भीडको मनोविज्ञान बहुतै अचम्मको हुन्छ । भीड नकारात्मक कामका लागि सधैँ तत्पर हुन्छ । उसलाई सही तरिकाले उकास्ने–उचाल्ने व्यक्ति मात्र चाहिन्छ । सो व्यक्तिले दिएको विषयतत्त्वलाई समातेर भीडको शक्ति ध्वंसमा उत्रन्छ ।
भीडको मनोविज्ञानभित्र शिक्षित–अशिक्षित, सभ्य–असभ्य, धनी–गरिब, धर्मात्मा–पापी सबैको अस्तित्व पानीमा चिनी घोलिएझैँ विलीन भएको हुन्छ । अनि त शिक्षा केन्द्रहरू तोडफोड हुन्छन्, पुस्तकालयहरूमा आगो लगाइन्छ । लुटपाट मच्चिन्छ र साम्राज्य तथा शक्तिकेन्द्रहरू ढल्छन् । अनि त साम्प्रदायिक दंगाहरू भड्किन्छन् र मन्दिर–गुम्बा, चर्च–मस्जिद भत्काइन्छ, अनि महिलाहरू समूहबाट बलात्कृत हुन्छन् र बालबालिकालाई समेत जिउँदै जलाइन्छ ।
प्रागैतिहासिककालदेखि आजसम्मको इतिहासलाई पल्टाएर हेर्ने हो भने जेसुकै विषय वा एजेण्डा अघि सारेर गरिएको होस्, मानव मात्रले गरेका सबै ध्वंसका घटना भीडको यसै मनोविज्ञानकाे आधारमा गरिएका हुन् ।
राजनीतिको गूढ अर्थ नै मौकाको फाइदा उठाउनु हो । काम, नाम, प्रतिष्ठा, उपलब्धि नेताको । जोश, जाँगर, बल तथा समर्पण, त्याग र ज्यान जनताको । नाम जनताको, फाइदा नेताको । यो अहिलेसम्मको विश्वमा भइरहेको सत्य–तथ्य हो ।
हाय अमेरिका ! हे अमेरिका !! छिः छिः अमेरिका !!!
नेपाली भ्रमणस्मरण साहित्यमा सन् २०१३ ताका हिरण्य भोजपुरेको अमेरिका ! ओ अमेरिका ! ले निकै चर्चा पाएको थियो । आफ्ना नजिकका नातेदार साली, छोराछोरी, भदैनी आदिलाई केन्द्रीय पात्र बनाएर अमेरिकामा जीवन व्यतीत गरिरहेका उनीहरूसँगै अमेरिकाको समृद्धि र संस्कृतिको बयान गरेका छन् यसमा उनले । विश्वभरका युवायुवतीको शैक्षिक तथा व्यावसायिक गन्तव्य हुनाको केही मिहिन कारक तत्त्व उल्लेख गरेका छन् उनले ।
आयामिक व्यक्तिगत स्वतन्त्रता, कानुनी राज्य, सुरक्षाको प्रत्याभूति, शिक्षाको गुणस्तर, कला–साहित्य, अत्याधुनिक स्वास्थोपचार सुविधा, मनोरञ्जन, विज्ञान–प्रविधि र आर्थिक उन्नतिको व्यापक अवसर, काम र प्रतिभाको कदरले गर्दा विश्वभरिका प्रतिभा त्यहाँ पलायन भएका छन् । अमेरिका आजसम्म धेरैको सपनाको देश नै हाे ।
यूएसएसआरको पतनपछि विश्वको एक्लो सामरिक, आर्थिक, राजनीतिक महाशक्ति हो अमेरिका । एसिया, अफ्रिका र दक्षिण अमेरिकाका विकासोन्मुख देश मात्र हाेइन, अस्थिर राजनीति भएका विकसित देशका सरकार परिवर्तनमा समेत प्रत्यक्ष–परोक्ष भूमिका खेल्छ उसले ।
संयुक्त राष्ट्रसंघमा भिटो प्रयोग गरी अन्य राष्ट्रलाई अमान्य भएको आफ्ना अनेक चाहनालाई लाद्न खोज्छ ऊ । इरान, इराक, अफगानिस्तान, अरब र दक्षिणपूर्वका देशहरूमा आफ्नो सामरिक शक्तिको निकै दुरुपयोग गरेको छ उसले । तर, न व्यक्ति, न समाज, न त राष्ट्र नै, कसैका लागि पनि समय, शक्ति र सामर्थ्य सधैँ अनुकूल र एकनासको कहिल्यै हुँदैन, रहँदैन । यो ध्रुवसत्य हो ।
