भर्चुअल कक्षाको सकस : बन्द कोठाभित्र मन्द पढाइ

A+ A A-

‘अनलाइन क्लासमा तिमीले सबैभन्दा ‘मिस’ गरेको कुरा के हो ?’

काठमाडौं इन्टरनेसनल स्कुलका कक्षा ५ मा अध्ययनरत कृतक पौडेलको एउटै जवाफ छ- ‘साथी’ ।

कृतकले साथीहरूलाई ‘मिस’ गर्न थालेको १० महिना बितिसकेको छ । विद्यालयमा साथीसँग प्रत्यक्ष खेल्दै, पढ्ने बानी परेका कृतकलाई अनलाइनबाट पढ्न खासै रूचि लाग्दैन ।

त्यसो त उनलाई अनलाइन कक्षामा नबसी धरै छैन । दैनिक ६ घण्टाको भर्चुअल कक्षाले उनलाई दिनभर टिठलाग्दो बनाउँछ । कोभिड-१९ का कारण यसरी घरभित्रै कैद भएका उनी छिटोभन्दा छिटो विद्यालय जान चाहन्छन् र साथीहरूसँग खेल्दै पढ्न चाहन्छन् ।

यस प्रकारको मनोविज्ञानबाट गुज्रने कृतक पौडेल एक मात्र विद्यार्थी भने होइनन् । विद्यालय तहका ७५ लाख बालबालिकाको मनोविज्ञान हो, यो ।

मन्टेश्वरी किन्डरवर्ल्डमा यूकेजीमा अध्ययनरत युरिका रायमाझीको पनि यस्तै अनुभव छ । घरबाटै पढ्नुपर्ने बाध्यताका बीच विद्यालयको चिप्लेटी र मिसलाई भने उनले निकै ‘मिस’ गर्ने गर्छिन् । ‘घरमा भन्दा त स्कुलमै पढ्न कत्ति रमाइलो हुन्थ्यो’, युरिका भन्छिन्, ‘मिसले पढाउँदै, सिकाउँदै माया गरेर चकलेट पनि दिनुहुन्थ्यो ।’

विद्यालय खुलेलगत्तै मिसले दिएको चकलेट खाने एउटै धोको छ, युरिकाको ! भन्छिन्, ‘छिटो स्कुल खुले पनि हुन्थ्यो नि !’

कोरोनाको जोखिम नरहेको क्षेत्रमा विद्यालयहरू फाट्टफुट्ट खुल्न थाले पनि शहरी क्षेत्रमा भने विद्यालयहरू अझै खुलिसकेका छैनन् ।

शैक्षिकसत्र सकिन तीन महिना मात्र बाँकी रहे पनि पढाइमा पहिलेजस्तो सन्तुष्टि नभएको कक्षा आठमा अध्ययनरत विद्यार्थी फडीन्द्र शर्मा बताउँछन् । विज्ञान, खेलकुदजस्ता ‘प्राक्टिकल’ र गणितजस्ता हिसाबजन्य विषयमा हुने पढाइलाई राम्रोसँग आत्मसात् नै गर्न नसकेको शर्माको गुनासो छ ।

‘साथीभाइ र शिक्षकसँग अन्तरंग कुराकानी र प्रश्न पनि गर्न पाइँदैन’, उनी भन्छन्, ‘घरिघरि म्युट/अनम्युट गर्नुपर्ने भएकाले शिक्षकहरूँग दोहोर्‍याएर सोध्नै झिँजो लाग्छ ।’ शारीरिक गतिविधिबिनाको पढाइले पठनपाठनलाई प्राविधिक बनाएको उनको निष्कर्ष छ ।

वास्तवमा शारीरिक, भावनात्मक तथा मनोवैज्ञानिक सम्मिश्रणसहितको सिकाइ हुनुपर्ने पठनपाठनमा प्राविधिक भर्चुअल कक्षा विद्यार्थीमाझ उपलब्धिमूलक हुन नसकेको अधिकांश विद्यालयको अनुभव छ । त्यसमाथि प्रविधिमैत्री नभएको सिकाइ संस्कारमा विद्यार्थीवर्ग भर्चुअल कक्षामा त्यति रत्तिन सकेका छैनन् ।

