका महादेवले पार्वतीको चरित्र बुझ्न ईन्द्रको भेषमा पार्वती भएको ठाउँमा जान्छन् र उनको चरित्रको परीक्षा लिन्छन् ।

पार्वतीसँग महादेवको विवाह हुन्छ । त्यसपछि उनको चरित्र बुझ्न महादेव कहिले लुक्ने, कहिले किराँतको रूप लिई श्लेषमान्तक वनमा जान्छन् । धेरै खोजेर नभेटेपछि पार्वती पनि किराँती युवती बनी त्यही वनमा गएर बस्छिन् । राम्री युवती देखेपछि महादेव लोभिन्छन् । सँगै बस्ने प्रस्ताव गर्छन् । युवती मान्दिनन् । धेरै प्रयासपछि युवतीले महादेवबाहेक अरुसँग विवाह गर्न नसक्ने बताउँछिन् । सो कुरा सुनेर महादेव प्रकट हुन्छन् र भन्छन्, ‘हे सुन्दरी ! तिमी त्यसो भन्छयौ भने म उनै महादेव हुँ, वनविहार गर्न मन लागेर यहाँ आएको हुँ । नपत्याए हेर ।’

श्रीमतीको चरित्र हेर्न लुक्ने, अर्को रूप धारण गर्ने, अनि बाटोमा राम्री युवती भेटिनासाथ विवाह गर्न तयार हुने ? के यस्तो समाज हामीले बनाउन खोजेको हो ?

आफ्नो नाममा तपस्या गरेको देखेपछि महादेव खुसी भई रावणलाई वर माग्न भन्छन् । रावणले पार्वती माग्छन् । महादेवले पार्वती रावणलाई दिन्छन् । योभन्दा भद्दा मजाक केही होला ? यस्तै, अन्तपुरमा जालान्धर बसोबास गर्छन् । जसकी पतिव्रता श्रीमती बृन्दा हुन्छिन् । सबैभन्दा राम्री आफ्नी श्रीमती भएकोमा जालान्धर मख्ख हुन्छन् । श्रीमतीको प्रशंसा गर्छन् । यो देखेर बृन्दाले भन्छिन्, ‘हे स्वामी ! म के राम्री छु र ? महादेवकी पत्नी पार्वतीलाई देखे कसो गर्नुहोला ?’ जालान्धर भन्छन्, ‘हे प्रिये ! के यो साँचो हो ? त्यसो भए पार्वतीलाई छल गर्न जान्छु ।’

जालान्धरले पार्वतीलाई छल गर्न सक्दैनन् । छल गर्न खोजेको महादेवले थाहा पाएपछि दुई पक्ष युद्ध हुन्छ । जालान्धरकी श्रीमती पतिव्रता भएका कारण बलवान् हुन्छिन् । महादेव विष्णुले केही गरे पनि जालान्धरलाई हराउन सक्दैनन् । जब विष्णुले छल गरी दोस्रो पटक जालान्धरको भेषमा गई बृन्दाको सतीत्व हरण गर्छन्, तब युद्धमा जालान्धर मारिन्छन् ।

के यस्तो छलकपट, बलात्कार, यौन हिंसालाई फूलमाला लिएर पूजा गर्ने हो र ? यही कुरा हाम्रो समाजले अनुसरण गर्न सम्भव छ ?

विष्णुले बृन्दालाई आफ्नी श्रीमती भएर वैकुण्ठमा बस्न प्रस्ताव गर्छन् । लक्ष्मी हुँदाहुँदै पार्वतीसँग विवाह गर्न खोज्ने, बृन्दालाई पनि लैजान तयार हुने ? कतै हामीकहाँ हुने बहुविवाहमा यस्तै ग्रन्थहरूको त प्रभाव छैन ?

ब्रह्मपुरमा एक जोडी थिए । अति गरिब शिव भट्ट र सती । उनीहरूले दुःखबाट मुक्त पाउन सधैँ गणेशको आराधना, तपस्या गर्दथे । गणेश खुसी भई प्रशस्त धन र छोरी वरदान दिए । तिनै छोरी हुन् गोमा । गंगामा गई स्नान गरी दान गर्दा ईन्द्रको राज्य अमरावती हल्लन थाल्यो । उनीहरूलाई जोगाउनुपर्‍यो भनी महादेव भिक्षुको भेषमा शिव भट्टको घरमा गए । त्यति बेला गोमा एक्लै थिइन् । बुबाको पूजाका लागि अक्षता केलाउँदै थिइन् । अक्षता केलाएपछि महादेवलाई भिक्षा दिइन् । कुराएको भनी महादेव रिसाए । दिने भए अक्षता देऊ नत्र चाहिन्न भने । बालिकाले अक्षेता दिइनन् र महादेवले श्राप दिए ।

