सडकमा घिमिरे युवराजले फुकेकाे शंखले के भन्दै छ ?

११ पुसमा नागरिक समाजले माइतिघर मण्डलामा गरेको विरोध प्रदर्शनमा शंख फुक्दै घिमिरे युवराज ।

A+ A A-

शिल्पी थिएटरका निर्देशक घिमिरे युवराज हिजाेआज रंगकर्ममा मात्र सीमित छैनन्। उनी ‘प्रतिगमनविरुद्धको बृहत नागरिक आन्दोलनमा’ सक्रिय छन् । ११ पुसमा उनले नै शंखघोष गरेर आन्दोलनको सुरुवात गरेका थिए ।

कोभिड कहरको समयमा राज्यले देखाएको अर्कमण्यता अनि उदासिनताको विरोधमा उनले पाटन दरबार स्क्वायर परिसरमा नाट्य प्रस्तुति देखाएका थिए । रंगमञ्चको चौघेरा बाहिर निस्केर उनी सडकमा नारा लगाइरहेका भेटिन्छन् । बलात्कार, भ्रष्टाचार, यौन हिंसा, छुवाछुत जस्ता घटनाको विरोधमा निरन्तर वकालत गरिरहेका भेटिन्छन् ।

आखिर यसरी बारम्बार सडकमा जानुपर्ने बाध्यता किन आउँछ त ? जवाफमा युवराज भन्छन्, ‘लोकतन्त्रले नागरिकलाई राम्रो सर्भिस नदिएपछि मानिसको जीवनमा प्रत्यक्ष अप्रत्यक्ष असर पर्‍यो । पटक पटक खबरदारी गर्दा पनि सत्तासिनले ध्यान नदिएपछि सडकमा जानु पर्‍यो ।’

आम मानिसहरुमा सत्ताको उपेक्षा सहने बानी परिसकेको हुन्छ । आफ्नो जीविकाको दलनमै आम मान्छेको जुनी बित्छ । त्यसैले सिर्जनाकर्मी, रंगकर्मी, लेखक, पत्रकार नै सत्ताले गरेको अराजकताको विरोधमा उत्रिनुपर्ने ठान्छन् उनी ।

‘पत्रकार, लेखक, बुद्धिजिवी, रंगकर्मी जस्ता सत्ता र राजनीतिमा चासो देखाइहेका मानिसहरुले अब्जेक्सन नजनाउने हो भने त झन् अराजक हुन्छ सत्ता,’ उनी भन्छन् ।

विभिन्न पेसागत संगठनमा आबद्ध भएर समाजको वृहत्तर हितका लागि बोल्ने, लेख्ने, र अभियान चलाउने समाजका यस्तै नागरिकहरुको समुहलाई नागरिक समाज पनि भनिन्छ ।

मार्टिन चौतारीबाट हालै प्रकाशित ‘लोकतन्त्रमा नागरिक समाज २५ वर्षको समिक्षा’ पुस्तकमा निरा चोन्धेको ‘एउटा मौन र आज्ञापालक नागरिक समाजले तानाशाही राज्यलाई जन्म दिन्छ भने ज्वलन्त र सक्रिय नागरिक समाजले लोकतान्त्रिक र संवदेनशील राज्य सुनिश्चित गर्छ,’ भनाई उद्धृत गर्दैै लेखिएको छ । नागरिक समाजको खुकुलो तर विशाल अवधारण भित्र अटाउने सबैले सत्ताको बागी हुनुपर्ने मत राख्छन् युवराज पनि।

२०४६ साल पछिका राजनीतिक घटनाक्रममा राजनीतिक दल र नागरिक समाजको योगदान सराबरी छ । अझ २०६२/०६३ मा नागरिक समाज सडक आन्दोलनमा आइसकेपछि मात्र राजनीतिक दल सडकमा आएका थिए । ०६२/०६३ को जन आन्दोलन नागरिक समाजले नै ‘लिड’ गरेको हो ।

राजनीतिक दल, तिनका भ्रातृ संगठन र दलका कार्यकर्तामा लोकतान्त्रिक चेत । साँस्कृतिक चेतको भयंकर अभाव देख्छन् युवराज । ‘त्यही लोकतान्त्रिक र साँस्कृतिक चेत नभएकै कारण प्रधानमन्त्रीले ‘महिलालाई ट्याउँ, ट्याउँ नगर’ भन्दा पनि चुप बसे । संसदमा बेसार महात्म्य गाउँदा पनि मौन बसे,’ उनी दृष्टान्त सुनाउँछन् ।

२०४६ यता विभिन्न समयमा भएका नागरिक आन्दोलनलाई लोकतान्त्रिक व्यवस्थाभित्रको खुला साँस्कृतिक प्रशिक्षणका रुपमा लिन्छन् युवराज । ‘लोकतान्त्रिक व्यवस्थामा प्रतिरोधी आवाजका विषयमा । सामाजिक, साँस्कृतिक चेतका विषयमा प्रशिक्षण नै छैन् । नागरिक आन्दोलनहरु यस्तै प्रशिक्षणका खुला रुप पनि हुन्,’ उनी तर्क गर्छन् ।

