भारतबाट नेपाल आएका मुन्सीहरू नेवारमा रुपान्तरण भई यसरी लागे परराष्ट्र सेवामा

भारतबाट नेपाल आएका मुन्सीहरू नेवारमा रुपान्तरण भई यसरी लागे परराष्ट्र सेवामा

A+ A A-

परराष्ट्र सचिवहरूको बयान गर्नुअघि १९५१ अघिको नेपालको ऐतिहासिक विदेश कार्यालय मुन्सीखाना र मुन्सीखलकबारे छोटो चर्चा गर्नु प्रासङ्गिक हुनेछ । पहिलो विदेश कार्यालय जैसीकोठा तथा मुन्सीखाना र यसमा रहेका मुन्सीहरूको आधिपत्यवारे विदेश अड्डासम्बन्धी यसअघि पनि छुट्टै लेखनमा विस्तृत रूपमा व्याख्या भएको छ । पारिवारिक स्रोतका अनुसार भारतको मेवाड वा जयपुरबाट नेपाल आउने ठकुरी वंशका कल्याण सिंह (जयकीर्ति नरसिंहका नाति र इन्द्र सिंंहका छोरा)ले २५ वर्षको उमेरमा पाटनका मल्ल राजा हरिहर सिंहकी छोरी राजकुमारी मजुनी (रुपवती) मैयाँ मल्लसँग बिहे गरे । कालान्तरमा बिहेवारी, रहनसहन र प्रधान थर प्रयोग गरी मुन्सीहरू नेवारमा परिणत भए ।

मजुनी र कल्याण सिंहको विक्रम संवत् १६३० (१५७३–७४) मा यो विवाह भएको थियो । त्यसपछि कल्याण सिंह परिवारको पाटन इलाकाको राज्य सञ्चालनमा महत्वपूर्ण सहयोगीको भूमिका रह्यो । छोरीको बिहे भएको समयसम्म राजा हरिहर सिंहका छोरा थिएनन् । छोरीको बिहे भएको केही वर्षपछि उनका छोरा (राजा सिद्धिनरसिंह मल्ल)को जन्म भयो । र कल्याण सिंहलाई मुख्य काजीको दर्जा दिइयो । कल्याण सिंहका नाति अर्थात् वंशीधरका छोरा काजी लक्ष्मीधर सिंहका छ जना छोरा धरणीधर, गङ्गाधर, शुक्रधर, खड्गधर, राज्यधर र विष्णुधर थिए । उनीहरूले नेपालको एकीकरणअघिको पाटन राज्यको राजनीतिमा निकै प्रभाव पारेका थिए । पाटनका छ अत्यन्त प्रभावशाली प्रधान भनी नाम चलाएका थिए ।

सन् १७६९ को नेपालको एकीकरण अभियानमा उनीहरूको स्वाभाविक ढङ्गको प्रतिकूल गतिविधिका कारण पाटनका छ काजीमध्ये पाँच जना सजाय स्वरुप टेकु दोभानमा काटिए । काजी खड्गधर सिंह वाग्मतीमा फाल हाली भागेको र कीर्तिपुरको बाघभैरव रहेको स्थानमा लुकेर बसेका थिए । १८ वर्ष उमेरका जेठा छोरा मल्ल सिंहलाई पक्राउ गरी सोधपुछ गर्दा सहयोग नगरेपछि पानी नभएको स्थान नुवाकोटको बट्टारमा उनलाई काटियो । त्यसपछि काजी खड्गधर ज्यान बचाइ अन्य छोरा गजेन्द्र्र सिंह, मोतीराम सिंह र भतिजा ठाकुर सिंहसहित बनारस निर्वासमा जान बाध्य भए ।

पछि काजी खड्गधरले सहयोग गरेका कारण पृथ्वीनारायण शाहले उनलाई नेपाल फर्की राज्यसञ्चालनमा सहयोग गर्न अपिल गरे । त्यति बेला वृद्ध भएकाले खड्गधरले आउन अस्वीकार गरी नाबालक छोराहरूलाई संरक्षण र हुर्काउन अनुरोध गरी पठाए । त्यसैले पृथ्वीनारायण शाह र उनको दरबारकै छत्रछायामा ती बालक हुर्किए । २० वर्ष पुगेपछि दरबारमा नबस्ने बाबुको सल्लाहअनुसार गजेन्द्र सिंहलाई हनुमानढोका दरबार नजिकै मरूहिटीमा बस्ने व्यवस्था मिलाइयो । त्यति बेलादेखि मुन्सी परिवारको कुलघर काठमाडौंको मरूहिटी र काजी खड्गधर सिंह लुकेको स्थान कीर्तिपुरका प्रसिद्ध देवता बाघभैरवलाई मुन्सी परिवारले कुल देवताका रूपमा मान्ने परम्परा छ ।

मुन्सी परिवारका एक निकट नातेदारको भनाइमा मुन्सीहरूको बाहुल्य काठमाडौं सहरका चार पुराना बस्ती– मरूटोल, खिचापोखरी, धोबीचौर तथा इखापोखरीमा केन्द्रित हुन पुग्यो । अहिलेसम्म यो परम्परागत स्थान, ढोकाटोल, यट्खालगायतका सहरियाहरू बिस्तारै सहरबाट बाहिर सर्ने प्रवृत्ति बढेको छ । यससँगै मुन्सीहरू काठमाडौंका अन्य स्थान र ललितपुरका साथै देशका विभिन्न स्थानमा छरिन पुगेका छन् । प्राविधिक अध्ययनको जोडसँगै कतिपय मुन्सीहरू विदेशमा पनि बसोवास गर्छन् ।

सायद पाटन आफ्नो मूल थलो मानी मुन्सीहरूको काठमाडौंका परम्परागत बस्तीमा चोक राख्ने र त्यहाँ पाटन मङ्गलबजारकै अनुकरण गरी कृष्ण मन्दिर पनि राख्ने गरिएको छ । आफ्नो दबदबाको प्रतीकका रूपमा र यदाकदा राणशासक पनि आउने हुँदा स्वागत गर्न झारसहित ठूलो बैठक मुन्सी हाकिमहरूको घरको विशेषता नै थियो ।

मुन्सी परिवारमा सार्वजनिक जीवनमा आउनेमा गजेन्द्र सिंहका सन्तानमा मन्त्री त्रिपुरवर सिंह र मोतीराम सिंहका जेठो छोरा भवानीदासका छोरा बुद्धिमान, बुद्धिमानका छोरा अष्टमान र उनका छोराहरू सूर्यमान र नजरमान मुन्सीखानामा सेवारत थिए । साथै बिजुलीमान र नजरमान राम्रो फुटबल खेलाडी रहेको कुरा उल्लेखनीय छ । माइला छोरा अमिरमुन्सी लक्ष्मीदास मुन्सीखानाका हाकिम र उनका पाँच छोरामध्ये कान्छा अनङ्गमान नेपालको पहिलो न्यायाधीश बन्न सफल भए ।

अघिल्ला वर्षहरूमा कानुनपट्टि सबैभन्दा माथि नेपालको पहिलो जज अनङ्गमान सिंह प्रधान र परराष्ट्र मामिला हेर्नेमा सर्वाेच्च अधिकारी बडाकाजी मरीचिमान सिंह प्रधान रहे जस्तै कुनै समय मुन्सीहरू र खिल्हका मल्लहरू (१९५१ को राजनीतिक परिवर्तनपूर्व प्रधानाङ्ग भनिने) नभएको सरकारी कार्यालय नै थिएनन् भन्दा हुन्छ । मुन्सीहरूको उच्च रहनसहनको प्रतीकका रूपमा खिचापोखरीस्थित बडाकाजी मरीचिमान सिंह प्रधानको निवासस्थान थियो । उक्त परम्परागत मुन्सी हाकिम (तीन पुस्तासम्म) रहेको घर तीन ओटा चोकसहित वारपार पाखोपोखल्ड्याङसम्म दरबारी पारामा अग्लो बैठक र बुट्टेदार छतसहित निर्माण गरिएको थियो । त्यस्तै सिरहामा पनि दरबार सरहको घर थियो । यति ठूलो वैभवसहितको घर, रहनसहन र सान बडाकाजीको नातिका पालासम्म लगभग समाप्त भयो ।

