सामाजिक सञ्जालको अनियन्त्रित प्रयोग : हामी अन्धकारतिर, रोग हामीतिर

A+ A A-

सामाजिक सञ्जालले मान्छेको मुटुको आयतन नै साँघुरो बनाएको छ, मान्छे आलोचना फिटिक्कै सुन्न र सहन नसक्ने भएको छ। सञ्जाललाई डिप्रेसनको घर भन्नेहरू पनि यदाकदा भेटिन थालिसकेका छन् । प्रविधिको विकास त भयो तर सामाजिक व्यवहार, सादासयता र विश्लेषणात्मक चेतको त उग्र खडेरी नै भएको छ भन्दा अत्युक्ति नहोला ।

प्रविधिको विकास सँगसँगै फेसबकु, ट्विटर, युट्युव, इन्स्टाग्राम, टिकटकलगायत थुप्रै सञ्जालको विकास भए, जसले सिङ्गो विश्वमै एउटा परिवर्तनको स्वाद चखायो । यसै सञ्जालबाट रातारात धेरै मोडल, विचारक, नायक, गायक, खलनायक सम्म जन्मिए । कतिका भाइरल हुने सपना गर्भमै तुहिन पुगे । कतिले सञ्जालको आलोचनाबाट आत्महत्याको मुखसम्म पुगे र अमूल्य जीवन घडिभरमै परित्याग गरिदिए ।

पछिल्लो पटक सेतोपाटीमा सामाजिक सञ्जालसम्बन्धी मेराे लेखपश्चात् धेरैले अझै यो विषयमा लेख्नु न भनेकाले यो लेख जन्मिएको हो । यसपटक शब्दहरू शिलापत्रमा खोप्दा अलिक ओजिलो, दीर्घ र दिशानिर्देश (आफ्नो र पाठकका लागि पनि) हुन्छ कि भनेर लेख्दैछु ।

सामाजिक सञ्जालहरूले निकै कम समयमा नै विश्व बजारमा ठूलो जत्था जमाएका छन् । प्रविधिको विकासक्रम सँगसँगै यस्ता अनेकौं सञ्जालहरूले मानव जिवनमा प्रत्यक्ष-अप्रत्यक्ष रूपमा धेरै सहयोगी, उपकारी र केही हदसम्म अपरिहार्य साधन पनि साबित भएका छन् । तर, यस्ता साधनलाई नै साध्य मान्ने मानव जगतले एउटा कहालिलाग्दो संसार निर्माण गरेका छन् । सुन्टीले बनेको यो संसार निकै भयानक भइसकेको छ र अझै खतरनाक हुने निश्चित छ । यस्ता सञ्जालका तारिफ गर्दै फाइदैफाइदाको उरुङले भरिएका टन्नै आलेख छापिएका छन् तर यस लेख भने सामाजिक सञ्जालको कारण मानव जीवनमा परेका प्रभावसँग सम्बन्धित छ, जसबारे बिरलै चर्चा हुने गर्छ ।

कथित सामाजिक सञ्जालले गर्दा आजकाल मान्छेको निजी विचार र विश्लेषण नै देख्न गाह्रो परेको छ। काेही नेताका भाषा बाेल्छन्, कोही नायक/नायिकाका भाषा बोल्छन्, काेही गायक/गायिका का भाषा बोल्छन्, कोही युट्युवेको भाषा बोल्छन्, कोही भने फेसबुके, ट्विटे, टिकटके र इन्स्टा मोडलका भाषा बोल्छन् अर्थात मान्छेले एउटा आफ्नो आफ्नो influencer सेटअप गरेका छन् र उनीहरू जे भन्छन्, उनका कथित फ्यान वा सपोटरहरूले त्यही बोल्छन् । उनिहरूलाई लाग्छ, यो नै सही विचार हाे । यो नै वैधानिक छ । यसभन्दा बाहेकका कुरा सबै बेकार हुन अर्थात् आफूलाई मन परेको वा आफूलाई मनपरेको मान्छेले जे गर्छ त्यो सहीवाद हो तर आफूलाई मन नपरेको वा मन नपरेको मान्छेले गरेको कुरा अतिवाद हो, गलत हो अवैधानिक हो । यो कस्तो पुङ्वाङ चेतना ?

