घर नै असुरक्षित, ३६ प्रतिशत हत्या आफन्तबाटै

A+ A A-

झापा दमकका चुडामणि भण्डारी दुई दशकअघि वैदेशिक रोजगारका लागि दुबई हानिए । जतिबेला उनको भर्खर विवाह भएको थियो । विदेश–स्वदेश आउजाउकै बीच दुई छोरी जन्मिए । अहिले ठूली १६ वर्ष र कान्छी नाै वर्षका भए । नाै महिनाअघि मात्र उनी पछिल्लो पटक वैदेशिक रोजगारबाट घर फिर्दा परिवार खुसी नै थियो ।

उनकी श्रीमती टीकादेवी पौडेलले दमकको आफ्नो घर मन्टेश्वरी स्कुल सञ्चालन गर्न भाडामा लगाएकी थिइन् । प्रकाशचन्द्र दाहालसँगको साझेदारीमा स्कुल सञ्चालन भएको चुडामणिले दाबी गरे पनि कागजातबाट त्यस्तो नखुल्ने प्रहरीले बताएको छ । खेतीका लागि कमल गाउँपालिकामा यो परिवारको केही जग्गा थियो । दुवै छोरीको पढाई ठीकठाकसँग चलिरहेकै थियो ।

प्रहरीका अनुसार यो दम्पतीबीच केही समययता सम्पत्तिका विषयमा मतान्तर थियो । आफूले खाडीमा पसिना बगाएर कमाएको रकम श्रीमतीले एकलौटी खर्च गरेको विषयले उनीहरूबीच खटपट पैदा भएको इलाका प्रहरी कार्यालय दमकका प्रहरी उपरीक्षक (डीएसपी) विजयराज पण्डित बताउँछन् । तर विवाद याे हदसम्म पुग्ला भनेर कसैले कल्पना गरेकाे थिएन । यो परिवारमा ८ मंसिरको दिन सबथोक चकनाचुर भयो, चुडामणिले श्रीमतीलाई खुकुरी प्रहार गरेर मारिदिएपछि ।

कमल गाउँपालिका– ६ मा अवस्थित खेतमा बाली भित्र्याउने विषयमा यो दम्पतीबीच विवाद भएको थियो । चुडामणिले धान थन्क्याइरहेको बेला टीकादेवी मन्टेश्वरी स्कुलका सञ्चालक दाहालसँगै खेतमा पुगेका थिए । भनाभनले उग्र रुप लिएपछि भण्डारीले श्रीमती र दाहाललाई खुकुरी प्रहार गर्दा दाहाल घाइते बने भने श्रीमतीको मृत्यु भयो ।

दमकको घर र कमल गाउँपालिकाको खेत टीकादेवीको नाममा थियो । आफ्नो स्वामित्वमा रहेको जमिनको बाली उठाएको भन्दै टीकादेवी खेतमै पुगेकी थिइन् । चुडामणि दमकको घरमा बस्दैन थिए । यो दम्पती छुट्टाछुट्टै बस्दै आएको डीएसपी पण्डित बताउँछन् ।

कुनै चिन्ता, तनाव भएमा त्यसबाट मुक्त हुने थलो मानिन्छ, घरलाई । अनि मानिसका खास संरक्षक हुन्, परिवारका सदस्य । तर, परिवारकै सदस्यको हातबाट प्राण त्याग्नुपर्ने अवस्था आइलागिरहेको छ भन्ने एउटा उदाहरण मात्र हो, टीकादेवी हत्या । परिवारभित्रै हत्याजस्तो जघन्य अपराधको सायदै कल्पना हुन्छ । तर, समाजमा यो यस्तरी बढिरहेको छ कि मानौँ, कसको हातबाट कतिबेला मरिने हो, टुंगो छैन ।

सानादेखि ठूला जस्तासुकै अभरका बेला घरको आड अपेक्षित र अनिवार्य हुन्छ नै । तर, सुन्दा पनि आङ सिरिङ्ग हुने परिवारभित्रका यस्ता हत्या हाम्रो समाजको कठोर यथार्थ बनेर उभिरहेका छन् । डरलाग्दो कुरा त आवेगजन्य यस्ता घटना वर्षेनि बढिरहेको आँकडा निस्कन्छ ।

