‘कण्डम खुलेआम बेच्ने मेडिकलहरू स्यानिटरी प्याड चैँ किन पाेकाे पार्छन् ?'

A+ A A-

अघिल्लाे साताकाे शनिबार दलदलेमा ४० जना किशोरी एक ठाउँमा भेला भएका थिए । देवचुली नगरपालिकाभित्रका प्रतिनिधि किशोरीहरू एक ठाउँमा थिए ।

बाहिरको वातावरण ज्यादै चिसो थियो । कुहिरोले वरपरका मानिस छुट्याउन गाह्राे थियो । यस्तो अवस्थामा पनि कोही साइकल चलाएर, कोही कसैसँग लिफ्ट मागेर भेला भइरहेका थिए ।

किशोरीहरूको ऊर्जा देख्दा लाग्थ्यो उनीहरूले केही सुनाउन मात्र चाहेका छैनन् । सुन्न पनि उत्तिकै हतारिएका छन् ।

जब १६ वर्षकी रेजिना घर्तीमगरले कार्यक्रम चलाउन थालिन्, हल चकमन्न भयो । धेरैपछि भेटेका कारण एकछिन अगाडिसम्म गुनगुन गरिरहेका थिए । जब रेजिना बोलिन्, वातावरण शान्त भयो । रेजिनाले भेलाकाे कारणबारे सुनाइन् र आफूलाई साथ दिन आएकी अर्की किशोरी ऋतिका पोखरेललाई माइक दिइन् ।

‘हामीमा आएको परिवर्तनका बारेमा केही अनुभव साटौँ न’, ऋतिकाले कार्यक्रम अगाडि बढाइन्, ‘ती दिन सम्झँदा अचम्म लाग्छ, परिवर्तन सम्भव रहेछ नि !’ उनी पनि एकछिन हलको वातावरणसँग घुलमिल हुन खोजिन् । आफ्नो कुरा सबैलाई सुनाउन हतारिएका किशोरीहरू कति बेला पालो आउला भनेर सलबलाउन थाले ।

त्यो देखेपछि रेजिना फेरि बोलिन्, ‘मैले फुटबल हातमा लिँदा हाँस्नेहरू आज गर्व गर्ने ठाउँमा आइपुग्नुभयो ।’ देवचुली नगरस्तरीय मात्र होइन, राष्ट्रियस्तरको फुटबल खेल्न थालेको देखेपछि शिक्षकहरूले आफ्नो विद्यालयकी छात्रा भनेर गर्व गर्न लागेको उनले सुनाइन् ।

गएको तिहारमा रेजिना महिनावारी (मिन्स) भइन् । लक्ष्मीपूजाको दिन थियो । सबैको घरमा रंगोली बनाउन सुरु भयो । उनले मनमनै सोचिन्, ‘यही महिनावारीका कारण हामीले कति पीडा भोगेका छौँ ।आज पनि म यही पीडालाई भगवान्‌सँग जोडेँ भने म कहिल्यै माथि जान सक्दिनँ ।’

त्यसपछि उनले रंगोली बनाइन् । लक्ष्मीपूजा गरिन् । भोलिपल्ट नुहाएर सफा भइन् । भाइलाई टीका लगाइदिइन् । सुरुमा आमाले त्यो कुरा मानिन् । तर, उनले आमालाई कन्भिन्स गरिन् । अब रेजिनाको घरमा महिनावारी हुँदा ‘बार्ने’ भन्ने सुनिँदैन । उनले आफ्नो यो अनुभव सुनाउँदा हलमा गडगडाहट ताली बज्यो । उनको साहसलाई किशोरीहरूले मन मुटुदेखि साथ दिए । कति सुक्कसुक्क पनि गर्दै थिए ।

‘आज देवी, लक्ष्मी, सरस्वती, काली, दुर्गाहरू मिन्स भएका छन् । पूजा गर्नु हुन्न भनेको कहिल्यै कसैले सुन्नुभएको छ ?’ रेजिनाले हलमा प्रश्न गरिन् । एकस्वरमा सबैको जवाफ आयो 'छैन' । ती पनि महिला हुन् । ‘उनीहरू मिन्स हुँदा पुजिने हामी मिन्स हुँदाचाहिँ अछुतो ?’, उनले भनिन्, ‘एउटा बालक किशोर हुँदै जाँदा आउने दाह्रीजुँगाको रेखीमा मर्द देख्ने हामी मिन्स हुँदा लजाउनुपर्ने यो कस्तो समाज हो ?’ 'यी दुवै नियमित प्रक्रिया हाेइनन् र ?', उनले प्रतिप्रश्न गरिन् ।

ऋतिका र उनकी आमा फूलको बिरुवा रोप्न बारीमा गए । आमाले यो यो ठाउँमा फूल रोप भनेर सिकाइन् । एकछिन त ऋतिकाले खुरुखुरु फूल रोपिन् तर आमाले फूल नछोएको देखेपछि उनलाई अचम्म लाग्यो ।

आमालाई सोधिन, ‘किन फूल नछुनुभएको ?’

