पोस्ट कोभिडको असर : संक्रमित भन्छन्, 'आफूलाई आफूजस्तै लाग्दैन'

A+ A A-

गत २० साउनमा स्वास्थ्य स्थिति जटिल बनेपछि वीरगञ्जबाट हेलिकोप्टरमार्फत काठमाडौं ल्याइएका ४३ वर्षीय अरविन्द सिंहलाई कोरोना संक्रमण पुष्टि भयाे । करिब ५१ दिन अक्सिजनको सहारामा पाटन कोभिड अस्पतालको आईसीयूमा भर्ना भइ उपचार गराएका सिंह ६ असोजमा डिस्चार्ज पनि भए ।

यसरी झण्डै दुई महिना लामो समयसम्म उपचार गराएपश्चात् कोरोना संक्रमणबाट मुक्त भएका सिंहले हालसम्म पनि कोरोना सिर्जित समस्याबाट भने मुक्त हुन पाएका छैनन् ।

संक्रमणमुक्त भएलगत्तै अचानक उनको मुटुमा समस्या देखियो । मुटुका चारैवटा भल्ब पर्याप्त मात्रामा नखुलेको पाइएपछि उनलाई तारन्तार गंगालाल अस्पताल पुर्‍याइएको थियो । त्यति मात्रै नभई कोरोनाका कारण फोक्सोमा घाउका पाप्राहरू पनि देखियो । यसको अलवा हाल उनलाई प्रोस्टेटको पनि समस्या देखिनुका साथै फियोको साइज बढेको पाइएको छ ।

अरविन्द सिंह

जटिल प्रकृतिको भाइरसले बहुआयामिक असर गरेको हुन सक्ने अनुमान चिकित्सकहरूले गरिरहेकै बखत हालै मात्र उनको छातीको देब्रे पाटोमुनि गाँठो पनि देखिएको छ । साथै, बिल्लिरुबिनको (रक्तकोषिका टुक्रिँदा हुने पहेँलो पदार्थ जसको अधिकत्तम मात्राले जन्डिस हुन्छ ) मात्रा पनि बढेको छ ।

टन्सिल र सामान्य ज्वरोबाट सुरु भएको कोभिड संक्रमणबाट मुक्त भइसक्दा पनि हाल यसको असर उनको मुटु, फोक्सोलगायत विभिन्न अंगमा देखिएको हो । अरविन्द भन्छन्, ‘कोरोनाअघि म ८० केजीको थिएँ, अहिले ५५ केजी भएको छु ।’ पछिल्ला समय यस्ता विविध शारीरिक दुर्बलताका कारण लामो समयसम्म उनमा निद्रा नलाग्ने समस्या पनि देखियो । ‘कसैले पनि मलाई फर्किन्छ भनेका थिएनन्, मृत्युको मुखमा पुगेर बाँचेको हुँ म’, कोरोना कहरको आफ्नो भोगाइको निचोड यसरी निकाल्छन्, अरविन्द ।

आफूजस्तो स्वस्थ मानिसमा पनि कोरोनाले हालसम्म पारेको भयानक प्रभावले कोरोनालाई ख्यालठट्टाको रूपमा लिन नहुने उनी बताउँछन् । अरविन्द भन्छन्, ‘मैले आजसम्म ६० पटक भन्दा बढी रक्तदान गरेको छु । मलाई कुनै पनि किसिमको स्वास्थ्य समस्या नै थिएन ।’ नियमित जिम र व्यायाम गर्ने अरविन्दमा यसअघि कुनै पनि समस्या नभएकाले मुटुको समस्यालगायत अन्य समस्या कोभिडपछिकै असर रहेको अनुमान चिकित्सकहरूले गरेका छन् ।

एकपटक कोरोनाले बिग्रिएको फोक्सोले भविष्यमा पनि निमाेनिया गराउने जोखिम हुनाले खोप लगाउने सोचमा रहेको अरविन्द बताउँछन् ।

त्यसो त कोरोना संक्रमणपश्चात् पनि कोरोनाको अवशेषसहितका लक्षण भोग्न बाध्य अरविन्द एक मात्र पात्र भने होइनन् । काठमाडौंकी ३५ वर्षीया सुजेता सुवेदी पनि अर्की एक प्रतिनिधि पात्र हुन् ।