२४ पुसकाे टाेखा हत्याकाण्डसमेत श्रीमतिबाट भएको प्रहरीको आरम्भिक अनुमान छ । श्रीमति सुदिक्षा गिरीले पति उमेश केसीलाई मारेपछि आफू पासो लगाएर मरेको प्रहरीको भनाइ छ । तर यसको अनुसन्धानबाट पुष्टि भईसकेको छैन ।

बढेको बढ्यै

नेपाल प्रहरीमा दर्ता भएका आफन्त-नातेदारबाट हुने हत्याको आँकडा हेर्दा झस्काउने खालको पाइन्छ । तीन आर्थिक वर्षमा आफ्नैबाट हत्या भएको ग्राफ निरन्तर उकालो लागेको देखिन्छ, जसलाई सामान्य मान्न सकिँदैन । देशभरका कुलमध्ये झण्डै आधा हत्याका घटना आफन्तकै हातबाट हुने तथ्यांकले देखाउँछ ।

आर्थिक वर्ष २०७५-७६ मा जम्मा हत्याको ३० प्रतिशत आफन्तबाटै भएकोमा पछिल्लो आर्थिक वर्षमा यो दर ४ प्रतिशतले बढेर ३४ प्रतिशत पुगेको प्रहरी अभिलेख छ । डरलाग्दो कुरा त यो छ कि चालू आर्थिक वर्षको चार महिनामै अघिल्लो आर्थिक वर्षलाई उछिनेको छ । जम्मा चार महिनामा दुई प्रतिशतले बढेर आफन्तबाट हुने हत्या ३६ प्रतिशत पुगेको छ ।

‘घर सुरक्षित थलो हो भन्ने अवधारणालाई नै यो तथ्यांकले ठूलो चुनौती दिएको छ,’ प्रहरी प्रवक्ता प्रहरी वरिष्ठ उपरीक्षक (एसएसपी) वसन्त कुँवर भन्छन् । प्रहरीले यसकाे कारण र प्रवृत्ति केलाइरहेको उनले बताए । ‘यो धेरै नै चिन्ताको कुरा हो,’ एसएसपी कुँवर थप्छन्, ‘घरमै सुरक्षित नभएपछि मानिस आश्रयका लागि कहाँ जाने ? यसको निदान नखोज्ने हो भने कसैले कसैलाई विश्वास गर्न नहुने अवस्था आउन सक्छ ।’

कारण खोतलिँदैन

आफन्तबाटै हुने यस्ता जघन्य घटना अनुसन्धानकारी निकायका लागि ‘हत्या’ प्रमाणित गर्नु मात्रै हुन्छ । त्यसभन्दा पर गएर न त प्रहरीले यस्ता घटनाको प्रवृत्ति केलाएको हुन्छ, न राज्यका अन्य निकायले नै । परिवारभित्रको मामिला भनेर यस्ता घटना केही दिनको शोकबाहेक केही हुँदैनन् । घरघरमा यस्तो मनोवृत्ति किन र कसरी फैलिइरहेको छ भनेर कसैले केलाएको छैन ।

जीवनभरसँगै बस्ने भनेर कबोल गरेको दम्पती किन एकअर्कालाई मार्न कस्सिदै छन् ? आफ्नै सन्तान मार्न कोही किन बाध्य हुन्छ ? आफूलाई जन्मदिने बा–आमा मार्ने आँट कहाँदेखि आइरहेछ ? मनोविद् वासु आचार्यका अनुसार मानिस जति प्रेमका लागि आतुर छ, उति नै घृणाका लागि आतुर हुन्छ । जीवन मूल प्रवृत्ति र मृत्यु मूल प्रवृत्ति दुवै अवस्था मानिसमा हुन्छ । ‘पछिल्लो प्रवृत्ति हावी भयो भने आवेग, तनाव, घृण, चिन्ता, अरुलाई मार्न मन लाग्ने हुन्छ,’ आचार्य भन्छन् ।