सात वर्षको हुँदा सत्तरी वर्षको वृद्धसँग विवाह होस् । बुबाआमा छिट्टै मरून् । सम्पत्ति नाश होस् । दुःख परोस् । के महादेवजस्तो भगवान्‌ले अबोध बालिकालाई यस्तो श्राप दिन मिल्छ ? यसमा उनको के गल्ती थियो ? सात वर्षको उमेरमा सत्तरी वर्षको पुरुषसँग विवाह हुने यो स्तरको अन्याय, अत्याचारलाई हामीले आदर्श मानेर पढ्ने, पूजा गर्ने हो ?

कसैले आफ्नो सात वर्षकी छोरीलाई सत्तरी वर्षको पुरुषसँग विवाह गराइदिन सक्छ ? यसलाई भगवानको देन भन्ने हिम्मत कसैसँग छ ? बीस वर्षभन्दा कम उमेरको विवाहलाई कानुनी रूपमा दण्डनीय भनेको छ हाम्रो कानुनले । अनि यही कुरालाई आदर्श मानी हामी व्रत बस्ने अनि घरघरमा स्वस्थानी पढ्ने ? कृपया स्वस्थानीको व्रत बस्नेहरूले एक पटक यो पक्षलाई सोचौँ । के यो हिंसा होइन ? हिंसा, दुव्र्यवहार, यौनशोषण के हाम्रा आदर्श हुन् ? गोमामाथि भएको अन्यायलाई आदर्श मानी अरु चेलीहरूमाथि भएको यौन हिंसालाई हामीले कसरी विरोध गर्न सक्छौँ ?

महादेव र पार्वती यौनक्रीडा गरिरहेको ठाउँमा भिक्षुको भेषमा अग्नि पुग्छन् । यस्तो अवस्थामा भिक्षु आएको देखेपछि महादेव मार्न तयार हुन्छन् । तर, पार्वतीको अनेक प्रयासका कारण अग्नि मारिनबाट जोगिन्छन् । तर, महादेवले ‘ला’ भनी आफ्नो ‘वीर्य’ भिक्षु अर्थात् अग्निलाई दिन्छन् । के यो हाम्रो आदर्श हुन लायक छ ?

यो त ऊ बेलाको कुरा भन्नेहरू पनि होलान् । पक्कै छन् । स्वस्थानीमा उल्लेख भएको सालीनदीमा यस पटक पचास जनालाई मात्र व्रत बस्न दिने भनिएको छ । व्रत बस्दा पीसीआर रिपोर्ट र एक्सरे अनिवार्य किन गरियो ? कोरोनाका कारण होइन ? रोगको डरले तपाईंले आस्थाको भीडलाई रोक्न सक्नुहुन्छ भने त्यहाँ रहेको कुरीति र विसंगतिलाई किन परिवर्तन गर्न सक्नुहुन्न ? यो तपाईंभित्र रहेको पुरुषवादबाहेक के हुन सक्छ ?

आफैँले श्राप दिएर आफैँ वृद्ध बनी विवाह गरी गर्भवती बनाई बेवारिसे छाडेर हिँड्नु के राम्रो हो ? यो पक्षलाई पनि पूजा गर्ने ? गोमाको त्यो हालत बनाएर आएका महादेवलाई कमण्डलु लिएर पाउ धुन आउने पार्वती के देवीको प्रतीक हुन् ?

महादेव शत्तिशाली हुन् भन्ने पनि मत रहला । त्यसो भए दक्ष प्रजापतिका सेनासँग लड्न किन महाकालीको शरणमा महादेव जानुपर्‍यो ? किन योगमायाको आराधना गरी ब्रह्माले संसार सिर्जना गर्नुपर्‍यो ।

गोमाका छोरा नवराजलाई बिनाबाउको छोरा भनी सबैले हेप्छन् । यही कुरा सिकाएपछि समाजका कति नवराजहरूले बाबुको नागरिकता देखाएर हिँडनुपर्ने हो ? के जीवन जिउन बुबा को हो भन्नैपर्छ ? ‘आमा सत्य हो, बाबु विश्वास हो’ भन्ने हाम्रो मूल्य मान्यताको बर्खिलापमा यो छ कि छैन ? नवराज राजा भएपछि लावण्यवतीसँग विवाह गर्छन् । उनले पहिला नै चन्द्रावतीसँग विवाह गरेका थिए । गोमाले पहिलो बुहारीलाई बिर्सिएर कसरी लावण्यवती र नवराजलाई सिंहासन गराइन् । कस्तो समाज बनाउन खोज्दै छ स्वस्थानी व्रतकथाले ?