‘मैले छुनु हुन्न, आज दुई दिन भयो ।’

आमाको जवाफले हरियो फूलको बिरुवालाई पहेँलो देख्न थालिन् । फूल सजाएर रोप्ने भनी खुसी भएकी उनी एकछिनमा नै निराश बनिन् ।

आमालाई सोधिन्, ‘के हुन्छ र फूल रोप्दा ?’

आमाले भनिन्, ‘मर्छ ।'

भगवान्‌ले सराप्छन्, जसका कारण फूलको बिरुवा राम्रोसँग सर्दैन र मर्छ भन्ने सुनेपछि हजुरआमालाई यो कुरा ऋतिकाले सोधिन् । हजुरआमाको जवाफ पनि उस्तै आयो । उनले केही गरे पनि आमा र हजुरआमालाई बुझाउन सकिनन् । पछि एउटा उपाय निकालिन् र अनुराेध गरिन्, ‘एउटा फूल भए पनि रोप्नु न प्लिज ।’ छोरीको आग्रहलाई आमाले स्वीकार गरिन् र फूल रोपिन् ।

तर, त्यो फूल मरेन । अरुजस्तै हलक्क बढ्यो र राम्रो फूल्यो । ‘हजुरआमाले त्यही फूल टिपेर पूजा गर्नुभयो ।’ ऋतिकाले भनिन, ‘जसरी फूल मरेन नि ! त्यसै गरी अरु बेला पनि केही हुन्न ।’ अहिले उनकी आमा मात्र होइन, हजुरआमा पनि कन्भिन्स छन् महिनावारी अछुत होइन भन्ने कुरामा ।

‘बसेर जति पनि बोल्न सक्ने म बेञ्चबाट उठ्न परेपछि बोल्ने शब्दहरू मनमा नै हराउन थाले’, आशा विक बोलिन् ।

'किन ?'

‘स्कटमा रगत लागेको छ र त्यही रगतलाई देखाएर साथीहरूले जिस्काउँछन् भन्ने भुतले जहिले पनि सतायो’, आफूजस्तै किशोरीहरूले पहिला आफूमा परिवर्तन ल्याउने, दिदी, बहिनी, आमा हुँदै अरु महिलाहरूले महिनावारीको पीडा भुलून् भन्ने अभियानमा सरिक भएको देखेपछि उनी पनि यसमा सामेल भइन् । र थाहा पाइन्- यो एक सामान्य प्रक्रिया हो ।

नियमित अध्ययनसँगै केही गरौँ भन्ने जोश बोकेका किशोरीहरूको साथले उनमा परिवर्तन आयो । ‘उठेर परिचय दिनुपर्दा लुक्न खोज्ने, दलदले बजार पनि जान डराउने केटीले विश्वमा नेपाल चिनाउन पाएँ’, उनले आफ्नो अनुभव सुनाइन् ।

समाज परिवर्तनमा जुटेका किशोरीहरूको हरेक वर्ष ताइवानमा विश्वभेला हुन्छ । त्यही भेलामा सहभागी हुन आशा सन् २०१९ मा नेपालको प्रतिनिधित्व गर्दै ताइवान गइन् । स्कटमा लाग्ने रगतलाई लाज र पाप ठानेर गुमनाम हुन खोजेकी उनी अहिले किक बक्सिङकी खेलाडी हुन् । अहिले अरु किशोरीलाई उनले किक बक्सिङ सिकाउँदै छिन् ।

उनको अर्को लक्ष्य छ, त्यो हो बिदाको दिन होम मेड स्यानिटरी प्याड निर्माण गर्नु । ‘मेरोजस्तो पीडा अरु बैनीहरूले भोग्नु नपरोस्, म जुन क्षेत्रमा भए पनि मिन्सको पीडामा नपर्न सबै बैनीहरूलाई सचेत बनाउने सोच छ’, उनले भनिन् ।

बिरामी भएपछि किशोरी निशा सुनार बाबासँग अस्पताल जाँदै थिइन् । बाटोमा महिनावारी भइन् । अब के गर्ने भनेर एकछिन त अलमलमा परिन् । बिरामी भएर अस्पताल हिँडेको के आपत आइलाग्यो । मनमा अनेक कुरा खेले । मनमा आँट निकालेर बाबालाई भनिन्, ‘बाबा म प्याड किन्न जान्छु ।’