शिक्षकको सकस : डिजिटल अनुशासनमा फोकस

त्यसो त पढ्ने विद्यार्थी मात्र होइन, पढाउने शिक्षकहरू पनि भर्चुअल कक्षामा भइरहेको पठनपाठनप्रति असन्तुष्ट छन् । कक्षाकोठामा हुँदा अन्तर्क्रियात्मक हुने पठनपाठन हाल भर्चुअल रूपमा हुँदा प्राविधिक हुने गरेको शिक्षकहरूको पनि निष्कर्ष छ ।

विद्यार्थीको प्रश्नले गुञ्जायमान हुने कक्षाकोठा शून्यप्राय हुने गरेकाले भर्चुअल कक्षा प्रभावकारी हुन सकेकाे छैन । संस्थागत विद्यालय शिक्षक युनियनका अध्यक्ष होमकुमार थापा भन्छन्, ‘स्कुलमा हुँदा प्रत्यक्ष कुराकानी, भावभङ्गीबाट विद्यार्थीको मनोविज्ञान बुझ्न सकिन्थ्यो र कसले ध्यान दिए/नदिएको सजिलै थाहा हुन्थ्यो ।’ ल्यापटपको स्क्रिनबाट देखिएको विद्यार्थी हेरेर सम्झाइबुझाइ गर्न कठिन भएको उनको भनाइ छ ।

त्यति मात्रै नभएर भर्चुअल कक्षाका लागि ‘प्रिजेन्टेसन’लगायतका प्राविधिक सामग्री जुटाउन दुई गुणा समय र शक्ति खर्च हुने भएकाले शिक्षकहरूका लागि भर्चुअल कक्षाले भार थपेको काठमाडौंकी शिक्षक स्राविया थापा बताउँछिन् ।

तयारी गरेअनुरुपको भर्चुअल कक्षा प्रभावकारी नहुँदा शिक्षकहरू निरुत्साहित भएकोमा थापा भन्छिन्, ‘विद्यार्थीहरू हामीलाई सुन्दै छन् कि मोबाइलमा खेल्दै छन्, अत्तोपत्तो हुँदैन’, प्रत्यक्ष अन्तर्क्रिया र भावभङ्गीबाट विद्यार्थीको मनोविज्ञान बुझ्न नपाएको उनको गुनासो छ ।

कमजोर र मध्यम विद्यार्थीलाई विशेष ध्यान दिन नसकिएकोमा उनलाई कयौँ पटक त हीनताबोध पनि हुन्छ नै, त्यसभन्दा बढी अत्याचार उनी त्यतिखेर महसुस गर्छिन्, जतिखेर विद्यार्थीहरूलाई पढ्दापढ्दै थकित भएकाे थाहा पाएर पनि हाँसखेल, अतिरिक्त क्रियाकलाप र मनोरञ्जन गरौँ भनेर खुलेर भन्न सक्दिनन् ।

त्यसो त बालबालिकाको मनोरञ्जनात्मक मनोविज्ञानलाई लक्षित गरेर कहिलेकाहीँ भर्चुअल कक्षामै पनि गीत गाउन, नाच्न र चुट्किला सुनाउन अनेकौँ प्रयास गर्छिन्, उनी । तर, अधिकांश समय सामूहिक उपस्थितिलाई नेटवर्कले खलल पुर्‍याइदिँदा दाँतमा ढुङ्गा लागेजस्तै हुने गरेको उनको अनुभव छ ।

यसका अलावा, हालै मात्र अधिकांश निजी विद्यालयहरूले भर्चुअल रूपमै विद्यालयको आन्तरिक परीक्षा पनि नलिएका होइनन् । प्रविधिमैत्री हुन नसक्नुको मूल्य विद्यार्थी र शिक्षक दुवैले परीक्षामा समेत चुकाउनुपरेको स्राविया बताउँछिन् । ‘भर्चुअल परीक्षा लिँदा कति विद्यार्थीले चोरीचकारी गर्ने, कतिले क्यामेरा नदेखाइदिने हर्कत पनि देखाए’, पढाइ र परीक्षा दुवै प्रभावकारी नभएको उनको निष्कर्ष छ ।