पार्वतीसँग एकान्तमा सारा संसार बिर्सेर महादेव बसेको देखेपछि ईन्द्रलगायतलाई छटपटी हुन्छ । महादेवले अरु भगवानको संरक्षण बिर्से भनेर ईन्द्रले अग्निलाई कैलाश पर्वतमा पठाउँछन् । महादेव र पार्वती यौनक्रीडा गरिरहेको ठाउँमा भिक्षुको भेषमा अग्नि पुग्छन् । यस्तो अवस्थामा भिक्षु आएको देखेपछि महादेव मार्न तयार हुन्छन् । तर, पार्वतीको अनेक प्रयासका कारण अग्नि मारिनबाट जोगिन्छन् । तर, महादेवले ‘ला’ भनी आफ्नो ‘वीर्य’ भिक्षु अर्थात् अग्निलाई दिन्छन् । के यो हाम्रो आदर्श हुन लायक छ ?

प्रजनन् स्वास्थ्य, सुरक्षित यौनसम्पर्क, अस्थायी साधन प्रयोग र जन्मान्तर कम हुनुपर्छ भनेर बनाइएका कण्डम, संगिनी सुईका विज्ञापन आउँदा रेडियो टीभी बन्द गर्ने र परिवार पनि एकसाथ बसेर सुन्न हेर्न नमिल्ने अश्लील विज्ञापन बनाउँछन् भन्नेहरूले कसरी महादेवको ‘वीर्य’ अग्निले खाए भनेर फूल अक्षता लिएर ध्यान गरिरहेका होलान् ?

महिलालाई खेलौनाको साधनजस्तो गरी चित्रण गरिएको मात्र होइन, स्वयम् हिन्दु धर्मका मूल्य मान्यता र संस्कारको समेत बर्खिलापमा छ स्वस्थानी व्रतकथा । कति भ्रम, कति विरोधाभाष कुरा समाजमा स्वस्थानीमार्फत पुर्‍याइएको छ । यसको एउटा मात्र उदाहरण हेरौँ । त्यो हो, गणेशका मातापिता को हुन् । शिव र पार्वती । तर, स्वस्थानीले हो पनि भन्छ, होइन पनि भन्छ ।

दक्ष प्रजापतिकी छोरी सतीदेवीको मृत्यु भएपछि पार्वतीको जन्म भएको कुरा स्वस्थानीमा उल्लेख छ । तिनै पार्वतीका छोरा गणेश हुन् । तर, पार्वती नजन्मदै गणेशले कसरी त्रिपुरासुरका दैत्य मय, तारक र विद्युत्प्रभसँग कसरी युद्ध लडे ? त्यति मात्र होइन, स्कन्ध पुराणसँग पनि कति कुराहरू मेल खाँदैनन् ।

सामाजिक न्यायलाई आदर्श मान्ने युवापुस्ता सिर्जना भइरहेको बेला यस्ता ग्रन्थहरूका बारेमा फरक कोणबाट बहस हुन्छ । र, हुनु पनि पर्छ । त्यसलाई सतमार्गमा लैजान सक्नुपर्छ । ३१ अध्याय रहेको स्वस्थानी महिला अधिकार, बालअधिकार र सामाजिक न्यायको मूल्यमान्यताबाट हेर्ने हो भने व्रत बस्ने त फरक कुरा भयो, पढ्न दिनु पनि कानुनी हिसाबले दण्डनीय छ ।

हिन्दु धर्मको मूल ग्रन्थ वेदमा भएका श्लोक र सबैले आदर्श मान्ने गीतालाई स्वस्थानीले गिज्याइरहेको छ । कृपया आउने पुस्तालाई यस्तो विभेदकारी पुस्तक यही रूपमा पढाएर हिन्दुबाट टाढा नधकेलौँ । हाम्रो संस्कार र सभ्यतालाई यसले कहिल्यै पनि न्याय गर्दैन । वर्षभरि देवी पुज्ने, स्वयम् स्वस्थानी देवी मान्नेहरूले यो हदसम्मको विभेद, अन्याय, अत्याचार, कुरीति, यौन हिंसा र विसंगतिलाई आदर्श मान्न सुहाउँदैन । असंख्यक राम्रा पक्षहरू पनि छन्, जसलाई अनुसरण गर्दै स्वस्थानीको परिमार्जन गरौँ ।

प्रकाशित मिति: बुधबार, माघ १४, २०७७ १६:१३