कात्तिककाे दोस्रो हप्ताको कुरा हो । १४ दिन लामो उपचारपश्चात् कोरोना संक्रमणबाट मुक्त भएकी सुजेता सञ्चो भएलगत्तै सबैभन्दा पहिले घरको काम गर्न हौसिइन् ।

एकाबिहानै उठेर घर सफा गर्न लाग्दा हातले कुचो नै समाउन नसक्दा भने झसङ्ग भइन्, सुजेता । तीन महिनाअघि भएको संक्रमणको असर अझैसम्म भोग्दै गरेकी सुजेतालाई भर्‍याङ उक्लँदा अहिले पनि निकै गाह्रो हुने गर्छ । निहुरिएर काम गर्दा, भारी बोक्दा फतक्कै गल्छ शरीर । यस्तो बेला परिवारको सहयोग पनि लिने गर्छिन्, उनी । ‘कोरोना सकियो भन्ठानेको त कोरोनाको असर अझै सकिएको रहेनछ’, सुजेता भन्छिन्, ‘म आफूलाई आफूजस्तो पटक्कै लाग्दैन । पहिलेजस्तो फुर्तिफार्ती नै छैन, शरीरमा !’

कोभिड–१९ को संक्रमणपश्चात् संक्रमितहरूमा मुटु, फोक्सोलगायत विभिन्न अंगहरूमा शारीरिक समस्या देखिन थालेको छ । आफ्नो स्वभावविपरीत शरीरमा स्फुर्ति कम भएको अधिकांश पूर्वसंक्रमितहरूको गुनासो छ । पेसाले पत्रकार उमेश श्रेष्ठ (सालोक्य) तिनैमध्येका एक हुन् ।

उमेश श्रेष्ठ

असोजकाे तेस्रो हप्ता संक्रमण पुष्टि भएका उमेश दुई साता लामो आइसोलेसनपश्चात् उत्साहका साथ घर फर्किएका थिए । ‘हामी एकदमै खुसी भयौँ, रिपोर्ट नेगेटिभ आयो भनेर’, उमेश सम्झन्छन्, ‘हामी त उफ्रियौँ, नाच्यौँ अनि गायौँ पनि ।’ तर, जब उत्साहित हुँदै उमेश घर पुगेर पहिलो पटक भर्‍याङ चढे, तब उनलाई अस्वाभाविक रूपमा ‘स्याँस्याँ’ हुन थाल्यो ! मानौँ, भर्‍याङ नभएर कुनै पहाड चढिरहेका छन्, उनी । यो नै उनको पोस्ट कोभिड असरको पहिलो अनुभव थियो ।

संक्रमणमुक्त भएपछि पनि कोरोनाकालमा जस्तै हुने टाउको दुखाइ र मानसिक थकानले भने आफूलाई नछोडेको उमेश बताउँछन् । ‘टाउको पनि एकनासले दुखेको दुख्यै गर्छ’, उमेश भन्छन्, ‘यो तीन महिनाको बीचमा मलाई तीन/चार पटक कोरोनाकालको जस्तै टाउको दुखाइ भएको छ ।’ अरु बेलाको टाउको दुखाइ पेनकिलरले निको भए पनि यस्तो बेला औषधिले समेत नछुने गरेको उनको भनाइ छ ।

त्यति मात्रै नभएर संक्रमणभएयता मानसिक थकान निकै बढेकाले आफ्नो कार्यक्षमतामा नै ह्रास आएको उमेशको अनुभव छ । सन् २००५ देखि ‘ब्लग’ लेख्न सुरु गरेका उमेशले कम्तीमा पनि दिनको एउटा ब्लग लेख्ने गर्थे । तर, कोरोना लागिसकेपछि भने १५ दिनसम्म पनि लगातार केही लेख्नै नसकेको अनुभव सँगालेका छन्, उमेशले । यति लामो समयसम्म मानसिक थकानको अनुभव पहिले कहिल्यै नगरेको उमेश बताउँछन् ।

यतिसम्म कि कोरोनाको प्रभावलाई न्यूनीकरण गर्न उनले आफूलाई साकाहारीबाट मांसहारी नै बनाएका थिए । उमेश भन्छन्, ‘प्रोटिन पर्याप्त खायो भने रोगले आक्रमण गर्दैन भनेर खसीको खुट्टाको सुप र बट्टाईको अण्डा पनि जबर्जस्ती खाएँ ।’