यस अर्थमा हेर्दा भर्चुअल कक्षामा निर्धक्क पढ्ने, पढाउने क्षमताको विकास हुन नसकेको स्वयम् शिक्षक/शिक्षिकाहरू नै बताउँछन् ।

‘कोही सुरु हुँदा आउँछन्, कोही अन्त्य हुँदा ! कक्षाकोठाको माहाैल नै पठनीय हुँदैन’, डिजिटल अनुशासन नभएको अधिकांश शिक्षक/शिक्षकाहरूको गुनासो रहँदै आएको छ ।

हालको पठनपाठन प्रभावकारी नुहुनुमा प्रविधिभन्दा पनि हाम्रो शैक्षिक सामग्री र पद्धति नै अवैज्ञानिक भएको शिक्षाविद् विद्यानाथ कोइरालाको दाबी छ । उनी भन्छन्, ‘हामीले पढाइलाई सरल र सहज बनाएर जीवनसँग बुझाइदिने हो भने शिक्षा न विद्यार्थीका लागि बोझ हुन्छ, न शिक्षकका लागि !’

भर्चुअल रूपमै पढाउँदा पनि किताबका पाना पल्टाउने पुरानो पठन पद्दत्ति अपनाउनुभन्दा विद्यार्थीलाई रचनात्मक तरिकाले पढाउन सकेमा प्रविधिले खासै फरक नपार्ने कोइरालाको सुझाव छ ।

डिजिटल अभिभावकत्वको जरुरी

कक्षा ३ मा अध्ययनरत छोरी रिहाना घिमिरे (९) लाई असोजयता अनलाइन कक्षामा राखिदिनुपर्ने भएसँगै रेणुका घिमिरेले जागिर नै छाडेर छोरीको पढाइमा समय दिन थालेकी छन् ।

‘ऊसँगै पढिदिनुपर्ने, खाइदिनुपर्ने अनि नाचिदिनुपर्ने हुन्छ’, जागिर नछोडीकन भर्चुुअल कक्षामा छोरीलाई रत्याउन सम्भव छैन’, उनी भन्छिन् । जागिर छाडेकाेमा गुनासोभन्दा पनि जिम्मेवारीबोध बढी भएको रेणुका बताउँछिन् । ‘फेरि छोरीलाई प्राविधिक सहयोग पनि जुटाइदिनै पर्‍यो,’ रेणुका भन्छिन्, ‘आफ्नो बच्चाका लागि त यति त गर्नै पर्‍यो नि ।’

त्यसो त बालबच्चालाई स्वतन्त्र छोडिदिएर पठनपाठनका लागि वातावरण जुटाइदिँदा पनि अभिभावकहरू दोहोरो मारमा परेका छन् । एकातिर छोराछोरी पढाउनलाई जुटाउनुपर्ने आर्थिक पाटो, अर्कोतिर बालबच्चाको अभिभावकत्व गर्नुपर्ने जिम्मेवारी !

मेरो बच्चा चुकुल लगाएर दिनभर पढेको छ भन्ने भ्रममा अभिभावकहरू नपर्न मनोविद् एवम् डिजिटल क्षेत्रका विज्ञहरू बताउँछन् ।

गत महिनाको कुरा हो । काठमाडौंका १३ वर्षीय एक किशोरले भर्चुअल कक्षा लिँदै गर्दा दैनिक चुकुल नखोल्ने गरेपछि आमाले चासो राख्न खोज्दा एकाएक आमालाई पिट्न, झम्टिन र चिथार्न आइपुगे ।स्वभावविपरीत छोराले देखाएको आक्रामक हर्कतप्रति आमा सशंकित हुन पुगिन् । यसरी आक्रामक स्वभाव बढेसँगै विगत केही महिनायता ती किशोर मनोपरामर्श लिइरहेका छन् ।

बालबालिकालाई पढाइ र मनोरञ्जनको बहानामा २४सै घण्टा मोबाइल, ल्यापटपलगायतका ग्याजेट दिँदा उनीहरूमा मनोवैज्ञानिक समस्या र जोखिम निम्तिने खतरा रहने मनोविद् करुणा कुँवर बताउँछिन् ।