बुद्धिमान सिंह सरकारी छात्रवृत्तिमा पटना गई फारसी पढ्ने पहिलो व्यक्ति हुन् । त्यो समयको लेखापढीको भाषा फारसी पढी उनी केही समय मुन्सीखानामा कार्यरत रहे । तर यसैबीच उनलाई नुवाकोटको बडाहाकिम बनाई गृह प्रशासनपट्टि सरूवा गरियो । उनका छोरा अष्टमान सिंहलाई कोलकातामा पढ्ने मौका मिल्यो । पढाइ सकिएपछि मुन्सीखानाको खरदार पदमा उनले नियुक्ति पाए । कालान्तरमा उनी सरदार दर्जासम्म पुगे र लैनको सम्पर्क अधिकारी (चिफ अफ प्रोटोकल पूर्वरुप)को ओहदा सम्हाले । बाबु अष्टमान सिंह दिवङ्गत भएपछि छोरा सूर्यमान सिंहले बाबु जस्तै मुन्सीखानाको खरदार पद पाए । सुब्बा दर्जामा पुगेका उनको अल्पायुमै निधन भएपछि सूर्यमान सिंहका भाइ नजरमान सिंहले मुन्सीखानाको खरदारका रूपमा सरकारी सेवा आरम्भ गरे ।

मोतीरामका नाति गोपालदासका छोरा गुणमान सिंह मुन्सीखानाका हाकिम बने । गोपालदासकै नाति अर्थात् चक्रमानका माइला छोरा मीरसुब्बा प्रभुमान मुन्सीखानामा कार्यरत थिए । उनका छोरा प्रकटमान र प्रख्यातमानले मुन्सीखाना र परराष्ट्र मन्त्रालयमा लामो समय सेवा गरे । मोतीराम सिंहका कान्छा छोरा गौरीदासका सन्तानमध्ये छोरा काजी बलमान सिंह, नाति बडाकाजी मरीचिमान सिंह र पनाति सरदार नगेन्द्रमान सिंह मुन्सीखानाका हाकिम बने ।

भीमसेन थापाका पालामा काम गर्ने मुन्सी लक्ष्मीदास सिंह प्रधानले जङ्गबहादुरको पालासम्म काम गरेका थिए । पछि उनको परिवारका अर्का सदस्य गुणमान सिंह प्रधान मुन्सीखानाको हाकिम भएको पाइन्छ । प्रधानमन्त्री रणोद्दीप सिंहका पालामा पहिलो मुन्सी लक्ष्मीदासका भतिजा बलमान सिंह प्रधान मुन्सी अड्डाका प्रमुख भए । नेपालको इतिहासमा पहिलो आधुनिक शिक्षा र अङ्ग्रेजी पढ्ने व्यक्तिका रूपमा उनको नाम आउँछ । पछि उनका छोरा बडाकाजी मरीचिमान सिंह र उनका छोरा सरदार नगेन्द्रमान सिंह मुन्सीखानामा हाकिम भए । त्यसैले यो कार्यालयमा विशेषतः एकै परिवारका कम्तीमा छ जना हाकिम भएको देखिन्छ ।

दरबार मुन्सी पनि भनिने लक्ष्मीदास सिंह प्रधान भीमसेन थापाका अनुयायी भएका कारण प्रधानमन्त्री माथबर सिंह थापाका निकट सहयोगी मानिन्थे । मुख्तियार पद सम्हाले पनि समयसमयमा दरबार र राजनीतिक समूहसँग (अन्य पारिवारिक स्वार्थ समूहसमेत) आफूलाई अप्ठ्यारो पर्दा, आफ्नो स्थिति सुदृढ पार्न र बेलायती पक्षको सकारात्मक दृष्टिमा रहन माथबर सिंह थापा नियमित रूपमा ब्रिटिस राजदूत हेनरी लरेन्ससँग सम्पर्कमा थिए ।

विशेषतः आफ्नो कार्यकालबीच बाध्यतापूर्वक दिएको राजीनामाका सन्दर्भमा प्रधानमन्त्रीको यसप्रकारको रणनीतिको अवलम्बनमा प्रधानको प्रमुख दायित्व रहन्थ्यो । भीमसेन थापाका नातामा नाति र बाल नरसिंहका छोरा जङ्गबहादुरको संरक्षण जिम्मा १८४२ मा मृत्यु हुनुअघि बाल नरसिंहले लक्ष्मीदास सिंह प्रधानलाई दिएको दाबीसमेतका कारण थापा र कुवँर परिवारसँगको बलियो सम्पर्कको मात्रा वा गाढापनप्रति शङ्का गर्ने ठाउँ भए पनि उनी जङ्गबहादुरका मामा माथबर सिंह थापाको निकट समर्थक र शुभचिन्तक भएको कुरामा भने शङ्का थिएन ।

प्रधानसँग भेट प्रसङ्गमा आफ्ना परराष्ट्र सचिवलाई कोलकातामा जुन २, १८४४ मा पत्राचार गर्दै राजदूत हेनरी लरेन्सले प्रधानमन्त्रीको अनुपस्थितिमा (राजीनामा दिई स्वीकृत पनि नभएको र अर्को व्यक्ति पनि नियुक्त नगरी माथबर सिंह थापालाई राजनीतिक रूपमा पङ्गु र असमञ्जस्यको स्थितिमा राखियो) पर्ने कठिनाइबारे राजदूत राजा (राजेन्द्र)सँग ‘सख्त’ हुनुपर्ने र यसरी ठाडो कुरा प्रधानले यसअघि कहिल्यै नगरेको कुरा उल्लेख गरेका छन् । तर अन्य ‘गोरखाहरू’ सरह मुन्सीको स्वभाव पनि ‘दोहोरो प्रकृतिको’ रहेको राजदूतको निष्कर्ष थियो ।

स्मरणीय छ, कोतपर्वको भोलिपल्ट जङ्गबहादुरका सानिमाका छोरा जयबहादुर र मीरमुन्सी लक्ष्मीदास प्रधान अब ब्रिटिस राजदूतावाससँग लेखापढी गर्ने जिम्मा जङ्गबहादुरको भएको सूचना दिन कार्यवाहक राजदूत क्याप्टेन ओटलेलाई भेट्न पुगेका थिए । त्यसको भोलिपल्ट मात्र जङ्गबहादुर राजदूतावास गई आफू मिनिस्टर र प्रधानसेनापति बनेको सूचना दिन पुगेका थिए । सेप्टेम्बर २६ मा ओटलेलाई आफू र भाइहरूको आत्मसुरक्षामा कारबाही गर्न बाध्य भएको जङ्गबहादुरले बताएका थिए । साथै लक्ष्मीदास सिंह प्रधान जोसुकै दरबार नियन्त्रण गर्ने शक्तिमा पुग्दछ, त्यसैको विश्वासी रहने गरेको ब्रिटिस पक्षको आकलन पाइन्छ । यस कार्यमा मुन्सीहरू समय परिस्थितिअनुरुप र अन्य पदस्थ, शासक वा अधिकारी सरह आफ्नो स्वार्थ वा सम्पर्कमा आउनेलाई जे सुन्न मन लाग्दछ, सो कुरा गर्न चाहन्थे । जङ्गबहादुरकै व्यवहार पनि कताकता अङ्ग्रेजलाई मन पर्ने कुरा गरिदिने स्वभावबाट प्रेरित थियो ।

झन्डै डेढ सय वर्ष विदेश कार्यालयको सञ्चालनमा एकछत्र अधिकार राख्ने मुन्सी परिवारबाट यो जिम्मेवारी हटाउने अन्तिम राणा प्रधानमन्त्री मोहनशमशेर थिए । उनको निर्णयले केही समय मुन्सीखानामा अनिश्चितता, साङ्गठनिक नेतृत्वमा द्वैधता र अप्ठ्यारोपन देखियो । मुन्सी परिवारले नेपालको विदेश मामिलाको जिम्मेवारी तथा सञ्चालन एक सय ६८ वर्षसम्म गरेको एक वरिष्ठ मुन्सी अधिकारीको भनाइ छ । यो क्रम सरदार नगेन्द्रमान सिंहको राजीनामा प्रधानमन्त्री मोहनशमशेरबाट स्वीकृत भएपछि हटेको थियो ।