संक्रमणमुक्त भएको लामो समयसम्म पनि यसका असरहरू बाँकी रहेको हुनाले दोस्रो पटक पनि संक्रमण हुने हो कि वा पुनः संक्रमण भएको खण्डमा घातक कोरोना लाग्ने हो कि भन्ने भयले उमेशलाई हिजोआज पनि यदाकदा भने त्रसित बनाउने गर्छ ।

पोस्ट कोभिड मनोवैज्ञानिक असर

कोभिड–१९ को संक्रमणपश्चात् संक्रमितहरूमा शारीरिक मात्रै नभएर मानसिक तथा मनोवैज्ञानिक असर लामो समयसम्म पनि देखिन थालेको पाइएको छ । काठमाडौंका ७६ वर्षीया शरदरमण नेपाल तिनैमध्येका एक हुन् ।

उमेरका हिसाबले पनि कोभिड–१९ का कारण थप जोखिमसँग पौठेजोरी खेलेर कोरोना जित्न सफल भएका शरदरमण संक्रमणमुक्त भएयता भने निद्रासँग मज्जाले हारेका छन् । यसअघि निद्रामा केही पनि समस्या नभएका शरदरमणले विगत एक महिनायता चिकित्सकको परामर्शमा निद्राको औषधिसमेत खान थालेका छन् । तीन महिनाअघि नेपाललाई कोभिड संक्रमण पुष्टि भएको थियो ।

शरदरमणकै नियतिबाट गुज्रिएकी काठमाडौंकी भावना शर्मामा पनि विगत केही समययता मनोवैज्ञानिक समस्या देखिन थालेको छ । ज्वरो आउने, छाती दुख्ने, खोकी लाग्ने हुँदाहुँदै शर्मालाई एकाएक क्रोनिक कोभिड निमाेनिया नै भइसकेपछि २८ असोजमा पाटन कोभिड अस्पताल भर्ना भएकी भावना हाल कोभिड सिर्जित मनोवैज्ञानिक समस्यासँग जुधिरहेकी छिन् ।

नौ दिनसम्म आईसीयूमा भर्ना भई घर फर्किएकी भावनालाई सास फेर्न गाह्राे हुन थालेपछि दुई महिनासम्म आराम गरिन् । त्यसपश्चात् अफिस धाउन थालेकी भावनामा एकाएक कामै गर्न नसक्ने गरी मानसिक विचलन हुन थाल्यो ।

भावना शर्मा

रातभरि ज्वरो आउने, निद्रा नलाग्ने, छाती एकदमै भारी हुने गरी बैचेन हुन थालेपछि रातभरि पलेँटी कसेर रुँदै रात बिताउन थालिन् उनी । अफिस ओहोरदोहोर गर्दा पनि डर लाग्ने, जमिन पूरै घुमाएजस्तो, चक्कर लाग्न थालेजस्तो हुन थाल्यो उनलाई ।

कोरोनाले मृत्युको मुखमा पुर्‍याउँदा पनि परिवारबाट कोही पनि भेटघाट गर्न सम्भव नभएको अस्पताल बसाइँका आफ्ना अत्यासलाग्दा दिनहरू बारम्बार स्मरण गर्ने भावनालाई आफू एकदमै निरीह लाग्न थालेको बताउँछिन् । ‘आफू कति एक्लो रहेछु ? आखिर सबै कुरा एक्लैले नै भोग्नुपर्दो रहेछ । कोही पनि साथमा नहुने रहेछ’ भन्ने भावनाले पछ्याइरहेपछि भावनालाई यतिसम्म लाग्न थाल्यो कि बरु त्यतिखेर नै मर्न पाएको भएँ हुन्थ्यो ! यसरी जीवनलाई हेर्ने नजर नै कोरोनाले परिवर्तन गराएको भावना बताउँछिन् ।

घर तथा अफिसमा सबै जनाको साथ र सहयोग राम्रो भएपनि आफैँसँग हारेजस्तो महसुस गरिरहेकी भावनाले हाल मनोपरामर्श लिइरहेकी छन् ।