प्रहरीले आफन्तबाट हुने हत्याको अभिलेख राखेपनि यसको कारणबारे गहिराइमा पुगेर खोजेको छैन । न त अन्य सरकारी, गैरसरकारी निकायले नै यो भयावह समस्याको गहिराइमा पुगेका छन् । एसएसपी कुँवरका अनुसार जटिल सामाजिक बन्धन, सम्पत्तिको विवाद, विवाहेत्तर सम्बन्ध, आर्थिक अभाव, जातीय विभेद नै घरघरमा हुने यस्ता हत्याका कारण हुन सक्छन् । ‘तर कुन कारणको कति भूमिका छ भन्ने यकिनसाथ भन्न सकिने अवस्था छैन,’ उनी भन्छन् ।

झापाकै कमल गाउँपालिका त्रिवेणी चोकका रामजी थापा र रीता थापाले एक दशकअघि विवाह गरे । उनीहरूको दाम्पत्य जीवन २३ असोजमा चुँडियो । दम्पतीबीच सम्बन्ध सुमधुर बन्न नसकेपछि रीता दुई-तीन महिनादेखि माइतमा बस्दै आएकी थिइन् । ‘छोरीले घर गरेर खानुपर्छ’ भनेर माइती पक्ष रीतालाई श्रीमानको घरमै पुर्‍याउन गयो । तर २ घण्टापछि रीताको हत्या खबर आयो । रामजीले खुकुरीले हानेर श्रीमतीको प्राण उडाइदिए । ‘त्यही दिउँसो मृतकका माइतीका मानिसले घर छोडेका थिए,’ इलाका प्रहरी कार्यालय दमकका डीएसपी पण्डित भन्छन् ।

हाम्रो सामाजिक बन्धन यति जटिल छ कि मन फाटिसके पनि परिवारको प्रतिष्ठाका लागि जबर्जस्ती मेलमिलाप गराउन लगाइन्छ । हित्तचित्त मिलाएरभन्दा इज्जत ढाक्न दबाबमा मेलमिलाप गराउँदा समेत अनिष्ट भएको उदाहरण हो, रीता हत्या प्रकरण । ‘आ–आफ्नो जीवन बाँच्न कठोर सामाजिक व्यवस्था नभएको भए यस्ता घटना नियन्त्रणमा सहयोग हुने थियो,’ जिल्ला प्रहरी कार्यालय झापाका प्रमुख प्रहरी उपरीक्षक (एसपी) कृष्णप्रसाद कोइराला (हाल सरुवा भईसकेकाे) भन्छन्, ‘त्यसैले हत्यारालाई सजाय मात्रै दिएर वा प्रहरीको सक्रियताले मात्र यस्ता घटना रोक्न असम्भव छ । घरपरिवारमा यस्ता घटना किन बढिरहेको छ भनेर कारण खोतल्न जरुरी छ ।’

इज्जत जोगाउन हत्या

रौतहटको माधवनारायण नगरपालिका– ७ का ५५ वर्षीय रामअयोध्या साह तेलीको परिवारकै योजनामा १७ वर्षीया कान्छी छोरी मारिइन् । रामअयोध्याले श्रीमती र ज्वाइँसँगको सल्लाहमै सुपारी दिएर हत्या गर्न लगाएको अनुसन्धानबाट खुलेको छ ।

अमृताको २६ कात्तिकमा गोली हानी हत्या गरिएको थियो । आफूभन्दा झण्डै दोब्बर उमेरका विवाहित पुरुष सोशिन्द्रप्रसाद भगत महतोसँग अमृताको प्रेम बसेको चाल पाएपछि परिवारले उनको अन्तै मागी विवाह गरिदिएको थियो । गत फागुनमा सर्लाही मधुवनगोठका रूपेश साहसँग अमृताको विवाह भयो ।

तर, अमृता र रूपेशको घरजम जम्न सकेन । केही समयपछि सोशिन्द्रले रूपेशलाई छुरा हानेर घाइते बनाइदिए । त्यसपछि अमृता माइतमै बस्न थालिन् । गत असारमा यो दम्पतीबीच सम्बन्धविच्छेद भयो ।