उनी भन्छिन्, ‘जतिबेलै मोबाइलमा झुम्मिँदा बालबालिकामा डिप्रेसन, चिडचिडापनको जोखिम उच्च हुने गर्छ ।’ बालबालिकाले एकान्तमा बस्न रुचाउने, झर्किने, नबोल्नेजस्ता गतिविधिहरू देखाउँदा अभिभावकहरू बेलेमै सचेत हुनुपर्ने उनको सुझाव छ ।

दिनभर इन्टरनेटमा पढाइको बखत बालबच्चाले के-कस्ता सामग्री खपत गरिरहेका छन् त ? बालबालिकासँग सबैभन्दा नजिक रहने अभिभावक नै यसमा सचेत हुनुपर्ने विज्ञहरूले बताउँदै आएका छन् ।

बालबालिकालाई डिजिटलमैत्री बनाउनुका साथै अनलाइनदुर्घटना प्रतिरोधात्मक बनाउन अभिभावकहरूले प्रमुख भूमिका निर्वाह गर्न सक्ने अनलाइन चाइल्ड सेफ्टी इनिसियटिभ्सकी अध्यक्ष कमला अधिकारी बताउँछिन् ।

उनी भन्छिन्, ‘बालबालिकाले इन्टरनेट प्रयोग गर्दाको इतिहास अभिभावकले बेलाबखतमा हेर्नुपर्छ ।’ साथै बालबालिकाका म्यासेज, खोज र खपतलगायत हरेक इन्टरनेटजन्य गतिविधिहरूमा निगरानी गर्नका लागि बच्चाहरूलाई किड्स म्यासेन्जर प्रयोग गराउन सकिने उनको सुझाव छ ।

बढ्दो स्वास्थ्य जोखिम

भर्चुअल कक्षाको असर मनोसामाजिकस्तरमा मात्रै नभएर शारीरिक स्वास्थ्यमा पनि प्रत्यक्ष देखिन थालेको चिकित्सकहरूको भनाइ छ । बालबालिका र शिक्षकको ‘स्क्रिन’ समय बढेसँगै आँखा पोल्ने, ढाड दुख्नेलगायतका जोखिम पनि बढेको उनीहरू बताउँछन् । लगातार मोबाइल, ल्यापटपलगायतका ग्याजेट हेर्दा आँखालाई केन्द्रित गर्नुपर्ने भएकाले स्वत:स्फूर्त आँखा कम मात्रामा झिमझिमाहट हुने गर्छ ।

यसले आँखा ओसिलो भइरहने प्राकृतिक प्रक्रियालाई खलल पुर्‍याउँछ । फलस्वरुप आँखा सुक्खा हुने, पोल्ने, बिजाउने, थाक्ने र टाउको दुख्ने समस्या निम्त्याउँछ । यस समस्यालाई न्यूनीकरण गर्न भर्चुअल कक्षामा पढ्दा/पढाउँदा आँखालाई कम्तीमा पनि २० मिनेटको अन्तरालमा आराम दिन अनुरोध गर्छन्, आँखारोग विशेषज्ञ डा. अर्जुन श्रेष्ठ ।

केही क्षण आँखालाई स्क्रिनबाहेक किताब, कापीमा लगाउने, टाढाको दृश्य हेर्ने, आँखाको नानीलाई घुमाउनेलगायतका अभ्यासले पनि आँखालाई समयसमयमा आराम दिन मद्दत पुर्‍याउने उनको सुझाव छ ।

त्यसो त आँखा मात्रै होइन, एकै पोजिसनमा बसेर पढ्दा र शारीरिक गतिविधिहरू नहुँदा ढाड दुख्नेलगायतका समस्या पनि बढेको ढाडरोग विशेषज्ञ डा. सुनिल पौडेल बताउँछन् । त्यसैले घरमा भएको अतिरिक्त समयमा बालबालिकालाई शारीरिक गतिविधिमा पनि अग्रसर गराउन पौडेल सुझाउँछन् ।

प्रकाशित मिति: बिहीबार, पुस २३, २०७७ १५:१४