प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओलीले ५ पुसमा गरेको संसद विघटन विरुद्ध संघर्ष गरिरहेका छन् युवराज । वृहत् नागरिक समाजको नााममा भइरहेको संघर्षले लोकतान्त्रिक व्यवस्थाभित्रै सुशासन र सुधार खोजेको बताउँछन् उनी ।

‘०४६ र ०६२/०६३ का आन्दोलनको ध्येय व्यवस्था परिवर्तन थियो । तर, अहिले भइरहेको संघर्षको उद्देश्य यही व्यवस्थाभित्र भित्र सामाजिक साँस्कृतिक रुपान्तणका लागि हो,’ उनले भने ।

‘राजनीतिक व्यवस्था नै परिवर्तन गर्न खोजेको होइन अहिले । अहिले त हामीले यही व्यवस्थाभित्र सुव्यवस्था खोजेका हौं,’ उनी प्रष्ट्याउँछन, ‘कसैलाई शक्तिमा पुर्‍याउने कसैलाई शक्तिबाट खसाल्ने चाह होइन । यो व्यवस्था सुदृढ बनाउन खोजेका हौं ।’

बलात्कारपछि हत्या गरिएकी बालिका निर्मला पन्तका लागि न्याय माग्दै

०६२/०६३ को जन आन्दोलन । मधेस आन्दोलन । दुई वटा संविधानसभाको बाटो हुँदै आएको संविधानमाथि संसद विघटनको प्रहार हुँदा पनि राजनीतिक दलहरुले देखाएको रहस्यमयी मौनता चिर्न पनि सडक आन्दोलनमा उत्रिनु परेको बताउँछन् उनी । ‘संघीयता, संविधान मात्र नभई समग्र लोकतान्त्रिक व्यवस्थामाथि नै ओलीले प्रहार गरिरहेका छन् । उनले गर्ने हरेक काम र बोलीले प्रतिगमन निम्त्याउँछ । त्यसैले त हामी प्रतिगमनको विरुद्ध सडकमा छौं,’ उनी भन्छन् ।

‘केपी शर्मा ओली, शेरबहादुर देउवा वा रविन्द्र मिश्रहरुको चेतनाको धरातल आजको समाजको सोच भन्दा निकै पछाडि छ । उहाँहरुले समाजको लोकतान्त्रिक र साँस्कृतिक चेत पूर्ण गर्न सक्नुहुन्न,’ उनी भन्छन, ‘उहाँहरुलाई झकझक्याउन, नागरिकलाई देशमा गलत हुँदैछ है भनेर जानकारी दिन पनि हामी सडकमा उत्रिनुपर्छ ।’

नागरिक समाजले अहिले गरिरहेको आन्दोलनमा ०६२/०६३ मा खास अनुहार नबनाइसकेका । त्यतिखेरको आन्दोलनमा पछाडि बसेका युवाहरु अहिले फ्रन्टलाइनमा आएका छन् । अबको नागरिक आन्दोलनले लोकतान्त्रिक प्रक्रिया र हामीले अपनाएको व्यवस्थाका बारेमा नागरिकलाई बुझाउनुपर्ने ठान्छन् युवराज ।

प्रधानमन्त्रीले बारम्बार आफूलाई जनताले चुनेर पठाएको दाबी गर्छन् । ‘तर, के हाम्रो व्यवस्थामा जनताले प्रधानमन्त्री चुन्छन् त ?,’ युवराज प्रश्न गर्छन, ‘हामी त सांसद चुन्छौं । सांसदहरुले पो प्रधानमन्त्री चुन्छन् त ।’

नेकपाको पार्टी भित्र भएको पदमोहका कारण संसद विघटन भयो । ‘पार्टी भित्रको किचलोको सजाय जनताले किन पाउने ?’ उनी प्रश्न गर्छन्, ‘को अध्यक्ष, को प्रधामन्त्रीमा बन्ने भनेर भएको झगडाले संसद कसरी प्रभावित हुन सक्छ ?’ यी प्रश्नको जवाफ र निराकरणका लागि आफू आन्दोलनमा उत्रिएको भन्छन् उनी ।

‘हामीले नेकपालाई शासन गर भनेर भोट दिएका हौं । ओली वा कुनै व्यक्तिलाई शासन गर भनेर भोट दिएका होइनौं । पाँच वर्ष हामी भोट हाल्दैनौं है भनेर प्रतिनिधि छानेर पठाएका हौं । अनि अहिले हाम्रो पार्टीभित्र झगडा भयो लौ फेरि भोट हाल भन्न मिल्छ ?’ संसद विघटन गरेका ओलीलाई उनी प्रश्न गर्छन् ।