राजीनामा स्वीकृत गरिए पनि यस्तो लाग्छ कि सायद सरकारले मुन्सी हाकिम पदबाट हटे पनि नगेन्द्रमान सिंह प्रधानको सरकारी कर्मचारीको पदाधिकार कायम राखेको थियो । त्यति बेला यस्तो व्यवस्था नभएका कारण राजपत्र (गजेट)मा प्रकाशन नभए पनि सरदार नगेन्द्रमान सिंह प्रधान एक वर्षका लागि मुलुककै पहिलो अर्थसचिव बनेको देखिन्छ । गजेटमा नाम छापिएका आधारमा हिमालशमशेर राणालाई पहिलो अर्थसचिवका रूपमा आम विश्वास गरिए पनि स्वयम् राणाकै भनाइमा प्रधान नै देशका पहिला अर्थसचिव हुन् । १९५१ को परिवर्तनपछि नयाँ सचिवहरू (सेक्रेटरीहरू) नियुक्ति गर्ने प्रक्रियामा (मार्च १७, १९५२ मा) हिमालयशमशेरको अर्थसचिवमा नियुक्तिपूर्व प्रधान अर्थसचिव रहे । यसबाट स्पष्ट हुन्छ कि अन्तिम मुन्सी परिवारका सदस्यका रूपमा मुन्सीखानाको हाकिम पद सम्हाल्दा सरदार नरेन्द्रमणि आचार्य दीक्षितलाई पनि मुन्सीखानामा ल्याएपछि आफूप्रति सरकारले विश्वास नगरेको र मुन्सी परिवारको वर्चस्व समाप्त गर्ने सरकारको इरादा सम्झी पदबाट राजीनामा गरे पनि प्रधानलाई पदबाट हटाउने प्रधानमन्त्री मोहनशमशेरको अभिप्रायः थिएन ।

अनावश्यक मन्त्रीहरू बनाउन मन्त्रालयको सङ्ख्या थप्ने नेपालको पुरानै रोग हो । १९५१ को राजनीतिक परिवर्तनपछि १४ मन्त्रीहरू नियुक्त गर्ने गरी गरिएको तयारीमा भारतीय प्रधानमन्त्री पण्डित जवाहरलाल नेहरूले सानो र साधनस्रोत विपन्न मुलुकका लागि यत्रो सङ्ख्या आवश्यक नभएको सल्लाह दिएका थिए । यसपछि यो सङ्ख्या १० मा झारियो । तर आश्चर्यजनक रूपमा एक वर्षभित्रै मन्त्रालयको सङ्ख्या १० बाट १७ मा पुर्‍याइयो । भारतबाट नै १९५२ मा आएको तीन सदस्यीय बुच कमिसनले जुन २३, १९५२ मा बुझाएको प्रतिवेदनले १७ बाट ११ मा मन्त्रालयको सङ्ख्या कायम गर्न जोड दिएको थियो । यस परिप्रेक्ष्यमा प्रधानमन्त्री टङ्कप्रसाद आचार्यको अध्यक्षतामा बनेको प्रशासन पुनर्गठन योजना आयोग गठन महत्वपूर्ण थियो ।

आचार्य आयोगको गठन र कार्यमा अहम् भूमिका निर्वाह गर्ने प्रा. यदुनाथ खनाल यसका सबै सदस्य नेपालीहरू राख्न सफल भए । तर यसलाई प्रशासन तहको सहयोग पुर्‍याउन भारतीय दुई विज्ञहरू एच लाल र कानुनतर्फका बिजी मुर्डेश्वर र संयुक्त राष्ट्रसङ्घका तर्फबाट हार्डभिग निसेन आएका थिए ।आयोग बनाउने तर सुझाव सिफारिस वा विज्ञको प्रतिवेदनप्रति विशेष ध्यान नदिने संस्कारका कारण र धेरैलाई पद एवम् शक्तिको उपयोग/दुरूपयोग गर्न दिने परिपाटीको निरन्तरताका कारण मन्त्रालयको सङ्ख्या घटाउने कार्य सायद त्यति लोकप्रिय देखिएन । राजनीतिज्ञहरूको पद ओगट्ने प्रथा रोकिएन । बुच कमिसनको सिफारिसको डेढ दशकपछि गठित वेदानन्द झा नेतृत्वको प्रशासन सुधार आयोगले तत्कालीन १६ मन्त्रालय घटाई ११ मा ल्याउन र मन्त्रालय स्तरको एक छुट्टै प्रशासन व्यवस्था विभाग कायम गर्न सुझाएको थियो ।

नोभेम्बर २२, १८८५ को राति नारायणहिटी दरबारस्थित आफ्नै निवासमा रणोद्दीप सिंहको पाशविक हत्या भयो । यसका प्रत्यक्ष गवाह विदेश विभागका वरिष्ठ अधिकारी बलमान सिंह वीरशमशेर सत्तामा आएको लगत्तै मीरसुब्बाबाट सरदारमा पदोन्नति पाउनेमा परेको देखिन्छ । त्यति बेला प्रचलनका हिसाबले मुन्सीखानामा मात्र होइन, अड्डाअदालतमा समेत उर्दू र फारसीको बोलावाला थियो । नेपाली भाषामा र विशेषतः सरकारी लेखापढीमा यो भाषाको बलियो प्रभाव छ । एक लेखकको आकलनमा जसरी फारसी खानदानी पेसा थियो, पछि अङ्ग्रेजीले पनि खानदानी पेसाको हैसियत जमायो ।

तर लक्ष्मीदास प्रधान विदेश अड्डाको पहिलो हाकिम भए, नभएकोबारे पनि केही द्विविधा उत्पन्न भएको छ । मुन्सी परिवारका एक जना लेखक (सरदार प्रकटमान सिंहका छोरा तथा रेडियो नेपालका डाइरेक्टर र पछि सरकारका सचिव) मीरसुब्बा प्रकाशमान सिंह प्रधानको भनाइमा लक्ष्मीदास प्रधानभन्दा पहिला भारतमा उर्दूको अध्ययन गरी फर्कने गजेन्द्र सिंहबाट नै परराष्ट्र मामिलामा मुन्सी परिवारको वर्चस्व सुरु भएको थियो । उनको भनाइमा गजेन्द्र सिंह १८३७ साल (१७८०–८१) देखि नै भारतसँग हुने सरकारी लेखापढीमा संलग्न थिए । केही व्यक्तिले गजेन्द्र सिंहलाई लक्ष्मीदासका पिता भनेको पनि पाइन्छ । तर मुन्सी परिवारको अभिलेखअनुसार लक्ष्मीदासका पिता मोतीराम सिंह हुन् । काजी खड्गधर सिंहका तीन छोरामा जेठा मल्ल सिंह, माइला गजेन्द्र सिंह र कान्छा मोतीराम सिंह हुन् ।

झन्डै ९३ वर्षसम्म जीवित रहेका मीरसुब्बा दर्जा पाउने प्रकाशमान सिंह प्रधान लामो समय प्रशासनमा रही सचिव पदबाट अवकाश हुँदा वरिष्ठताका बाबजुद आफूले मुख्य सचिव पद नपाएकोमा गुनासो गर्थे ।

धेरै सरकारी संस्थानका अध्यक्ष र महाप्रबन्धक, जनकपुर अञ्चलाधीश हुँदा झिँझा इलाकाका डकैतीका समस्या र सम्भावित साम्प्रदायिक दङ्गा रोक्न गरेका प्रयासका लागि पाएको सम्मान र आठ वर्ष विशिष्ट श्रेणीमा रहेका हिसाबले उनको एकपटक राजदूतका सम्भावित उम्मेदवारका रूपमा पनि चर्चा भयो । उनी प्रेस आयोगका पहिलो सदस्य सचिव पनि रहे ।

प्रकाशमान र उनका सहोदर भाइ प्रचण्डमान सिंह रेडियो नेपालसँग लामो समय आबद्ध रहे । प्रचण्डमान सिंहको लगभग पूरै सरकारी जीवन रेडियो नेपालमै बित्यो । बौद्धिक हिसाबले सामान्य भए पनि लामो प्रशासनिक अनुभवका साथै मुन्सी परिवार र ऐतिहासिक विषयवस्तुमा प्रकाशमान सिंहको राम्रो पकड थियो । गजेन्द्र सिंह नै पहिलो मीरमुन्सी तथा मुन्सीखानाका हाकिम हुन् भन्ने उनको दलिल थियो । तर यो कुरालाई पुष्टि गर्ने ठोस आधार र दस्तावेज भने उनीसँग थिएन । मुन्सी परिवारबाट सचिवसम्मको ओहदामा पुग्ने अर्का व्यक्ति भुवनमान सिंह प्रधानबारे पछि विस्तृत चर्चा गरिनेछ ।