परामर्शपश्चात् भने उनमा पोस्ट कोभिड एन्जाइटी निदान भएको पाइएपछि उनले १५ दिनका लागि चिकित्सकीय परामर्शअनुसार निद्राको औषधि खान थालेकी छन् । त्यसो त अझै पनि आफूले आफूलाई बलियो बनाउने प्रयास जारी रहेको भावना बताउँछिन् ।

दीर्घकालीन असरको जोखिम

कोरोना संक्रमणमुक्त भइसकेपछि पनि संक्रमितहरूमा शारीरिक, मानसिक तथा मनोवैज्ञानिक असर दीर्घकालीन रूपमा हुन सक्ने जोखिम रहेको विभिन्न अध्ययनहरूले देखाएका छन् ।

त्यसो त कोरोनासँगै बाँच्नुपर्ने बाध्यतालाई नै ‘न्यू नर्मल’का रूपमा आत्मसात गर्नुपर्नेबारे बहस भइरहेका बखत कोरोनाले पार्न सक्ने प्रत्यक्ष एवम् परोक्ष असरलाई नजरअन्दाज गर्दा यसको मूल्य दीर्घकालीन रूपमै चुकाउन बाध्य हुनुपर्ने विज्ञहरूको भनाइ छ ।

गएको ७ जनवरीदेखि २९ मेसम्म चीनको जीन यिन तान अस्पतालमा कोरोना संक्रमणमुक्त भएका १७३३ बिरामीहरूमा गरिएको फलोअप सर्वेक्षणअनुसार २५ जनामा श्वासप्रश्वास र मुटुको समस्या भई पुनः अस्पताल भर्ना भएका थिए । संक्रमणमुक्त भइसकेपछि पनि ७६ प्रतिशतले कोरोनाको कम्तीमा पनि एउटा लक्षण भोगिरहेको बताएका थिए । साथै थकान, आलस्यता, एन्जाइटी, डिप्रेसन, अनिदोपनजस्ता समस्या अधिकांश बिरामीमा पाइएको उक्त अध्ययनले देखाएको छ । सार्स महामारी फैलिसकेपछि गरिएको फलोअप अध्ययनमा जस्तै मिल्दोजुल्दो लक्षण देखिएको समेत सर्वेक्षणमा उल्लेख गरिएको छ ।

साथै, गएको जून २०२० मा बेलायको युनिभर्सिटी अफ इडिनवर्गमा गरिएको कार्डियोभास्कुर इमेजिङ नामक एक अध्ययनका अनुसार १२१६ संक्रमितहरूमा गरिएको अध्ययनमा ५५ प्रतिशतको मुटुको ईसीजी असाधारण पाइएको जनाएको छ । टेक्सास चिल्ड्रेन अस्पतालमा ५८१ जना बालबालिकाहरूमा गरिएको अध्ययनमा ३१४ मा पनि सो समस्या देखिएको थियो ।

इन्टरनेसनल सोसाइटी अफ नेफ्रोलोजीअनुसार २५ देखि ५० प्रतिशत बिरामीहरूमा मिर्गौलामा गम्भीर असर गरेको पाइएको जनाएको छ ।

कोरोना कहरले भविष्यमा पार्न सक्ने यिनै दीर्घकालीन असरलाई मध्यनजर गर्दै २० युनिभर्सिटीसँगको सहकार्यमा बेलायतको राष्ट्रिय स्वास्थ्य सेवा गुठीले एक वर्षयता कोभिड संक्रमण भएका १० हजार बिरामीको फलोअप गर्ने तयारी गरिरहेको छ । साथै विभिन्न देशहरूले पनि कोभिडको दीर्घकालीन असरबारे अध्ययन अनुसन्धान गरिरहेका छन् ।

नेपालमा पनि कोरोना संक्रमित भएकाहरूमा पोस्ट कोभिड असर लिएर आउनेको संख्या उल्लेखनीय रहेको टेकु अस्पतालका प्रमुख कन्सल्ट्यान्ट डा. अनुप बाँस्तोला बताउँछन् । फलोअपमा आउने अधिकांश बिरामीमा थकान, खोकी, श्वासप्रश्वासमा समस्या, छाती दुख्ने, खाना अरुचि हुनेलगायतका समस्या देखिएको उनको भनाइ छ । डा. अनुप भन्छन्, ‘सिकिस्त कोरोना संक्रमणबाट मुक्त भएर गइसकेका बिरामी पनि फाट्टफुट्ट निमाेनिया लिएर आउन थालेका छन् ।’