६ जनवरी २०२१
३ नोभेम्बर २०२० मा अमेरिकाको ४६औँ राष्ट्रपतिको निर्वाचन सम्पन्न भयाे । धेरै प्रक्रिया, चरण र समय लगाएर राष्ट्रपति चुनिने अमेरिकी निर्वाचन प्रणालीलाई वैज्ञानिक र धाँधलीरहित प्रणालीका रूपमा चित्रित गरिन्छ ।
घोषित चुनाव परिणामअनुसार डेमोक्र्याटिक पार्टीका जो बाइडेनले ३०६ र वर्तमान राष्ट्रपति डोनाल्ड ट्रम्पले २३२ इलेक्टोरल कलेज मत प्राप्त गरेका थिए । अमेरिकाको राष्ट्रपतिमा विजयी हुनका लागि २७० इलेक्टोरल कलेज मत आवश्यक पर्छ । बाइडेनसँगै कमला ह्यारिस पनि उपराष्ट्रपतिमा निर्वाचित भइन् ।
अमेरिकाको संवैधानिक प्रावधानअनुसार निर्वाचनमा विजयी राष्ट्रपति तथा उपराष्ट्रपतिको सबै निर्वाचन क्षेत्रबाट प्राप्त इलेक्टोरल मतको प्रमाणीकरण गर्न अमेरिकी कांग्रेस (संसद्) को संयुक्त बैठकले अनुमोदन गर्नुपर्छ । कांग्रेस अमेरिकाको सबैभन्दा शक्तिशाली निकाय हो । त्यही ऐतिहासिक कार्यका लागि ६ जनवरी बुधबारको दिन अमेरिकाले गौरव गर्ने गरेको र अन्य मुलुकहरूले इर्ष्याले हेर्ने गरेको राजधानी वासिङ्टनस्थित सुरक्षित संसद् भवन क्यापिटल हिलमा कांग्रेसको संयुक्त बैठक बसिरहेको थियो ।
बहालवाला उपराष्ट्रपति माइक पेन्स र सभामुख न्यासी पोलोसीको उपस्थितिमा प्रमाणीकरण गर्ने प्रक्रिया सुरु हुन लाग्दा इँटा, बोतल तथा हतियारसहित बलपूर्वक संसद् भवनमा प्रवेश गरी राष्ट्रपति ट्रम्पका समर्थकले नाराबाजी, तोडफोड, हिंसा, आतंक मच्याए । चार घण्टा संसद् बैठक अवरुद्ध पारे ।
अनियन्त्रित आतंककारीकाे भीड उपराष्ट्रपति पेन्स तथा सभामुख पोलोसीको कार्यकक्षभित्र पसी उनीहरूको कुर्सीमा बसेर राष्ट्रपति ट्रम्प दोस्राे पटक अमेरिकी राष्ट्रपतिमा विजय भएको घोषणासमेत गरेका थिए ।
हिंसात्मक प्रदर्शनका क्रममा सुरक्षाकर्मीको कारबाहीमा चार जना प्रदर्शनकारी मारिए । अमेरिकाको राजधानी वासिङ्टन डीसीमा २१ जनवरीसम्म दुई साता लामो कर्फ्यु लगाइएको छ र आदेश उल्लंघन गर्ने ६८ जनालाई प्रहरीले पक्राउसमेत गरेको छ ।
बुधबार साझ करिब ५ः३० बजे स्पेसल फोर्स, सैनिक तथा प्रहरीको संयुक्त बलले अनियन्त्रित भीडमाथि नियन्त्रण गर्न सफलता पाएको थियो । सुरक्षाकर्मीले स्थितिलाई नियन्त्रणमा लिएपछि कांग्रेसको संयुक्त बैठक सुरु भएको थियो र उपराष्ट्रपति माइक पेन्सले बाइडेनलाई अमेरिकाको ४६औँ राष्ट्रपति भएको घोषणा गरेका थिए ।
निर्वाचित जाे बाइडेनले २० जनवरीका दिन राष्ट्रपति पदको शपथग्रहण गरेको एक दिनपछि मात्र अमेरिकाको राजधानी वासिङ्टन डीसीमा आपत्काल हट्नेछ । यो कुनै चलचित्रको कथा होइन, महाशक्ति राष्ट्र अमेरिकामा ६ जनवरी २०२१ मा भएको सत्य घटना हो ।
इतिहासकार भन्छन्, 'अमेरिकाको राजधानी वासिङ्टन डीसीको क्यापिटल हिलमा २ सय ६ वर्षपछि यस्तो किसिमको घटना भएको हो । सन् १८१४ मा बेलायतले अमेरिकामाथि हमला गरेपछि क्यापिटल हिलमा तोडफोड र आगजनीसमेत भएको थियो ।'