इन्टरनेट र सामाजिक सञ्जालको विकासका कारण नै स्क्रिन मा २-४ क्लिक डुलाएकै भरमा हामी जहाँसुकै पुग्न सक्छौँ । जे पनि गर्न सक्छौँ । जे पनि हेर्न सक्छौँ । सायद यत्तिको सुविधा आजभन्दा अगाडि कुनै पनि पुस्ताले कहिल्यै पाएका थिएन । यसले मानव जीवनमा आत्मविश्वासको पहाड त चुलायो होला, सँगै घमण्डको वर्षात् पनि गराएको छ । कतै यो वर्षाताको भेलले चेतनालाई सोलोलो पार्ने त होइन ? भनिन्छ नि, अराजकता र आत्मविश्वासबीचकाे फरक निकै सानो छ । उग्र आत्मविश्वासले कतिबेला अराजकता जन्माइसकेको हुन्छ पत्तै हुन्न । जस्तो कि, संसद विघटन गर्ने केपी ओलीको कदम ।

आजकालका युवा पुस्ता त झन् उदेकलाग्दो छन् । हरेक कुरामा आवश्यकता भन्दा बढी मनोरञ्जन, ठट्टा र मजाक चाहिने उनीहरू केही कुरामा ठट्टा र रमाइलो पाएनन् भने क्षणभरमै उनीहरूको ध्यान भंग हुन्छ र जता मजाक छ उतै आकर्षित हुन्छन् ।

यो पुस्तामा हरेक कुरामा हाँसो मात्रै खोज्ने बानी परेको छ । र, यस्तै बानीका कारण इन्टरनेट र सामाजिक सञ्जाल प्रदुषित भएका छन् । युवाहरू लैङ्गिकता, धर्म, जातियता, भाषा, शारीरिक बनावट र राष्ट्रियताजस्ता संवेदनशील विषयहरूमा व्यङ्ग्य गर्दैछन्, मिम बनाउँदै छन् । डार्क ह्युमरका नाममा गरिने अराजक व्यवहारले क्षणिक मनोरञ्जन त देला तर पृष्ठभूमिमा सिङ्गो संसारलाई नै अन्धकारमा धकेलिरहेको छ ।

पूरा जिन्दगीभर स्क्रोल गरे पनि नसकिने कन्टेन्ट भएका फेसबुक, इन्स्टा, टिकटक र युट्युवजस्ता सञ्जालले गर्दा मानव मस्तिष्कले आराम गर्ने समय नै पाउँदैनन् । नन स्टप चल्ने युट्युब र टिकटकका फिडहरूले थाहै नपाइ लत बसाइदिन्छ र मानिसहरू घण्टौँ त्यसमै व्यतित गर्दा नि तृप्त हुँदैनन् । यसरी घण्टौँसम्म पनि मानव मस्तिष्कले आराम वा छुट्टी नपाउँदा मस्तिष्कको आफ्नो रचनात्मक शक्ति, सोचन शक्ति, विश्लेषणात्मक चेतलगायतका अनकौं गुणमा ह्रास आउँछ । यस्ता निम्छरो मस्तिष्कहरूले भोलि कसरी प्रतिभाशाली, विद्वान, विश्लेषक, वैज्ञानिक, विचारक, दार्शनिक र भिजनरी मानव उत्पादन गर्छ ? ठूलो प्रश्न त यहाँ पो छ !

युवापस्ताको निकै ठूलो हिस्सा यो सञ्जालको दलदलमा फसिसकेको छ । सञ्जालमा समय व्यतित गरेको भरमा पैसा मिल्थ्यो भने सयौँ बिलिनियर त नेपालमै जन्मिन्थे होला ।

सञ्जालको अनियन्त्रित प्रयोगले मानवीय क्षमता र अनेकौँ रोगहरूसमेत जन्मिएका छन् । भिडियो गेम खेल्न नपाएर जन्मदिने बाबूआमाको हत्यासमेत गरेका नजिर यसै युवा पुस्ता अझै ताजै छ । आठ वर्षको बच्चा अठार घण्टासम्म मोबाइलमा खेल्छ भने उसको मष्तिष्क कसरी काम गर्ला आफैँ सोचाैँ न । खासमा हामीले चलाउनु पर्ने चिजले हामीलाई चलाइरहेका छन्, हामी यस्ता सञ्जालका दास भएका छौँ, नोकर भएका छौँ । अब यो गुलामी चौघेराबाट बाहिर निस्केर सुन्दर संसारको मजा लुट्ने कि ?

अन्तमा एउटै कुरा भनेर टुंग्याउन चाहेँ, 'क्वलिटी अफ ह्युम्यानिटी इज इन डिक्रिजिङ अर्डर...'

प्रकाशित मिति: शनिबार, पुस २५, २०७७ १०:३८