रूपेशले सोशिन्द्र र अमृताविरुद्ध जाहेरी दिएकोले छोरी पक्राउ परे वा सोशिन्द्रसँग विवाह गरे दुवै अवस्थामा आफ्नो सामाजिक प्रतिष्ठा गुम्ने डरले परिवारको इज्जत जाने ठानेर रामअयोध्या छोरीलाई मार्ने निष्कर्षमा पुगेको प्रहरी उपरीक्षक (एसपी) सिद्धिविक्रम शाह बताउँछन् ।

रामअयोध्याले ज्वाइँ लक्ष्मण साहको सहयोगमा देवाही गोनाही नगरपालिका–२, करुनियाँ लक्षमिनियाका ६० वर्षीय शेख अलियासलाई हत्याको जिम्मा दिइएको थियो । अलियासले ४० वर्षीय बहुदल भने इस्लाम अन्सारी र ३५ वर्षीय शेख इन्ताजलाई खटाए । घटनामा संलग्न सबैलाई पक्राउ गरेर प्रहरीले मुद्दा दर्ता गरिसकेको छ । यसलाई प्रहरीले परिवारको इज्जत जोगाउन गरेको हत्या (अनर किलिङ) भनेको छ ।

नेपालमा अनर किलिङका घटना विरलै हुन्छ । कट्टर परम्परागत समाजमा अनर किलिङ बढी हुने गर्छ । तर नेपाली समाजमा समेत यो प्रवृत्ति देखा पर्न थालेको छ रौतहटकै छिमेकी जिल्लामा भएको अर्को घटनाले देखाउँछ । रौतहट घटनाको तीन दिनपछि २ नम्बर प्रदेशको पर्सा जिल्लामा यस्तै घटना दोहोरियो । बहुदरमाई नगरपालिका–८ मा दलित जातिको केटासँग अनैतिक सम्बन्ध बनाएको शंकामा किशोरीलाई परिवारले घरभित्रै जलाएर मारेको हो ।

२९ कात्तिकको राति मनबोध तेली साहको घरमा आगलागी भयो । सुतिरहेकी १५ वर्षीया छोरी माना कुमारीको आगलागीमा जलेर मृत्यु भएको परिवारले प्रहरीलाई बताएको थियो । तर, शवको प्रकृति शंकास्पद देखेपछि अनुसन्धान गर्दा अर्कै तथ्य बाहिर आयो । कक्षा ९ मा पढ्ने माना कुमारीलाई पढाउन विद्यालयकै शिक्षक राम चमारले होम ट्युसन पढाउँथे । काका पर्ने छिमेकी नगिना साह पनि दूध लिन मनबोधको घरमा पुग्थे ।

माना कुमारी रातमा सुटुक्क निस्कन थालेके भन्दै परिवारले चमार र नगिनासँग छोरीको सम्बन्ध रहेको आशंका गर्न थाल्यो । माना कुमारीलले नगिनाले एक हजार रुपैयाँ सापट दिएको पैसाले परिवारलाई थाहै नदिई सामान किनेर ल्याएपछि यो शंकामा झनै बल पुग्यो । अन्ततः छोरीकै हत्या गरिदिन बुबा मनबोध र आमा लालमती देवी राजी भए ।

निदाएकी छोरीको शरीरमा आमाले मट्टितेल छर्केर जलाएको र त्यसपछि आगलागी भएको देखाउन फुसको छोनोमा आगो सल्काएको पक्राउ परेकी आमाले प्रहरी बयानमा खुलाएकी छिन् । बा मनबोध भने फरार छन् ।

पछिल्ला यी दुई अनर किलिङको कारण सामाजिक विभेद देखिन्छ । ‘जबसम्म सामाजिक, आर्थिक, सांस्कृतिक असमानता रहन्छ यस्ता अपराधको मनस्थिति समाजमा जहिल्यै रहिरहने जोखिम उच्च हुन्छ,’ समाज विश्लेषक सञ्जीव पोखरेल भन्छन् ।

समस्या सामाजिक कि मानसिक ?