आफ्ना बुबा प्रकटमान सिंह प्रधान पहिलो शिष्टाचार महापाल पदबाट १९६१ को सुरूमा निवृत्त भएपछि तत्कालीन रेडियो नेपालका डाइरेक्टरमा कार्यरत प्रकाशमान सिंह प्रधानले परम्परागत मुन्सीले पाउने सो पदमा आफ्नो दाबी प्रस्तुत गरेका थिए । उनको भनाइमा नजरमान सिंह प्रधानभन्दा उनको दाबी ‘अझै सबल’ थियो । कायममुकायम शिष्टाचार महापाल पदमा कार्यरत नजरमान सिंह प्रधान बर्मामा भर्खरै खुलेको राजदूतावासमा कार्यवाहक राजदूत पदमा नियुक्त भएपछि प्रकाशमान सिंह प्रधानले पुनः आफ्नो सशक्त दाबी गरे । यसैबीच उक्त पदमा प्रकाशचन्द्र ठाकुरलाई नियुक्त गरिएपछि चालिसको दशकको अन्त्यदेखि समग्र मुन्सीखानाको नेतृत्वबाट मुन्सी परिवारको बहिर्गमन भए सरह ६० को दशकको सुरूदेखि मुन्सी कप्तान र पछि शिष्टाचार महापाल पदमा मुन्सी परिवारको रहँदै आएको वर्चस्व समाप्त भयो ।

गजेन्द्र सिंहबारेको उल्लिखित कुरा सत्य हो भने नेपालको परराष्ट्र मन्त्रालयसँग मुन्सी परिवारको सम्बन्ध पृथ्वीनारायण शाहको पालादेखि नै सुरू भएको प्रमाणित हुन्छ । र प्रधानमन्त्री भीमसेन थापाको समयमा मात्र मुन्सीखाना सुरू भएको भन्ने मान्यता ठीक नभएको तथ्य देखापर्छ । अझ अर्को भनाइमा यस्तो पनि देखिन्छ— मुन्सी परिवारको नेपालको विदेश अड्डासँगको सम्पर्क मुन्सीखानाको स्थापना हुनुभन्दा पहिलेदेखि नै थियो । मुन्सी परिवारको एक अर्को स्रोतले लेखकलाई बताएको थियो— पाटनको प्रधानकाजी परिवार त्यहाँबाट पलायन भएपछि सो खलकमध्येको एक परिवारका दाजुभाइमा जेठा त्यस बेलाको जैसीकोठा (तत्कालीन विदेश कार्यालय)मा काम गर्थे । पछि मुन्सी परिवार भनी कहलिने व्यक्तिहरू नुवाकोटको बडाहाकिम वा प्रशासक दर्जा पाउने माइलो भाइ मोतीराम सिंह र उनका दाजुभाइका सन्तान हुनाले मुन्सीहरू जैसीकोठा र मुन्सीखाना दुवैसँग सहभागी भएको जस्तो देखिन्छ ।

मुन्सी परिवारका सदस्य तथा एक प्रसिद्ध साहित्यकारको भनाइमा पटनाबाट उर्दू र फारसी पढी फर्कने गजेन्द्र सिंह १७८१–८२ मा नै देशको पहिलो अमीर मुन्सी भएका थिए । यसबाट मुन्सीहरूको नेपालको परराष्ट्र सम्बन्धमा एकलौटी वर्चश्व मुन्सी नजरमान सिंहले हिसाब गरेजस्तै १६८ वर्ष हुन आउँछ । तर मुन्सी अधिकारीको परराष्ट्र सेवामा उपस्थितिको हिसाबले यो अवधि दुई सय वर्षको हाराहारीमा रहन्छ । तर लक्ष्मीदासका पनाति क्रान्तिमान सिंहको भनाइमा मुन्सीखानाको इतिहास १४० वर्षको हाराहारीमा मात्र देखिन्छ ।

परराष्ट्र मन्त्रालयसँग आबद्ध एक अधिकारीले गुणमान सिंहलाई लक्ष्मीदासका छोरा भनेका छन् । तर मुन्सी परिवारसँग भएको अभिलेखले भने गुणमान सिंहलाई लक्ष्मीदासका भतिजा वा गोपालदासका छोरा भनी देखाइएको छ । सायद यो पछिल्लो विवरण सत्य नजिक छ । स्वयम् लक्ष्मीदासका नातिको भनाइमा भने छ वर्षको उमेरमा बनारस गइ उर्दू, फारसी, अरबी र संस्कृत भाषा अध्ययन गर्ने र राम्रो अक्षर हुने लक्ष्मीदास लामो समय नेपालको विदेश अड्डाको सेवामा रहेका थिए । पछि काशीवास गएपछि उनका छोरा ज्ञानवान सिंहलाई मुन्सीखानामा मुन्सी खरदार हाकिमको दर्जा दिइएको थियो । तर एक महिनामै उनको मृत्यु भयो । उनका पनाति गिरीशमान सिंह परराष्ट्र मन्त्रालयमा अधिकृत भए ।

विक्रम संवत्को हिसाबमा दुई मुन्सी हाकिमको जन्म तथा मृत्युको तिथिमिति यस्तो थियो— ज्ञानवान सिंह (१८८६–१९२५) र गुणमान सिंह (१८९०–१९६१) । यो प्रसङ्गसमेतलाई बिचार्दा नेपालको विदेश कार्यालयको नेतृत्व वा महङ्खवपूर्ण काममा मुन्सी परिवारबाट सात जना मुन्सी सहभागी देखिन्छन् । तिनीहरूमा गजेन्द्र सिंह सम्भवतः जैसीकोठामा कार्यरत देखिन्छन् । बाँकी सबै मुन्सीखानामा काम गर्ने लक्ष्मीदास सिंह, ज्ञानवान सिंह, गुणमान सिंह, बलमान सिंह, मरीचिमान सिंह र नगेन्द्रमान सिंह थिए । गजेन्द्र सिंहको दर्जा वा कार्यालयमा स्थानबारे स्पष्ट जानकारी नभए पनि अरु सबै कार्यालय हाकिम थिए । त्यस्तै मुन्सी परिवारसित सुरक्षित अभिलेखमा नेपालको विदेश सम्बन्धलगायत राष्ट्रिय तथा राजनीतिक जीवन र कार्यमा संलग्न मुन्सी परिवारका केही प्रमुख ऐतिहासिक व्यक्तिहरूको उमेर र जन्ममृत्यु मिति (साल) विक्रम संवत्मा यसरी देखाउन सकिन्छ—

कल्याण सिंह (१६०५–९०), वंशीधर सिंह (१६३४–१७१९), लक्ष्मीधर सिंह (१६९३–१७८१), मल्ल सिंह (१८०७–२५), गजेन्द्र सिंह (१८१३–?), मोतीराम सिंह (१८१९–?), भवानीदास सिंह (१८४४–८४), मुन्सी लक्ष्मीदास सिंह (१८५०–१९२५), गोपालदास सिंह (१८५४–१९०२), गौरीदास सिंह (१८६१–९८), अनङ्गमान सिंह (१९१७–२००५) र सरदार नगेन्द्रमान सिंह (१९६३–२०५०) । तर सम्भवतः मुन्सी परिवारमै सबैभन्दा माथिल्लो दर्जा पाउने दुई प्रमुख मुन्सी भारदार काजी बलमान सिंह र उनका छोरा सन् १९४५ मा मृत्यु हुने बडाकाजी मरीचिमान सिंहको जन्म र बाबुको मृत्यु साल मुन्सी परिवारसँग उपलब्ध उक्त अभिलेखमा उल्लेख छैन ।

कूटनीतिसँग सम्बन्धित वा अन्य ऐतिहासिक हिसाबले नाम चलेका मुन्सी परिवारका थप सदस्यको जन्म–मृत्युबारेको अभिलेख (विक्रम सम्वतमा) यस्तो छ—

लक्ष्मीदासका दाजु भवानीदासका सन्तति सरदार अष्टमान सिंह (१९२८–८७), उनका छोराहरू सूर्यमान सिंह (१९६५–९७) र नजरमान सिंह (१९६९–२०५०), लक्ष्मीदासका भाइ गोपालदासका सन्तानमा मीरसुब्बा प्रभुमान सिंह (१९२६–२०१७) र उनका छोरा सरदार प्रकटमान सिंह (१९६१–२०४९), प्राध्यापक प्रसन्नमान सिंह (१९६५–२०५१), उपसचिव प्रख्यातमान सिंह (१९८७–२०४६), मुन्सी लक्ष्मीदासका सन्तानमा नेपालमान सिंह (१९७०–२०५०), गिरीशमान सिंह (१९६७–२०५८) आदि । साथै लक्ष्मीदासका भाइ गोपालदासका सन्ततिमध्ये अर्का गिरीशमान सिंह असीको दशकको सुरूसम्म परराष्ट्र मन्त्रालयमा कार्यरत रहे । लक्ष्मीदासकै सन्तान नेपालकै इतिहासमा पहिलो न्यायाधीश अनङ्गमान सिंहका पनाति मृगेन्द्रमान सिंह (१९९१–२०६०) पचासको दशकमा उनले परराष्ट्र मन्त्रालयमा सहायक स्तरमा काम गरेका थिए । पछि भारतको मुम्बईमा नृत्य विषय पढ्न गएका उनी त्रिभुवन विश्वविद्यालयमा नृत्य विषयका प्राध्यापक बने ।