विषय, प्रयोग र प्रविधिको संयोजनले उत्कृष्ट र संख्यात्मक रूपमा पनि धेरै चलचित्र निर्माण गर्न ख्याति कमाएको अमेरिकाको चर्चित हलिउड फिल्म उद्योगले अवश्य पनि अमेरिकी इतिहासको यो कालो दिनको रोमाञ्चकारी चलचित्र छिट्टै निर्माण गर्नेछ र अमेरिकी जनता तथा विश्व समुदायले पपकर्न खाँदै हलमा अथवा हातमा ह्वीस्कीको ग्लास लिएर सोफासेटमा ढल्केर यो कथानक हेर्नेछन् ।
विश्वव्यापी प्रतिक्रिया
अमेरिकी कांग्रेसको संयुक्त बैठकमा भएको यो आक्रमणको भर्त्सना गर्दै पूर्वराष्ट्रपति बिल क्लिन्टन भन्छन्, ‘संसदमा गरिएको आक्रमण जबर्जस्ती गलत सूचना फैलाएर चार वर्षसम्म गरिएको विषाक्त राजनीतिले मलजल गरेको अविश्वास झल्काउने हमला हो ।’
क्लिन्टनको यो भनाइले एकातर्फ भीडको मनोविज्ञानलाई केही हदसम्म इंगित गरेको छ भने अर्कोतर्फ शिक्षित, सभ्य, सम्पन्न भनिने त्यहाँका जनता र विश्व प्रजातन्त्रको नेतृत्व गरेको दाबी गर्ने सरकार प्रमुखहरूको सत्ता दुरुपयोगको मुकुण्डोसमेत उघारेको छ ।
युरोपेली संघका विदेश मामिला प्रमुख जोसेफ बोरोल भन्छन्, ‘विश्वको नजरमा अमेरिकी लोकतन्त्र घेराबन्दीमा परेको छ ।’ यो भनाइले अमेरिकाले विश्व प्रजातन्त्रको नेतृत्व गरिरहेको छु भन्ने दाबीमा औंलो उठाएको त छ नै, सँगै महाशक्ति राष्ट्रको खस्कँदो अवस्थाको पनि चित्रण गरेको छ ।
आयरल्याण्डका विदेशमन्त्री साइमान कोभेनी भन्छन्, ‘पदमा रहेका राष्ट्रपति र उनका समर्थकले जानीजानी लोकतन्त्रमाथि हमला गरेको प्रष्ट छ ।’ प्रश्न उठ्छ– खाेई अमेरिकी लोकतन्त्रको सर्वाच्चता ?
बेलायती प्रधानमन्त्री बोरिस जोन्सन भन्छन्, ‘अमेरिकी कांग्रेसमा देखिएको दृश्य लज्जास्पद छ । अमेरिका पूरा विश्वकै लोकतन्त्रका लागि चिनिन्छ ।’ अनि पूर्वराष्ट्रपति बाराक ओबामा भन्छन्, ‘यो देशका लागि ठूलो अनादर भएको र यसलाई देशको लज्जाका रूपमा सम्झिइनेछ ।’ यी भनाइहरूले अब अमेरिका एकल विश्वशक्ति राष्ट्रबाट ओरालो लागेको अवस्थामा छ भन्ने देखाउँछ ।
शक्तिशाली राष्ट्रपतिको दयनीय अवस्था
अमेरिकी कांग्रेसले ४६औँ राष्ट्रपतिको घोषणा गरेपछि राष्ट्रपति ट्रम्पले अमेरिकी जनता तथा विश्व समुदायसामु आफ्नो सन्देश ‘म यो निर्वाचनको नतिजाप्रति पूर्ण रूपमा असहमत भए पनि जनवरी २० मा शान्तिपूर्ण सत्ता हस्तान्तरण हुनेछ’ भनी विज्ञप्ति सम्प्रेषण गर्न आफ्नो प्रवक्ताको ट्वीटर प्रयोग गरे ।
स्वाभाविक जिज्ञासा उठ्छ– इन्टरनेट, फेसबुक, ट्वीटरको सुविधा उपलब्ध भएको स्मार्ट मोबाइल व्यक्तिव्यक्तिको हातहातमा भएको डिजिटल सञ्चार युगमा पनि शक्तिशाली राष्ट्रको बहालवाला राष्ट्रपतिले समेत आफ्नो आधिकारिक विज्ञप्ति निकाल्न अर्काकाे ट्वीटरको प्रयोग गर्नुपर्ने निरीह अवस्थाको सिर्जना कसरी भयो ?