कतिपयले वर्तमान व्यवस्थामाथि नै प्रश्न पनि गर्छन् । नागरिक समाजले वर्तमान व्यवस्थाको विकल्प खोज्नुपर्ने तर्क पनि गर्छन् । तर, अहिलेको नागरिक आन्दोलन नयाँ व्यवस्थाको खोजीमा पुगिसकेको छैन् भन्छन युवराज । यही व्यवस्थाभित्रै सु–व्यवस्थाको खोजीका लागि नागरिक आन्दोलन थालिएको उनी बताउँछन् ।

‘ओली जस्तै अधिनायकवादी बन्न नखोज भनेर खबरदारी गर्ने हो । ओलीले गरेको प्रतिगमन सच्याउन भन्ने नै अहिलेको नागरिक आन्दोलनको एजेण्डा हो,’ उनी सुनाउँछन, ‘ओलीले जे जसरी हामीलाई दुःख दिइरहेका छन् । यातना दिइरहेका छन् । त्यस्तै नगर है भनेर खबरदारी गरेका हौं ।’

नागरिक समाज सधैंजसो आन्दोलनमा हुन्छ । प्रतिरोधमा हुन्छ । कहिले सक्रिय रूपमा त कहिले सुसुप्त रूपमा । सामाजिक परिवर्तन, समाजभित्रका स–साना कुरा परिवर्तन गर्न राजनीतिक व्यवस्था परिवर्तन जस्तो प्रष्ट देखिनेगरी हुँदैन् । उनी भन्छन्, ‘संरचनाभित्र परिवर्तनको अभ्यास लामो प्रक्रिया हो । निरन्तर संघर्ष र प्रतिरोधको कुरा हो यो । त्यसैले लामो समय लाग्छ ।’

कोरोना महामारीमा सरकारले देखाएको उदासीनताको विरोधमा नाट्य प्रस्तुति

त्यसैले त अहिले व्यवस्था परिवर्तन गर्नुभन्दा व्यवस्थाको ‘रेट्रोफिटिङ’ आवश्यक भएको ठान्छन् उनी । अहिले हामी नयाँ घर बनाउने नभई भइरहेको घरलाई रेट्रोफिटिङ गर्ने समयमा छौं । अर्थात, यो वयस्थाभित्रै सामाजिक रुपान्तरण गर्ने । समतामूलक लोकतान्त्रिक समाज निर्माण गर्ने समय हो यो । व्यवस्थाको रेट्रोफिटिङका लागि समाजका जागरुक र सचेत मानिस सडकमा आउनुपर्छ,’ उनी तर्क गर्छन् ।

नागरिक समाजमा आवद्ध भएर पनि उनी सडकमा कलात्मक प्रस्तुती नै देखाउँछ । रंगकर्मकै माध्यमबाट सडकमा उभिन्छन् । नागरिकको पक्षमा, सत्ताका प्रतिरोधमा उभिन्छन् ।

उनी यसलाई बाध्यता पनि ठान्छन्, ‘समाजको अवस्थाले कलाकारलाई पनि सडकमा उत्रिन बाध्य बनाउँदो रहेछ ।’ यो समयलाई नियमित काम र पेसा बाहेक पनि प्रत्यक्ष रुपमा सामाजिक रुपान्तरणको आन्दोलनमा सहभागी हुनुपर्ने अवस्थाका रुपमा अर्थ्याउँछन् उनी ।

नागरिक समाजसँग राजनीतिक दल पनि जोडिन आउँछन् । नागरिक समाजले लिएकै पहलकदमीको सिँढी चढेर सत्तामा पुग्छन् । नागरिक समाजको आन्दोलन र मुद्धासँग ऐक्यबद्धता जनाउन आउने राजनीतिक दललाई सचेत गराउँदै उनी भन्छन्, ‘आज हामीसँगै आन्दोलनमा सामेल भइरहेका राजनीतिक दल भोलि सत्तामा गएपछि, हामी उनीहरुकै पक्षमा हुन्छौं भन्ने नसोचे हुन्छ ।’

आज जो सत्तामा छन् तिनीहरु हिजो नागरिक समाजसँगै आन्दोलनमा थिए । अहिले नागरिक समाज तिनै सत्तासिनका (कु)कर्महरुको विरोधमा प्रर्दशनमा छन् । प्रतिरोधी आवाज उठाउनु, समाज, सत्ताका कमजोरी औंल्याउनु र सुधारका बाटो देखाउनु नै नागरिक समाजको सुन्दरता र शक्ति ठान्छन् युवराज । ‘सत्तामा जो सुकै भए पनि, हरेक प्रकारका अधिनायक र निरंकुशताका विरुद्ध सडकबाट प्रतिरोध गर्नुपर्छ,’ उनी भन्छन् ।

प्रकाशित मिति: सोमबार, पुस २०, २०७७ ०९:४६