‘प्याड डडड’ भन्दै उनका बुबा अत्तालिए । बुबा आत्तिएको, झस्केको, डराएको देखेपछि उनले विस्तारै कुरा बुझाइन् । र, मनमनै सोचिन्, ‘मिन्स हुँदाको पीडा थाहा नभए, त्यो बेला सहयोग गर्नुपर्छ भन्ने थाहा नभए पतिपत्नीबीचमा के माया छ र ? कि मेरो बुबाले आमालाई माया गर्न जान्नु भएन !’ यस्तै कुरा गुनगुनाउँदै उनी प्याड किनेर आइन् । बाबुछोरी अस्पताल गए । बेलुका घरमा आएपछि महिनावारीका बारेमा कुरा भयो । यो नियमित हुने र यसलाई अछुतको व्यवहार गर्न हुन्न भनेर परिवारमा निशाले बुझाइन् ।

१७ वर्षीया किशोरी सुष्मा पोखरेल प्याड किन्न पसलमा गइन् । प्याड किनेर फर्कंदा उनी अचम्मित भइन् । पत्रिकाले बेरेर प्लास्टिकमा लुकाएर प्याड दिएको देख्दा उनलाई कस्तो-कस्तो लाग्यो । किन पत्रिकामा पोको पारेर लुकाएर दिएको होला ? उनको मनमा कौतुहल जाग्यो । आमालाई सोधिन् ।

आमाको जवाफ आयो, ‘लाज हुन्छ ।’

पुनः पसलेलाई सोधिन्, ‘किन पत्रिकाले बेरेर दिनुभएको ?’

पसलेले भने, ‘लाज लाग्छ ।’

एक दिन दाइलाई यो कुरा सुनाइन् र प्याड किनेर ल्याइदिन आग्रह गरिन् । दाइको पनि जवाफ आयो,
‘लाज लाग्छ ।’

प्याडमा किन यत्रो लाज लुकेको छ । उनलाई झन् कौतुहल भयो । किशोरी साथीहरूसँग छलफल गरिन् । परिवर्तन ल्याउन आफैँबाट सुरु गर्नुपर्छ भन्ने भएपछि अरु किशोरीहरूको जस्तै समूहमा उनी आवद्ध भइन् । र, महिनावारीका बारेमा सचेतना फैलाउन सुरु गरिन् ।

‘पत्रिकाले बेरेर बेच्नेहरूले पनि मुसुक्क हाँसेर प्याड दिनुहुन्छ, दाइहरू पनि किन्न जान हुन्छ, लुकाएर हिँड्नु पर्दैन’, उनले भनिन्, ‘प्याड लाजको विषय होइन, लाज त त्यो हो, जसले मिन्स एक सामान्य प्रक्रिया हो भन्ने पनि बुझ्दैन ।’

‘हातमा ठूलो डिग्री, जागिर र सम्पत्तिको धाक लगाउनेहरूलाई हो लाज हुनुपर्ने, जसलाई मिन्स के हो भन्ने नै थाहा छैन ।’

अर्की किशोरी बीचैमा बोलिन्, ‘खुल्लमखुल्ला कण्डम लिएर हिँड्नेहरूले केटीले चलाएको साइकलको बास्केट (टोकरी) मा प्याड देख्दा हाँस्छन् ।’

‘कण्डम खुलेआम बेच्ने मेडिकलमा समेत प्याड पत्रिकाले बेरेर दिन्छन् । कण्डम चाहिएजति लैजानुहोस् भन्ने स्वाथ्य चौकीमा प्याड पाइँदैन’, उनले भनिन्, ‘यस्तै व्यवहार गर्नेहरू नै समाजका गन्यमान्य रे, पढेलेखेका रे, छोरीहरूलाई हेप भनेर उनीहरूलाई सिकाइएको हो र ?’