मुन्सी शब्दले नेपालको विदेश अड्डाका प्रमुखका अतिरिक्त काठमाडौंस्थित ब्रिटिस राजदूतावासमा कार्यरत कर्मचारीलाई पनि जनाउँथ्यो । यसका अतिरिक्त मुन्सीको बेलायती विशेष प्रसङ्गबारे छुट्टै अध्ययन गरिएको छ । नेपालमा रहने ब्रिटिस राजदूतावासमा पहिले रेसिडेन्सी र १९२०–१९४७ सम्म लिगेसन भनिएको कार्यालयमा मूलतः दुई शाखा थिए । एक अङ्ग्रेजी शाखामा हेड राइटर, अन्डर राइटर, दफ्तरी र चार जना पियनको दरबन्दी थियो । त्यस्तै फारसी शाखाअन्तर्गत हेड मुन्सी र सहायक (असिस्टेन्ट) मुन्सीले कार्यालयको सचिव तथा दोभासेको काम गर्थे । यो पदमा सधैंजस्तो भारतीय मूलका व्यक्ति रहने व्यवस्था थियो । एक स्थानीय कर्मचारीसहित यो शाखाको काममा सहयोगका निम्ति देवनागरी टाइपराइटर राखिएको थियो । राणाकालीन समयमा तराईका गोश्वाराहरूमा अङ्ग्रेजी जान्ने कर्मचारीको दरबन्दी पनि थियो । दोभासे र आवश्यक दस्तावेजलाई उल्था गर्न राखिएका यी कर्मचारीलाई मुन्सी भनिन्थ्यो ।

नेपाल सरकार र राजदूतावासबीच नियमित सम्पर्क, सहयोग र समन्वयको काम दरबारका प्रमुख मुन्सी (नेपालको विदेश कार्यालयका हाकिम) र राजदूतावासका प्रमुख मुन्सीले गर्ने र दुईबीच नियमित भेटघाट हुन्थ्यो । साथै १८३०–४६ को अवधिमा नेपालको राजनीति ज्यादै अस्थिर र हिंसात्मक कालखण्डमा गुज्रियो । यति बेला यसअघि उल्लेख गरे सरह काजी बाल नरसिंह कुँवरसँग अमीरमुन्सीको दर्जामा कार्यरत लक्ष्मीदास सिंह प्रधानको विशेष मित्रता थियो । सायद यही कारणले मुन्सी परिवारलार्ई धेरै पछिसम्म राणा शासकसँग घनिष्ठ सम्बन्ध राख्न सजिलो भयो । सामान्यतः व्यापार व्यवसायमा लाग्ने नेवार परिवारमा मुन्सीहरू सरकारी सेवामा रहने र राणाशासकहरूसँग निकट पनि हुने गर्थे । साथै रहनसहन पनि भिन्नता भएका हुँदा स्वाभाविक कारणले बाँकी नेवार समुदायले मुन्सीहरूलाई व्यङ्ग्य गरेर नेवारे राणाजी भनेको हुन सक्छ ।

नियोगका मुन्सी र ब्रिटिस पक्षले नेपाल दरबार भनी उल्लेख गर्ने नेपाल सरकारका मुन्सीको सम्बन्धका कारणले पनि नेपालबारे सूचना सङ्कलन गर्न ब्रिटिस पक्षलाई धेरै सुविधा भएको हुनुपर्छ । नेपालमा कार्यरत केही अङ्ग्रेज कूटनीतिज्ञले नेपाल र दुई देशबीचको सम्बन्धबारे पुस्तक लेख्दा मुन्सीहरूबाट प्राप्त सहयोगले महङ्खवपूर्ण भूमिका निर्वाह गरेको थियो । कतिपय लेखकले यो काममा मुन्सीहरूबाट प्राप्त सहयोगको मुक्तकण्ठले प्रशंसा गरेका छन् । केही पुस्तक त मुन्सीहरूले नै तयार गरेको विवरणलाई सामान्य छाँटकाँट गरी अङ्ग्रेजीमा उल्था मात्र गरेको देखिन्छ ।

१८७७ मा ब्रिटिस नियोग, काठमाडौंमा सेवारत चिकित्सक रेसिडेन्सी सर्जन डा. डेनियल राइटले प्रकाशन गरेको अङ्ग्रेजीमा लेखिएको राम्रो पुस्तक वास्तवमा मुन्सी शिवशङ्कर सिंह र पण्डित श्री गुणानन्दले नै पूरै रूपमा तयार गरेको सोही पुस्तकमा उल्लेख छ ।

प्रकटमान सिंह प्रधानलाई पहिलो चिफ अफ प्रोटोकल (शिष्टाचार महापाल)मा नियुक्त गर्नुअघि यस पदमा गुन्जमान सिंह श्रेष्ठलाई अघि सारिएको अड्कल गरिन्छ । राणाशासनमा नियन्त्रण र सन्तुलनको नीति अवलम्बन गरिए सरह मुन्सीखानाका हाकिममा परम्परागत रूपमा मुन्सी परिवारको वर्चस्वका कारण अर्का भारदार परिवारलाई पनि अघि सारिएको हुन सक्छ । तर भारतबाट पढेर आउँदा केही दिनअघि प्रकटमान सिंह प्रधान काठमाडौं आइपुगी दाम राखेर पद प्राप्त गरिसकेका कारण गुन्जमान सिंह (१८९९–फेब्रुअरी २७, १९६५) यो पदमा आउन पाएनन् । यो निर्णयमा भारदार परिवारबीच शक्तिकेन्द्रसमक्ष निकट हुन रहने शक्तिसङ्घर्ष र शक्तिशाली बडाकाजी मरीचमान सिंह प्रधानको भूमिकाले पनि प्रभाव पारेको हुन सक्छ । सरदार गुञ्जमान सिंह श्रेष्ठ पछि लामो समय निजामती सेवामा रही लन्डनमा नेपाली राजदूतावासमा कार्य गरेर मुख्यसचिव, प्रमुख शाही सल्लाहकार तथा मन्त्री बने ।

१९५१ पछिको परिप्रेक्ष्यमा चिफ अफ प्रोटोकल परराष्ट्र सचिवपछिको दोस्रो पद, शिष्टाचार विभागका हाकिम, मन्त्रालयमा एक मात्र सहसचिवका रूपमा उनको स्थिति तथा प्रोटोकल अनि प्रशासन र अध्यागमन उनकै मातहत रहेकाले ज्यादै महङ्खवपूर्ण थियो । प्रकटमान सिंह प्रधानअन्तर्गत उपसचिवमा नजरमान सिंह प्रधान, ईश्वरीराज मिश्र र दमनराज तुलाधर, शाखा अधिकृतमा शशिविक्रम शाह, स्टेनो नासुमा हरिभक्त रञ्जितकार र नरेन्द्रनाथ भट्टराई अनि बहिदार तीर्थ दुवाल कार्यरत थिए । प्रकटमान धार्मिक प्रकृतिका थिए । कमै मानिससँग घुलमिल गर्ने, दरबारका सचिव पुष्पराज राजभण्डारीसरह रक्सी नखाने र घोडामा कार्यालय ओहोरदोहोर गर्थे । व्यवहारमा भने प्रकटमान सिंह प्रधान र नजरमान सिंह प्रधानबीच पारिवारिक प्रतिद्वन्द्विता थियो ।

मुन्सी परिवारले परराष्ट्र क्षेत्रबाहेक देशको प्रशासनका अन्य क्षेत्रमा पनि सहभागिता जनाएको देखिन्छ । वर्तमान अवस्थामा प्राविधिक क्षेत्रमा बाक्लो प्रतिनिधित्व रहेको यो परिवारको लामो समय वर्चस्व रहेको परराष्ट्र मन्त्रालयमा प्रतिनिधित्व छैन । मुन्सी परिवारबाट यदाकदा राजनीतिमा पनि भाग लिएका उदाहरण पाइन्छन् । हालसम्म मन्त्री पदबाट अवकाश पाएका मुन्सीमा त्रिपुरवर सिंह प्रधान एक मात्र उदाहरण छन् । सन् १९५३ मा काठमाडौं नगरपालिकाको निर्वाचनमा एकै परिवारका दुई जना सदस्य प्रदीप्तमान सिंह प्रधान र कृष्णचन्द्र सिंह प्रधान उठी हारेका हुन् । मुन्सी परिवारमा साहित्यमा दखल राख्ने कृष्णचन्द्र सिंह प्रधान र उनका दाइ चन्द्रप्रसाद सिंह प्रधान (कवि एवम् कथाकार हृदयचन्द्र सिंह प्रधान) ख्यातिप्राप्त साहित्यकार भए । राजनीतिज्ञ गणेशमान सिंहका मगज मानिएका हृदयचन्द्र सिंह प्रधानको साहित्यिक नाम कटकटानन्द काका वा केवल काकाका रूपमा प्रसिद्ध छ ।

