आयो गोर्खाली : टिम गुरुङकाे किताबमा लाहुरेहरूकाे २ सयवर्षे कथाव्यथा

A+ A A-

लेखक आर हेककले सन् १९८८ मै गुर्खा (गोर्खा) सेनाले अन्य कुनै पनि बेलायती (भारतीय) सेनाको दाँजोमा बढी छापाको मसी पाएकाे भनी टिप्पणी गरेका थिए । उनले यसो भनेको ३२ वर्षमा झनै बढी छापाको मसी गोर्खाहरूका विषयमा लेखेर खर्च भयो । तर, गोर्खाहरूका बारेमा यसरी छापिएको मसी पश्चिमी मुलुकहरूमै उत्पादन, खपत हुन्थ्यो र हुन्छ ।

अत्यन्तै थोरै भूतपूर्व गोर्खा सेना र नेपाली लेखकहरूले आजसम्म गोर्खागाथा लेखेका छन् । अझ अङ्ग्रेजी भाषामै लेख्ने भूपू गोर्खा वा नेपाली त नगन्य सङ्ख्यामा छन् । गोर्खा सेनाका बारेमा भूपू गोर्खा वा नेपालीले लेखेका थोरै प्रकाशनहरू मुख्यतया नेपाली भाषामा छन् । यस्ता कृति विश्वभरि फैलिन नपाउनुको एउटा मुख्य कारण भाषागत सीमितता हो ।

विश्वभर पुग्न नसके पनि यस्ता किताबको महत्त्व भने अत्यन्तै धेरै छ, किनभने यिनले पश्चिमी लेखकले बनाएको गोर्खा सेनाका बारेको भ्रम चिर्न मद्दत गर्दछ । लेखक लियोनेल काप्लानले आफ्नो किताबमा समीक्षा गरेजस्तै पाश्चात्य साहित्यमा गोर्खा सेनाको बहादुरी, सैन्यकौशल र निष्ठालाई धेरैजसो रोमान्टिसाइज गर्ने र फुलबुट्टा भर्ने गरिन्छ ।

पश्चिमी लेखक तथा साहित्यकारहरूले युद्धमैदानमा गोर्खा सैनिकले भोग्नुपरेका डरलाग्दा कथाका बारेमा सायदै व्याख्या गर्छन् । टिम आई (ईश्वर) गुरुङको किताब 'द गुर्खाज्: अ ट्रु स्टोरी' यस मानेमा अत्यन्तै महत्त्वपूर्ण छ कि यसले गोर्खाभर्ती, युद्धजीवन र अवकाशपछिकाे गोर्खा सेनाकाे कथालाई जस्ताको तस्तै प्रस्तुत गर्दछ ।

टिम गुरुङ एक अवकाशप्राप्त गोर्खा सैनिक र व्यापारी हुन्, जसले साहित्य र लेखनलाई आफ्नो तेस्रो पेसाको रूपमा ५० वर्षको उमेरदेखि सुरु गरे । अहिले ५७ वर्षको उमेरमा उनी थुप्रै किताबहरू लेख्नमा ब्यस्त छन् । द गुर्खाज् उनको अहिलेसम्मको सबैभन्दा सफल पुस्तक हो, जसलाई विश्वभरि थुप्रै प्रकाशनगृहले प्रकाशित गरेका छन् ।

दक्षिण एसियामा गुरुङको किताब 'आयो गोर्खाली'को नामबाट प्रकाशित हुँदै छ ।

यहाँ समीक्षा गरिएको 'द गुर्खाज्' भने पेन्गुइन बुक्सले दक्षिणपूर्वी एसियाका लागि छपाएको हो । लेखकका अनुसार अन्य संस्करणका साथै नेपाली भाषामा लेखिएको संस्करण भने सन् २०२१ मा पाठकहरूमाझ आइपुग्नेछ ।

यो किताब २९ अध्यायमा विभाजित छ, जसमा लेखकको आत्मवृत्तान्तदेखि गोर्खाभर्तीको ऐतिहासिक पृष्ठभूमि र गोर्खालीहरूको संसारभरि फैलिएको डायस्पोरिक (प्रवासी) उपस्थितिबारेका कथनहरू समाविष्ट गरिएको छ । नेपालभित्र र बाहिर लेखकले अध्ययन-भ्रमण गरेर सयभन्दा बढी भूपू गोर्खा सैनिक र अन्य प्रवासी नेपाली/गोर्खालीलाई भेटेर यो किताब तयार गरिएको हो ।

किताबमा कहिल्यै नसुनिएका कथा र ऐतिहासिक घटनाको वर्णन पाइन्छ । आप्रवासनबारे रुचि हुनेहरूका लागि पनि यो किताब अति महत्त्वपूर्ण छ, किनभने यसले गोर्खा डायस्पोरा र प्रवासी नेपालीहरूका भाेगाइलाई नजिकबाट औँल्याएको छ ।

एउटै ग्रन्थमा २ सय वर्षभन्दा बढी लामो गोर्खा सैन्य इतिहासको नालीबेली प्रस्तुत गर्ने क्रममा यो किताबले अत्यन्तै सराहनीय काम गरेको छ । मेरा लागि व्यक्तिगत रूपमा यो किताब किन पनि रोचक छ भने यसमा गोर्खाली महिलाका बारेमा एउटा अध्याय नै समाविष्ट छ ।