परराष्ट्र मामिला र नीतिका जानकार तथा कूटनीतिज्ञ रमेशनाथ पाण्डेको क्रान्ति र प्रतिक्रान्ति पुस्तक हालै प्रकाशित भएको छ । यसमा उनले नेपालको वर्तमान राजनीति, अवस्था र परराष्ट्र नीति तथा सम्बन्धको सूक्ष्म र गहिरो विश्लेषण अनि त्यसको चिरफार गरेका छन् ।
अमेरिकाको एकल विश्व महाशक्तिको भूमिका खस्कँदै गएको अवस्थाको चित्रण गर्दै भारत, चीन र अमेरिकी सामरिक द्वन्द्वभूमि नेपालः शीर्षकमा उनी लेख्छन्, ‘अमेरिकी सैनिक प्रकृष्टता र कूटनीति पत्यारिलो हुन छाड्नु तथा चीनले पूर्वी एसियाको सुरक्षामा सहायक भूमिका अस्वीकार गर्नु दाेस्राे विश्वयुद्धले बनाएको र एकध्रुवीय विश्वले हुर्काएको रणनीतिक अवस्था अन्त्य भएको पुष्टि हो ।’
शिक्षा र प्रविधिको विकास, डिजिटल सञ्चारमा सबैको पहुँच, हवाई यातायातको विश्वव्यापी सञ्जालले पृथ्वीलाई साँघुरो बनाएको छ । प्रतिदिन विज्ञान र प्रविधिमा हुने विकासले नागरिकको सोच र व्यवहारमा आमूल परिवर्तन ल्याएको छ । देशहरूबीचको आर्थिक, सामरिक र राजनीतिक सम्बन्धको बनाेट अहिले नवनिर्माणको चरणमा छ । २१औँ शताब्दीको तेस्राे दशकको सुरुवातसँगै नयाँ विश्व व्यवस्थाले कोल्टो फेर्ने जमर्को गर्दै छ ।
समकालीन अन्तर्राष्ट्रिय राजनीतिमा ‘इन्डो–प्यासिफिक रणनीति’ र ‘बेल्ट एन्ड रोड इनिसिएटिभ’को सामरिक तुलना गर्दै पाण्डे अगाडि लेख्छन्, ‘शक्ति र प्रभाव ओरालो लागेर अन्योलमा परेको अमेरिका तथा सशक्त भएर हकदाबी बढाउँदै आएको चीनबीचको प्रतिस्पर्धा समकालीन विश्व राजनीतिको मूल एजेण्डा हो ।’
अन्त्यमाः
नेपाली राजनीतिका खेलाडी र सत्तारोहीहरूले बदलिँदो विश्व परिवेश र नेपाली जनताको विकसित भएको चेतनास्तरलाई अवमूल्यन गरी सत्ता प्राप्त गर्ने र त्यसमा टिकिरहने फोहाेरी राजनीतिक खेल मात्र खेलिरहने हो भने जनताले कहाँ थान्को लगाउँछन् भन्ने शिक्षा अमेरिकी राष्ट्रपति ट्रम्पको निरीह अवस्थाबाट सिक्नु नै उत्तम हुन्छ ।
बङ्गलादेशका राष्ट्रपिता बङ्गबन्धु शेखमुजिबुर रहमान मिति ३ मार्च १९७३ मा आफ्नो नोटबुकमा लेख्छन्, ‘एउटा मानवको नाताले मानवजातिसँग सरोकार राख्ने कुराहरूसँग म पनि सरोकार राख्दछु । एउटा बङ्गालीकाे हैसियतले म बङ्गालीहरूले सरोकार राख्ने सबै कुरामा गहन रूपमा सरोकार राख्छु । प्रेम र सहनशीलताबाट निःसृत र पोषित सुदृढ मान्यताबाट नै मैले राजनीति सुरु गरेको हुँ र जीवनको सही अर्थ प्राप्त गरेको छु ।’
प्रत्येक नेपाली जनताले पनि मानवजातिसँग सरोकार राख्ने विश्व परिघटनामा सरोकार राख्छन् र नेपालीको हैसियतले विश्वमा आफ्नो विशिष्ट मौलिक पहिचानसहित मानवजातिको विकासमा योगदान दिन चाहन्छन् । सोहीअनुसार दूरदृष्टि, फराकिलो सोच, बदलिँदो विश्व परिस्थितिलाई आकलन गर्न सक्ने देश र जनताप्रति उत्तरदायी नेतृत्व चयन गर्न सक्नु नेपाली जनताको पनि दायित्व हो ।
प्रकाशित मिति: मंगलबार, पुस २८, २०७७ ११:४२
-1743661115.jpg)
-1743579183-1743604118.jpg)