आफूलाई कुलीन, सम्भ्रान्त र सङ्गठित परिवार बताउने मुन्सी परिवारको केन्द्रीय एकाइका रूपमा मुन्सी थकालीको व्यवस्था सुरूदेखि छ । मुन्सी परिवारका हालसम्मका थकालीहरू—
१) कल्याण सिंह प्रधान
२) खड्गधर सिंह प्रधान
३) गजेन्द्र सिंह प्रधान
४) लक्ष्मीदास सिंह प्रधान
५) हरिदास सिंह प्रधान
६) गुणवान सिंह प्रधान
७) चक्रमान सिंह प्रधान
८) अनङ्गमान सिंह प्रधान
९) गौरीभक्त सिंह प्रधान
१०) प्रभुमान सिंह प्रधान
११) गुरूमान सिंह प्रधान
१२) विष्णुमान सिंह प्रधान
१३) वीरनन्द सिंह प्रधान
१४) नेपालमान सिंह प्रधान
१५) स्थिरमान सिंह प्रधान
१६) नगेन्द्रमान सिंह प्रधान
१७) पद्माभक्त सिंह प्रधान
१८) बेखामान सिंह प्रधान
१९) नेपालनन्द सिंह प्रधान

मुन्सीहरूको घरपरिवार सङ्ख्या १३६ रहेको कुरा मुन्सीहरूका छोरीपट्टिका नातेदार र इतिहासका एक प्राध्यापकले बताएका छन् । तर यसबारे मुन्सी थकालीको भनाइ फरक छ । उनका अनुसार अप्रिल २०२० सम्मको हिसाब गर्दा मुन्सी गुठीमा ९५ घर हाल कायम छन् । अहिलेसम्म चार परिवारले गुठी छाडेका छन् भने १८ परिवार मुन्सी गुठीमा प्रवेश गरेका छैनन् । मुन्सी परिवारका एक सदस्यले दिएको जानकारीअनुसार गुठीमा प्रवेश गर्न ५० वर्षमुनिकाले नपाउने र उक्त उमेर पुगेपछि अनिवार्य गुठी सदस्य हुनुपर्ने प्रावधान छ । त्यसैले मुन्सीघरको यकिन सङ्ख्या बताउन कठिन पर्छ । साथै उनले मुन्सी गुठी छाड्ने व्यक्ति चारको सट्टा छ जना भएको र गुठीबाट अलग हुनेको विवरण पनि उपलब्ध गराएका हुन् ।

तत्कालीन सोभियत सङ्घ सरकारले राजा महेन्द्रको पहिलो राजकीय भ्रमणका अवसरमा उपहारस्वरुप छात्रवृत्ति प्रदान गरेपछि नेपाली विद्यार्थीहरू त्यसमा पढ्न जाने क्रम चल्यो । यसको दोस्रो वर्षदेखि मस्कोबाट नेपाल सरकारका नाममा हरेक वर्ष ३० ओटा छात्रवृत्ति उपलब्ध गराउन थालियो । त्यसपछि नेपाली विद्यार्थीहरू तत्कालीन सोभियत सङ्घ र यस्तै कार्यक्रममा पूर्व युरोपका विभिन्न देशमा उच्च शिक्षा अध्ययनका लागि जाने क्रम सुरू भयो । ३० छात्रवृत्तिमध्ये निकट भविष्यमा रूसले काठमाडौंमा राजदूतावास खोल्न सक्ने र नेपालको पनि मस्कोमा नियोग खुल्ने सम्भावनालाई दृष्टिगत गरी रूसी भाषा पढाउन एक कर्मचारीलाई पठाउने निर्णय सरकारले गर्‍यो ।

यसमा परराष्ट्र मन्त्रालयमा वरिष्ठ अधिकारी र मुन्सी परिवारका मीरसुब्बा नजरमान सिंह प्रधानका जेठा छोरा नरसिंहमान सिंह प्रधान छानिए । भारतमा पठाउन लागिएका दुई सिटमा त्यति बेलाका स्टेनोटाइपिस्ट मुन्सी परिवारकै मृगेन्द्रमान सिंह प्रधान र सहिद चिनियाँ काजीकी बहिनी हीराशोभा चुनिइन् । विडम्बनाको कुरा के छ भने, १९६१ पछिको प्रशासनिक पुनर्गठनमा मौजुदा दरबन्दी, बढुवा, अवकाश आदिका लागि भएको परीक्षण (स्क्रिनिङ)मा तालिम काजमा भएका यी तीन जनाको नाम परराष्ट्र मन्त्रालयको सम्बद्ध निकायमा पठाएको सूचीमा नपरेकाले यी तीनै जना आफ्नो अध्ययन पूरा गरी फर्केपछि बाहिर परे ।

छोटो समय परराष्ट्र मन्त्रालय, केही समय संयुक्त राष्ट्रसङ्घीय प्राविधिक सहायताको युनाइटेड नेसन्स टेक्निकल असिस्टेन्सअन्तर्गत संलग्न भई नरसिंहमान सिंह प्रधानले आफ्नै जागिरे जीवनको लगभग पूरै समय उद्योग मन्त्रालयअन्तर्गत बिताए । मृगेन्द्रमान सिंह प्रधान र हीराशोभा स्नातक थिएनन् । नरसिंहमान सिंह प्रधानले त्यति बेला स्नातक उपाधि हासिल गरिसकेका थिए । व्यक्तित्वको मूल्याङ्कनमा, लवाइखवाइ र व्यवहारमा नजरमान सिंह प्रधान ‘साँच्चिकै मुन्सी’ भन्न लायक व्यक्तिका रूपमा आफूले पाएको एक अधिकारीको विश्लेषण छ ।

मुन्सी पदको बेलायती प्रसङ्ग

नेपालको विदेश कार्यालयका सुपरिवेक्षक अधिकारी र काठमाडौंस्थित ब्रिटिस राजदूतावासमा कार्यरत भारतीय अधिकारीलाई मुन्सी भनी सम्बोधन गर्ने प्रचलनका अतिरिक्त कूटनीतिक परिप्रेक्ष्यबाहेक बेलायतको दोस्रो लामो समय (अहिलेकी महारानी एलिजाबेथले सबैभन्दा लामो शासकको कीर्तिमान कायम गरेकी छन्) शासनमा रहने महारानी भिक्टोरिया (शासन अवधि १८३६–१९०१, जन्म मे २४, १८१९–मृत्यु जनवरी २२, १९०१)को शासनकालमा एक भारतीय अधिकारीलाई मुन्सी संज्ञा दिइएको पाइएको छ । १८७६ मा महारानी भिक्टोरियाले भारतकी साम्राज्ञीको समेत उपाधि ग्रहण गरेको थिइन् ।

१८७७ मा उनको राज्यारोहणको स्वर्णजयन्ती मनाउने सिलसिलामा दुई जना भारतीय सेवकको सेवा ६८ वर्षकी महारानीलाई उपलब्ध गराइयो । आजीवन भारतप्रति विशेष लगाव राखेकी राजर्षि रानीलाई यी दुवै नोकर प्राप्त भएका थिए । १८५४ मा दिलीप सिंह (१८७७ मा ५० वर्ष पुगेका) सँगको सम्पर्कपछि पहिलो पटक कुनै भारतीयको सेवाका रूपमा नोकरको व्यवस्था गरिएको थियो । यी दुवैजना इस्लामी धर्मावलम्बी अब्दुल करिम र मोहम्मद वक्समध्ये २४ वर्षीय ‘कालो दारी, कालो आँखा, सुन्दर र प्रभावकारी’ व्यक्तित्व रहेका र यसअघि उत्तरी भारतको आग्रामा कारिन्दा पदमा काम गरेका करिम धेरै वर्ष चर्चामा रहे ।