डा. अनुप वास्ताेला

थकान बसिरहने, जीउ दुखिरहने, मुटुले काम नगर्नेदेखि लिएर आईसीयूमा बसेकामा अनिदोपनसम्मका समस्या फलोअपमा आउने गरेको उनको भनाइ छ । त्यसो त यस प्रकारको पोस्ट कोभिड असरजन्य लक्षण प्राकृतिक नै भएको बाँस्तोला बताउँछन् ।

डा. अनुप भन्छन्, ‘कोभिड निमाेनियाले सिकिस्त भएका बिरामीको निमाेनियाले बिगारेको फोक्सो फिर्ता आउँदैन । उनीहरूलाई चिसो, धुलो, धुँवा अथवा कुनै ब्याक्टेरियल संक्रमण भएर निमाेनिया भएको खण्डमा श्वासप्रश्वासमा गाह्रो हुने, ज्वरो आउनेलगायतका समस्या हुने गर्छ ।’

यसै कुरालाई मध्यनजर गर्दै टेकु कोभिड अस्पतालमा उपचाररत हरेक संक्रमितलाई सुरुदेखि नै मनोपरामर्श दिने गरिएको डा. बाँस्तोला बताउँछन् ।

कोभिड–१९ जस्तो विश्वव्यापी महामारीमा पोस्ट ट्रमाटिक समस्या देखिने हुनाले यसमा लामो समयका लागि निरन्तर मनोपरामर्शको आवश्यक हुने मनोविद् गंगा पाठक बताउँछिन् ।

मनाेविद् गंगा पाठक

उनी भन्छिन्, ‘मनोपरामर्श एक निरन्तर प्रक्रिया हो ।’ त्यसमा पनि हाल दोस्रो पटक कोरोना लाग्ने हो कि भन्ने डर लिएर परामर्शमा आइरहनुले पनि कोरोनाको दीर्घकालीन असरबारे व्याप्त चिन्ता र चासो चुलिएको छ ।

कोरोनासँग मनोवैज्ञानिक रूपमा लड्नका लागि उचित खानपान, आहारविहार तथा योगमा ध्यान दिनुपर्ने पाठकको सुझाव छ । शरीरमा सेरोटोनिन हर्मोनको मात्रा बढाउने गतिविधिहरू गर्न जरुरी भएको उनको भनाइ छ ।

कोभिड सिर्जित मनोवैज्ञानिक असरका लागि औषधि सेवन गर्न जरुरी नभएको पाठक बताउँछिन् । ‘मनोपरामर्श नै पोस्ट कोभिड असरको उपचार हो’, पाठक भन्छिन्, ‘औषधि भनेको त जैविक डिसअर्डर हुँदा मात्रै खाने हो, पोस्ट कोभिड असर हुँदा मनोवैज्ञानिक उपचार खोजिनुपर्छ ।’

त्यसो त बालबालिकालाई कोरोनाले पार्न सक्ने दीर्घकालीन असरबारे युनिसेफले पनि आफ्नो वेबसाइटमा नै लेखेको छ, ‘यो एक विश्वव्यापी संकट हो, तर केही बच्चाहरूका लागि यसको प्रभाव आजीवन हुनेछ ।’

स्वास्थ्यकर्मी थप जोखिममा

जबजब विश्वमा महामारी, युद्ध र संकट निम्तिन्छ, अग्रपंक्तिमा खटिने स्वास्थ्यकर्मीहरू नै त्यसको जोखियुक्त घेरामा पर्ने गरेको विश्वव्यापी इतिहास छ । चाहे त्यो इबोला होस्, सार्स या एनथ्राक्स, अग्रपंक्तिमा खटिने स्वास्थ्यकर्मीहरूको शारीरिक, मानसिक तथा सामाजिक जीवनमा यसले प्रत्यक्ष र दीर्घकालीन असर पारेका कैयौँ दृष्टान्त छन् ।