किशोरी सरला तिवारीकी साथी कक्षाकोठामा महिनावारी भइन् । अब के गर्ने ? साथीहरू सल्लाह गरे । 'सरसँग भनौँ, विद्यालयमा प्याड हुन सक्छ । नभए किन्न जाऔँ ।' सरलाको यो कुरा भुइँमा झर्न नपाउँदै उनकी साथीले बेस्सरी गाली गरिन्, ‘साथी भएर बेइज्जत गर्ने ?’ शिक्षकसँग नभनीकनै पसलमा गएर प्याड ल्याएपछि त्यो दिनको समस्या त समाधान भयो । तर, सरलाको मनमा यो कुरा खेलिरह्यो । किशोरी समूहमा आवद्ध भएर सचेतना फैलाउन उनी सक्रिय भएसँगै ‘बेइज्जत’ इज्जतमा रुपान्तरण भएको छ ।

जागृति बाल तथा युवा सरोकार नेपाल र क्यानलन संस्थाले प्रकाशन गरेको नेपालमा बालिकाको अवस्था प्रतिवेदनअनुसार ८९ प्रतिशत किशोरीले महिनावारी भएको बेला छुवाछुत बार्ने, भेदभाव गर्ने, घरबाहिर राख्ने र छाउपडी गोठमा बस्नुपर्ने उल्लेख छ ।

यसैगरी ८३ प्रतिशत किशोरीले महिनावारी भएको बेलामा कपडा प्रयोग गर्ने बताएका छन् । १५ प्रतिशत किशोरीले मात्र स्यानिटरी प्याड प्रयोग गर्ने गरेको सो प्रतिवेदनमा उल्लेख छ । अझै पनि २८ प्रतिशत विद्यालयहरूमा बालिकाहरूका लागि छुट्टै शौचालय छैन । विद्यालयमा नि:शुल्क प्याड पुर्‍याउने भने पनि त्यो नारामा मात्र सीमित छ ।

महिनावारी भएको बेलामा आफ्नै कक्षाका साथीहरूबाट समेत दुर्व्यवहार भोग्नुपरेको पीडा छ किशोरीहरूलाई । कक्षा १० मा अध्ययनरत स्वस्तिका भण्डारीको यस्तै अनुभव छ । ‘पछाडि केही गरी चिसो देखियो भने विभिन्न तरिकाले जिस्काउँछन्’, उनले भनिन्, ‘यसरी जिस्काउँदाजिस्काउँदै अरु कति घटना हुन सक्छन्, विगतमा यस्तो भएको पनि छ ।’ राम्रोसँग सहपाठीलाई बुझाइयो भने अरुलाई बुझाउन सजिले हुने आफनो अनुभव उनले सुनाइन् ।

‘महिनावारी हाम्रो प्राउण्ड हो’, १६ वर्षीया आस्था बास्ताकोटीले बोल्दा हलमा पुनः गडगडाहट ताली बज्यो, ‘हामीलाई हेप्नेहरूले एक पटक महिनावारी भएर देखाए भयो नि !’

'जुन कुरा आफ्नो वशमा छैन, त्यही कुरालाई लिएर किन हेप्नु ?', उनी कडा रूपमा बोल्दै थिइन् । आस्था विगतमा यस्तो हिम्मतका साथ बोल्न सक्दिनथिन् । उनलाई पनि महिनावारीले पीडा दिएकै थियो । शारीरिक पीडा भन्दा अरुले हेप्ने, दुर्व्यवहार गर्ने, बार्नुपर्ने, भगवान्‌ले सराप्ने, पाप होजस्ता कुराले उनलाई छटपटाहट भएको थियो । केही नगरी परिवर्तन हुन्न । केही त गर्छु भन्ने सोचमा साथ मिलेपछि उनी अहिले अभियन्ता नै बनेकी छिन् ।

१५ सय अमेरिकी डलरबराबरको अन्तर्राष्ट्रिय पुरस्कार जितेपछि त्यसलाई किशोरीको सुरक्षा र सम्मानमा खर्च गर्ने सोच उनले बनाएकी छिन् । महिनावारी भएको बेला होस् वा अरु कुनै पनि समस्या किशोरीमा परे उजुरी गर्न सकिने एप्स निर्माण गर्ने र त्यो नेपाल प्रहरीसँग समन्वय हुने गरी उनी अगाडि बढेकी छिन् ।

किशोरीहरूले आफ्नो अनुभव सुनाइरहेकै बेला विद्या ढुङ्गानाको अनुभव सकिनासाथ उनको भनाइलाई सापटी लिँदै रेजिना घर्तीमगरले भनिन्, ‘पहिला आफैँलाई विश्वास गर्नुस्, समाधान टाढा छैन ।’

पहिलो सत्र समापन भएको सुनाउँदै ऋतिकाले भनिन्, ‘महिनावारी भएको बेला रोपेको फूल भनेर भगवान्‌ले भेदभाव गर्नु भएन नि, हाे त्यसैगरी हाम्रा सपनाहरूमा पनि महिनावारीलाई छुवाछुतसँग जोडेर कृपया विभेद नगरिदिनुस्, तपाईंकी छोरी सक्षम छ ।’

प्रकाशित मिति: आइतबार, पुस १९, २०७७ १४:०५