सामान्य नोकर–वेटरबाट थोरै समयमा सचिव र भान्सेमा परिणत भएका अब्दुल करिम छिट्टै शिक्षकका रूपमा मुन्सी दर्जा पाउन सफल भए । यद्यपि उनी अङ्ग्रेजी पढ्नलेख्न जान्दैनथे । उनलाई महारानीलाई ‘हिन्दुस्तानी’ सिकाउने काम दिइएको थियो । करिमको आकर्षक व्यक्तित्व, आज्ञाकारी स्वभाव र पूर्ण भद्रताबाट प्रभावित रानी भिक्टोरिया आफैंले उनलाई अङ्ग्रेजी सिकाइन् । बेलायती रानीका प्रमुख दरबारहरूमा प्रवेशका साथै आवास सुविधासमेत उपलब्ध गराइएका करिम महारानीभन्दा ४४ वर्ष कान्छा थिए । तर महारानीको स्वभावका कारण करिमसँग निकटताले दरबार र बाहिर सबैतिर अनावश्यक विवाद, अड्कलबाजी र अनेकौं चर्चापरिचर्चा भएको थियो ।

करिमलाई महारानी भिक्टोरियाको सेवाबाट छुटाउन सम्पूर्ण राजदरबार र उनको परिवार, विशेषतः छोरा वर्टी (पछि राजा एडवार्ड सातौं–१८४१–१९१०) र सर जेम्स राइड (जसले सरकार र रानीका चिकित्सकका रूपमा काम गरेका थिए)लाई उपयोग गरियो । एक मुसलमानलाई काम दिँदा हिन्दूहरूमा नराम्रो भावना हुन सक्ने, अफगानिस्तानलगायत कट्टर मुस्लिम सङ्गठनसँग सतर्कता र सुरक्षाका दृष्टिले सूचना चुहिन सक्ने कारणले पनि उनलाई कायम राख्न नहुने आदि तर्क दिइयो । मुन्सीले अङ्ग्रेजी भाषा नजान्ने आदि तर्क दिँदा पनि रानीले यो दबाब ठाडै अस्वीकार गरिन्. । उनको हस्ताक्षरको मसी सुकाउने काम गर्ने आफ्नो निज भारतीय सचिवलाई बरू भारतबाट श्रीमती ल्याउने काममा सघाइन् । र श्रीमती करिमलाई आत्मीय स्नेह गरी पत्राचार गर्दा सम्बोधनपत्रका अन्त्यमा ‘सबैभन्दा प्यारी आमा’ वा ‘तिम्रो माया गर्ने आमा’ भनी उल्लेख गरिने प्रचलन रह्यो । यो सम्बन्धमा यदाकदा प्रेसमा पनि प्रत्यक्ष, अप्रत्यक्ष खबर आउँथे ।

महारानी भिक्टोरियाको यो अपरम्परागत सम्बन्धबारे निजी सचिव सर हेनरी पोन्सोन्वीले करिमको विगतबारे जानकारी सङ्कलन गर्न ब्रिटिस जासुस भारत खटाए । आफू आग्रास्थित जेलमा कारिन्दा भएका कुरा सत्य भए पनि करिमका बाबु सो जेलका सर्जन–जनरल भएको भनाइ ठीक नभएको (उनी फार्मेसिस्ट रहेको) तथ्य महारानीलाई पेस गर्दा यो कुरा पनि महारानीले विश्वास गरिनन् । र आफ्नै सचिव पोन्सोन्वीप्रति प्रतिशोध साँधिन् ।

करिमको अङ्ग्रेजी भाषाको ज्ञानमा आएको सुधार, उनले हिन्दू र मुसलमानबीचको जातीय सम्बन्धसहित भारत विषयको गर्ने जाहेरी आदिका कारण महारानी भिक्टोरियाको भारतमा भाइसरायलाई पठाउने निर्देशन मुस्लिमपरक हुने गरेको आकलनबाट पनि करिमको बढ्दो प्रभाव झल्कन्छ । यहाँसम्म कि करिमलाई नाइटहुडको सम्मान दिने कुरासमेत चल्यो, जो पछि महारानीको सद्भावका बाबजुद विभिन्न कारणले सफल हुन सकेन । यसैबीच करिम बिरामी हँुदा रानीको व्यक्तिगत सेवा र सहयोगसमेत पाउन सफल भए ।

रानी भिक्टोरियाको मृत्यु भएपछि बनेका राजा एडवार्ड सातौंले व्यक्तिगत रूपमा जतिसुकै मन नपराए पनि अन्तिम श्रद्धाञ्जलि दिन करिमलाई (सो समय ३६ वर्षका मोटा) अनुमति दिएपछि शव राखिएको कफिनमा बिर्काे लगाइएको थियो । राजा हुनासाथ गर्ने पहिलो निर्णयमा महारानी भिक्टोरियाको व्यक्तिगत मामलामा वर्टीको ध्यान गयो । महारानीका सबै कागजात र विशेषतः भिक्टोरियाले मुन्सी अब्दुल करिमलाई लेखेका पत्रहरू मगाएर करिमको आवासअगाडि बालियो । घरभित्र भने मुन्सी र उनकी पत्नीको रोदन हुन थाल्यो । राज्यले अब्दुल करिम परिवार र सबै भारतीय सहयोगीलाई राजदरबारका अन्य प्रासाद र देशबाटै छोड्न आदेश दियो ।

श्रावणी वसुले आफ्नो पुस्तक भिक्टोरिया तथा अब्दुलमा उल्लेख गरे सरह नयाँ राजा कुनै पनि फेटा बाँध्ने मानिस देख्न वा राजप्रासादको भान्साबाट करिमको ‘बास्ना’ सुँघ्नसम्म चाहँदैनथे । ब्रिटिस सञ्चारमाध्यम, सरकार र राजपरिवारमा ज्यादै चर्चा भएको विषय सम्भवतः सबै अभिलेख नष्ट गरिएकाले हुन सक्छ, ब्रिटिस राजसत्ताको छ वंशका हालसम्मका राजपरिवारका सदस्यको निजी जीवनबारे प्रशस्त शोधकार्यका साथ प्रकाशित पुस्तकमा अब्दुल करिमको प्रसङ्गले त्यति स्थान पाएको देखिन्न ।

करिमको पूर्वीय शिष्टाचारबाट प्रभावित शक्तिशाली रानीले उनलाई अन्य सुविधाका अतिरिक्त पहिलो मासिक १० रूपैयाँमा कारागारको कारिन्दा रहेको आग्रामा जग्गा उपहार दिइन् । र उनका पितालाई १८९० मा भएको दरबारमा प्रतिनिधित्व गर्ने सुविधा दिइन् । १८९७–९८ मा भएको हिन्दू–मुस्लिम दङ्गाको उत्प्रेरकका रूपमा महारानीको यो सम्पर्कबाट मुसलमानप्रति नरम व्यवहार र यसबाट लन्डनस्थित भारत कार्यालयलाई असमञ्जस्य एवम् असुविधा खडा गरेको अनुमान गरिएको थियो । फ्रान्स र जर्मनीमा समेत करिमको प्रभावको चर्चा हुने गर्दथ्यो । रानीको मृत्यु भएपछि १९०१ मा राजपरिवारको एक दरबार फ्रगमोर हाउसअगाडि मुन्सीसम्बन्धी कागजात जलाइनुका अतिरिक्त करिमको मृत्युपश्चात् १९०९ मा आग्रास्थिति करिम लजमा बाँकी कागजात जलाइयो । तर यस प्रकारका महारानी र करिमबीच आदानप्रदान भएका पत्राचारलगायतका प्रमाण नष्ट गरिए । तर पनि प्रभावशाली र ६४ वर्ष सत्तामा रहेकी स्वर्गीय महारानीको समयमा राजनीतिक महङ्खव राख्ने अब्दुल करिमबारेको चर्चा बढ्यो, सेलाएन ।

हालैका वर्षमा समेत भिक्टोरिया, उनका उर्दू शिक्षक र मुन्सी अब्दुल करिमबीचको कथित निकटताले अनेकौं चर्चापरिचर्चा, पुस्तक लेखन र फिल्मको रुप लिएको पाइन्छ । रानीको सुरूदेखिको छुट्टै व्यक्तिगत आचरण र व्यवहार तथा यसअघि उनीसँग निकट केही व्यक्तिको प्रसङ्गले पनि यो अड्कलबाजीलाई ऊर्जा दिएको हुन सक्छ । शङ्कालु र कडा स्वभावकी भिक्टोरियाको आफ्नो हेरविचार र स्याहारसुसार राम्रोसँग गरेका करिम दम्पतीसँगको सम्बन्ध केवल मातृस्नेह वा मालिक र नोकरबीचको मात्र हो वा त्यसभन्दा बढी थियो, त्यो यकिन गर्न गार्‍हो छ । १८९७ मा भएको राज्यारोहणको हीरक जयन्ती तथा पछि आँखाको शक्ति क्षीण भई लेख्न गार्‍हो र लेखेको नबुझिने अवस्थामा पुग्दासम्म ‘मुन्सी हाफेज अब्दुल करिम सिआइई’को राजदरबारमा अनुचित वा अनपेक्षित पहुँच, उनको सम्भावित गुप्त रोग र उनले दबाबस्वरुप रानीबाट पटकपटक रकम र अन्य सुविधा लिएको विषय निकै चर्चामा रह्यो । यी विभिन्न कारणले हीरक जयन्ती समरोह समितिले केही समय करिमलाई ओझेलमा पार्न पनि सफल भयो । तर रानीको शासनभर मुन्सीको प्रभाव निमिट्यान्न पार्न कोही सफल भएन ।