पोखरेलका अनुसार परिवार भनेको प्राकृतिक वा स्वाभाविक एकाई होइन । मानव सभ्यताका विकाससँगै शर्तसहितको सम्बन्धले परिवार बनेको हुन्छ । परिवार भावनात्मक सामाजिक एकाइ हो ।

सामाजिक–आर्थिक सुरक्षा नभएका कारणले समाज मानसिक समस्यामा उभिएको उनको भनाइ छ । घरपरिवारबीच नै हुने हत्यालाई उनी आर्थिक–राजनीतिक कारण मान्छन् । असमान आर्थिक राजनीतिक सम्बन्धका कारण मानिस आफ्नैलाई मार्ने मानसिक चणरमा प्रवेश गर्ने उनको मत छ । ‘जसरी जंगलमा पातपतिङ्गर सुकिरहेका हुन्छन् । त्यसरी नै सामाजिक असमानता, आर्थिक अभाव, कुनै वर्गको प्रभुत्व आदिका हिसाबले समाजमा उपेक्षित भइरहेका हुन्छन्,’ पोखरेल भन्छन्, ‘यस्तो अवस्थामा मानिसको मनस्थिति जतिबेला पनि अपराध गर्न उद्यत् हुन सक्छ ।’

पोखरेलको मतलाई प्रहरीको अभिलेखले समेत सहयोग पुर्‍याउँछ । तीनवटै आर्थिक वर्षमा पुरुषले महिलालाई मार्ने घटनाको भार बढी छ । आर्थिक वर्ष ०७५-७६ मा १ सय ७१ पीडक पुरुष छन् भने महिला पीडक त्यसको आधाभन्दा कम ८१ जना छन् । ८९ जना श्रीमानले श्रीमतीको हत्या गरेको देखिन्छ भने १५ जना श्रीमतीले श्रीमानलाई मारेका छन् । नेपाली समाजमा महिलाको हैसियत पुरुषको भन्दा कमजोर मानिन्छ । कमजोर वर्ग नै हत्याको निशाना बनेको सहजै बुझ्न सकिन्छ ।

रीस, असन्तोकी भावना, अतृप्त चाहना, आकर्षणरहित जीवन, कुन्ठालाई व्यवस्थापन गर्न नसक्दा मानिस योजनाबद्ध र आवेगमा आएर अरुलाई मार्न सक्ने चरणमा पुग्ने मनोविद् आचार्य बताउँछन् । ‘यो चरणमा पुग्न नदिन समाजलाई सचेतना गराउनुबाहेक अर्को विकल्प छैन,’ उनी भन्छन् ।

हत्याको ठूलो हिस्सामा आफन्त सामेल भएको तथ्यांकले नेपाली समाज घरभित्रै असुरक्षित रहेको बलियो प्रमाण दिन्छ । आवेश र योजनाबद्ध दुवै हिसाबले यस्ता घटना भएको हुनसक्ने प्रहरीको भनाइ छ । ‘समस्या आएपछि परिवार, आफन्त, समाजको गन्नेमान्ने व्यक्ति वा कानुन कार्यान्वयन निकायमा खबर गरेमा यसलाई नियन्त्रण गर्न सकिएला । नत्र भित्रभित्रै यसले डरलाग्दो रुप लिइरहेको छ,’ प्रहरी प्रवक्ता कुँवर भन्छन् ।

संगठित अपराधमा अपराधी पहिचान हुने भएकोले त्यसलाई रोक्न एक हदसम्म प्रहरी सक्रियताले महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्न सक्छ । तर, घरघरमा हुने हत्या रोक्न प्रहरीलाई समेत चुनौती छ । किनभने न घरघरमा सुरक्षाकर्मी खटाउन न सम्भव छ न व्यावहारिक नै । ‘त्यसैले घरघरमा हुने यस्ता आवेशजन्य गम्भीर प्रकृतिका अपराध रोक्न घटनाका कारण खोतल्न जरुरी छ,’ पूर्वप्रहरी अतिरिक्त महानिरीक्षक (एआईजी) देवेन्द्र सुवेदी भन्छन्, ‘यो प्रवृत्ति रोक्ने जिम्मा प्रहरीको मात्र होइन । समाजका सबै एकाइ सक्रिय हुनुपर्छ । आर्थिक–राजननीतिक कारण पहिल्याउनुपर्छ ।’

प्रकाशित मिति: मंगलबार, पुस २८, २०७७ १९:३३