पछिल्लो समय पोस्ट कोभिडको असर संक्रमित बिरामीमा मात्रै नभएर स्वयम् स्वास्थ्यकर्मीहरूमा पनि थकान, एन्जाइटी, डिप्रेसनलगायतका समस्या पाइएको छ ।

त्यसो त, यो महामारी कहिलेसम्म लम्बिएला भन्ने अनिश्चित भएकाले यसविरुद्धको लडाइँमा स्वास्थ्यकर्मीहरूलाई जुझारु बनाइराख्न पनि उनीहरूको निरन्तर निग्रानी जरुरी देखिन्छ । त्यसैले सरकारले उनीहरूको मनोबल र आत्मसम्मानमा लगानी गर्दै फलोअप गर्नुपर्ने विज्ञहरूले बताउँदै आएका छन् ।

फलोअप संस्कार नभएको स्वास्थ्य सेवा प्रणाली

क्रियाशील जनशक्तिमा पोस्ट कोभिड असरलगायत सम्भावित दीर्घकालीन असरलाई सम्बोधन गर्न नसक्दा भविष्यमा यसको असर प्रत्युत्पादक हुन सक्ने गंगा पाठकको निष्कर्ष छ । हालसम्म संक्रमतिहरूको मानसिक स्वास्थ्य र कोरोनाले पार्न सक्ने दीर्घकालीन प्रभावबारे अध्ययन अनुसन्धान गर्न सरकारले ढिला गरेको पाठक बताउँछिन् ।

उनी भन्छिन्, ‘यस अर्थमा हेर्दा चिकित्सक, मनोविद् तथा मनोचिकित्सकहरूको प्रत्यक्ष परामर्श लिन संक्रमितहरूले जरुरी छ ।’

संक्रमण लाग्नुभन्दा अघि र लागिसकेपछि मृत्युपर्यन्त नागरिकलाई आवश्यक पोस्ट कोभिड स्वास्थ्य सुविधा तथा मनोपरामर्श दिनु राज्यको दायित्व भएको चिकित्सा मानवशास्त्री सचिन घिमिरे बताउँछन् । घिमिरे भन्छन्, ‘कुनै पनि देशको स्वास्थ्य प्रणाली कत्तिको उत्तरदायी छ भन्ने कुरा उसको फलोअप सिस्टम कस्तो छ भन्नेबाट निर्धारण हुन्छ ।’

चिकित्सा मानवशास्त्री सचिन घिमिरे

फगत गणितीय तथ्यांकहरू मात्रै प्रकाशन/प्रसारण गरेर सरकारले कोरोनाप्रतिको जिम्मेवारीबाट पन्छिन खोजेको घिमिरेको आरोप छ ।कोभिड रोकथामका लागि थालिएको कन्ट्याक ट्रेसिङलगायतका महत्वपूर्ण काममा सरकार निष्प्रभावी हुन पुगेको घिमिरे बताउँछन् ।

‘सरकारले जनतालाई कति माया गर्छ भन्ने कुरा देशको स्वास्थ्य सुविधा कत्तिको उत्तरदायी छ भन्नेबाट थाहा हुन्छ,’ चिकित्सा मानवशास्त्री सचिन घिमिरे भन्छन्, ‘हाम्रो स्वास्थ्य सेवा प्रणाली लोक कल्णाणकारी मूल्यमान्यतालाई नै सम्मान गर्दैन ।’ उत्तरदायी स्वास्थ्य सुविधा भएको देशमा हरेक बिरामीको उपचार खर्च, स्वास्थ्य सुविधा र फलोअप हुने संस्कार रहँदै आएको छ । तर, नेपालमा संक्रमित एवम् बिरामीको फलोअप नहुने पुरानै समस्या हो । घिमिरे भन्छन्, ‘बिरामीहरूलाई औषधि उपचार नै गरेर समाजमा पुनर्स्थापना गर्नुपर्ने हुन्छ ।’

कोरोना संक्रमणबाट मुक्त भइसकेपछि पनि उनीहरूलाई के-कस्ता परामर्श चाहिन्छ, प्रत्येक बिरामीलाई समष्टिगत उपचार दिन सकेमा मात्रै राज्य उत्तरदायी हुन सक्ने उनको भनाइ छ ।

प्रकाशित मिति: बिहीबार, माघ १, २०७७ १५:१५