५६ वर्षको उमेरमा निधन भएका, रानी भिक्टोरियासँग अत्यन्तै निकट र प्रभावशाली निजी सेवक जोन ब्राउनको तुलना गर्दै करिमलाई फेटा भएको दोस्रो जोन ब्राउन भनेर पनि नकारात्मक रूपमा चित्रण गरिन्थ्यो । महारानीका छोरा एडवार्ड सातौंले राजा भएपछि विवादास्पद ब्राउनका सम्झनामा बनाइएका धेरै प्रतिमा र स्मारक भत्काउन लगाए । केहीलाई प्रमुख स्थानबाट स्थानान्तरण गर्ने आदेश दिए । ३० वर्षको सेवापछि आफ्ना बाबु डाक्टर (?) उजिरूद्दिनलाई सुविधाजनक रूपमा अवकाश जीवन बिताउन भारतमा निवृत्तिभरणको व्यवस्था र आफूले पाउने तलब सुविधामा लगातार वृद्धि गर्न सफल भएकोमा करिमको कडा आलोचना हुने गथ्र्यो ।

मुन्सी अब्दुल करिमको प्रभाव आकलन अर्काे हिसाबले पनि गर्न सकिन्छ । उनका निकट मित्र मौलभी रफीउद्दिन अहमदलाई कन्स्टान्टिनोपलस्थित ब्रिटिस राजदूतावासमा नियुक्त गर्न महारानी भिक्टोरियाले प्रधानमन्त्री लर्ड सालिस्वरीलाई गरेको सिफारिसबाट पनि यो स्पष्ट हुन्छ । सामान्य पत्रकार र अनावश्यक रूपमा आफूलाई सम्मिलित गराउने स्वभावका अहमद कूटनीतिक पदका लागि बिल्कुल योग्य नभएको कुरा राख्दै प्रधानमन्त्रीले महारानीको आग्रह अस्वीकार गरे ।

राणाकालमा विदेश अड्डा प्रमुखको स्थान र भूमिका

राणाकालीन परराष्ट्र सचिव वा विदेश अड्डाका हाकिमलाई तुलनात्मक रूपमा बौद्धिक र शैक्षिक रूपमा अग्रपङ्क्तिमा मूल्याङ्कन गर्ने गरिएको तथ्य १९३६ को अन्त्यमा प्रधानमन्त्री जुद्धशमशेरले गठन गरेको एजुकेसन बोर्ड (शिक्षा परिषद्)बाट पनि स्पष्ट हुन्छ । यो परिषद्को काम शिक्षा विभाग हेर्ने महानिर्देशकलाई सल्लाह दिनु थियो । परिषद्का सदस्यहरूमा मुन्सीखानाका त्यो समय र पछि हुने हाकिमहरू क्रमशः बडाकाजी मरीचिमान सिंह प्रधान, उनका छोरा सुब्बा (पछि सरदार) नगेन्द्रमान सिंह प्रधान र प्रोफेसर नरेन्द्रमणि आचार्य दीक्षित सम्मिलित थिए ।

यसअघि १९२९–३० मा जनरल मृगेन्द्रशमशेरको संयोजकत्वमा बसेको विद्यापरिषद् बैठकमा शिल्पकला कौशल (कारिगरी विद्या) विषयका अन्य भाषाका प्राविधिक विषयका पुस्तकलाई नेपाली भाषामा उल्था गर्ने निर्णय भयो । बैठकमा भाग लिने अनेक प्रबुद्ध व्यक्तिहरूमा प्रधानमन्त्रीका विदेश मामिलासम्बन्धी सल्लाहकार तथा त्रिचन्द्र कलेजका प्राचार्य सरदार बटुकृष्ण मोइत्र र बडाकाजी मरीचिमान सिंह प्रधान सम्मिलित थिए । अन्य व्यक्तित्वहरूमा श्री छ बडागुरूज्यू तर्कराज पण्डित, गुरूराज हेमराज पण्डित, पण्डित हरिहर आचार्य दीक्षित सहभागी रहेको इतिहासमा उल्लेख छ । अघिल्ला दुवै पण्डितले यदाकदा आफ्नो नामको पछाडि शर्मा वा पाण्डे लेख्थे ।

शिक्षा विभागका महानिर्देशक मेजर जनरल मृगेन्द्रशमशेरको संयोजकत्वमा भाषानुवाद परिषद् गठन भयो । त्यसमा उपयोगी विदेशी पुस्तकलाई नेपालीमा अनुवाद गराउने र पछि कूटनीतिसँग गहिरो सम्बन्ध राख्नेमा प्रमुख व्यक्ति नरेन्द्रमणि आचार्य दीक्षित थिए । पछि कोलकातामा महावाणिज्यदूत भएका शिक्षा विभागका असिस्टेन्ट डाइरेक्टर जितेन्द्रबहादुर शाह र विद्वान्, सचिव तथा कूटनीतिज्ञ केशरबहादुर केसी (एकताका ल्हासास्थित कूटनीतिक नियोगका प्रमुख तथा चीनमा पहिलो आवासीय राजदूत)ले पनि यो काममा महत्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गरेका थिए ।

राणाकालको उत्तराद्र्धमा महात्मा गान्धीको प्रभावमा महाराष्ट्रको वार्धाबाट सुरू भएको शिक्षा र डा. जाकिर हुसेन (पछि भारतका राष्ट्रपति)को सक्रियतामा भारतमा चलेको आधार शिक्षाको प्रचारप्रसार नेपालमा गरी व्यावसायिक शिक्षा प्रणाली विकास गराउने उद्देश्यले सुरू भएको अभियानका साथै चीनको तत्कालीन राजधानी सहर नान्चिङमा भएको नयाँ शिक्षासम्बन्धी कार्यक्रममा भाग लिन सरदार नरेन्द्रमणि आचार्य दीक्षितलाई पठाइएको थियो । भित्र मनमा जेसुकै कुरा राखेको भए पनि प्रधानमन्त्री पद्मशमशेर महात्मा गान्धीको आधार शिक्षाबाट प्रभावित थिए । यसै सन्दर्भमा काठमाडौंको ताहाचलमा आधार शिक्षा गोश्वारा नामको कार्यालय स्थापना गरिएको थियो ।

तत्कालीन समयमा शिक्षा विकासमा संलग्न प्रमुख व्यक्तिहरूमा शिक्षा विभागका महानिर्देशक जनरल मृगेन्द्रशमशेर, असिस्टेन्ट डाइरेक्टर जितेन्द्रबहादुर शाह, प्रिन्सिपल रूद्रराज पाण्डे, सरदार नरेन्द्रमणि आचार्य दीक्षित, सूर्यप्रसाद उपाध्याय, हृषीकेश शाह, नेत्रबहादुर थापा, तारामान सिंह स्वाँर र गोरखापत्रका सम्पादक प्रेमराज पौडेललाई लिइन्थ्यो । यीमध्ये कूटनीतिमा जितेन्द्रबहादुर शाह, दीक्षित र हृषीकेश शाहको योगदान रह्यो । शक्तिशाली गृहमन्त्री एवम् भारतसँग निकै निकट मानिने उपाध्यायले अन्य कुराका अतिरिक्त १९५९ मा संयुक्त राष्ट्रसङ्घको महाधिवेशनका लागि पठाइएको नेपाली प्रतिनिधिमण्डलको नेतृत्व गरे । प्रभावशाली व्यक्तित्व उपाध्यायबारे अघिल्लो पुस्तकमा सविस्तार वर्णन गरिसकिएको छ ।

साङ्ग्रीला बूक्सको प्रकाशनमा सार्वजनिक हुन लागेको पुस्तक 'परराष्ट्रका प्रशासक- अमिरमुन्सीदेखि परराष्ट्र सेक्रेटरीसम्म'को अंश ।

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, माघ २, २०७७ २०:०६