सन् १९५० देखि ८० सम्मको तीन दशकमा मेजर राधा रावत, मेजर सरस्वती पाण्डेलगायतका थुप्रै गोर्खाली (नेपाली वा नेपालीभाषी) महिलाहरूले क्विन एलेक्ज्याण्ड्राज् रोयल आर्मी नर्सिङ कोर (क्वारेन्क्) मा आवद्ध रही नर्सको भूमिकामा संसारभरि यात्रा मात्रै गरेनन्, उनीहरूले गोर्खा सेना र उनीहरूको परिवारको उपचारमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेका छन् ।

गोर्खाली महिलाका बारेमा थोरै मात्र कलमहरू चलेका छन् । टिम गुरुङबाहेक मेरी डेसन, भ्रन वेर, सेरा तामाङ र नेहा चौधरीले मात्र गोर्खाली महिला केन्द्रित लेख वा अध्याय लेखेको मलाई थाहा छ । उनीहरूको लेख मुख्यतया गोर्खा सेनाका श्रीमतीहरूमा केन्द्रित छ ।

टिम आई गुरुङले बेलायती सेनाभित्र गोर्खा सेनाका दु:खका साथ-साथै उनीहरूले भोग्नुपरेको भेदभाव र नश्लवादका बारेमा विस्तृत लेखाजोखा गरेका छन् । बेलायती अफिसरलगायतका पश्चिमी लेखकहरूले गोर्खालीहरू जन्मदै बहादुर हुन्छन् भनेर गोर्खा सेनालाई व्याख्या गरे पनि टिम गुरुङले गोर्खा सैन्य तालिमका क्रममा अत्यधिक बल प्रयोग, कठिन तालिम संयन्त्र र निरन्तर गोर्खालीहरू महावीर (ब्रेभेस्ट अफ द ब्रेभ) हुन्छन् भनी सुनाइने रटानका कारण सैन्य कौशल र दृढ मनस्थितिको विकास हुने दर्शाउँछन् ।

यो किताबले बेलायती सेनाले गोर्खालीहरूलाई हेर्ने प्राच्यवादी (ओरिएन्टलिज्म) नजरको पनि आलोचना गरेको छ । ज्याला र निवृत्तिभरणलगायतका सेवासुविधामा भेदभाव मात्र नभएर बेलायती सैन्य अफिसरहरूले गोर्खा सिपाहीहरूलाई नेपालको त्रासदिपूर्ण गरिबीबाट मुक्त गराएर उनीहरूको कल्याण गरिरहेको जसरी हेपाहा व्यवहार गर्ने गरेको पनि गुरुङले किताबमा उल्लेख गरेका छन् ।

टिम गुरुङ र उनका गोर्खा साथीहरूलाई एकपल्ट एउटा बेलायती अफिसरले गोर्खालीहरू उसैले खाँदै गरेको तारेको आलूजस्तो सस्ता हुन्छन् भनी टिप्पणी गरेका थिए । यस्ता नश्लवादी घटना पल्टनघरमा भइरहन्थे ।

यो किताब धेरै मानेमा महत्त्वपूर्ण रहे पनि प्राज्ञिक नजरबाट यसमा केही कमजोरीहरू छन् । जस्तै; किताबमा सन्दर्भग्रन्थहरूलाई उद्धरण गरिएको पाइँदैन । किताबमा गोर्खा सैनिक र उनीहरूको जीवनगाथाका थुप्रै सूचना छन् । यीमध्ये केही लेखकले लिएका अन्तर्वार्ताबाट उद्धरण गरिएका छन् भने थुप्रै सामग्री उनले पढेका किताबबाट साभार गरिएका छन् । तरऽ सामान्य पाठकलाई भने कुन सूचना अन्तर्वार्ता र कुन सन्दर्भग्रन्थबाट भनी थाहा हुँदैन ।

गोर्खा सेना र आप्रवासनका अध्येताहरूलाई सूचना कताबाट उद्धरण गरिएको हो भन्ने पत्ता लगाउन हम्मे-हम्मे पर्छ । सन्दर्भग्रन्थहरूको उल्लेख गर्दा पाठकले मूल लेख वा किताबमा गएर कुनै सूचना पाउन वा अझ बढी पढ्न सक्छन् । 'द गुर्खाज्'को आगामी संस्करणमा यसलाई अझ बढी परिस्कृत बनाउन सकिन्छ ।

साथै, टिम गुरुङले अन्तर्वार्ता लिएका ती दर्जनौँ गोर्खा सैनिकले दिएको सूचनालाई जस्ताको तस्तै हरफहरूमा उद्धरण गरेर उनीहरूकै शब्दबाट लेख बुन्न सकेको भए ती गोर्खा सैनिकको आवाज अक्षरका रूपमा पढ्न पाइने थियो । यसरी लेख्दा यो किताब अझै बढी सशक्त हुने थियो । हालको संस्करणमा लेखकले अन्तर्वार्ताका कुरालाई एक-दुई वाक्यहरूमा सीमित गरेर प्रत्येक अध्यायको सुरुवातमा प्रस्तुत गरेका छन् ।

त्यसैगरी, लेखकले ऐतिहासिक अभिलेखको अध्ययन गरेर ऐतिहासिक कथन वा भनाइको खोजी गरेकाे भए यो सुनमा सुगन्ध हुने थियो । उदाहरणका लागि म्यानमार/बर्माका गोर्खालीहरूका बारेमा उल्लेख गर्दा किताबमा 'सन् १८२४ देखि १८४८ सम्ममा खानीमा काम गर्नका लागि नेपाली बर्मा गएका थिए' लेखिए तापनि त्यसको कुनै आधिकारिक अभिलेख भने उल्लेख गरिएको छैन । यसका बारे कुनै आधिकारिक स्रोत पत्ता लाग्न सके नेपालबाट दक्षिण र दक्षिणपूर्वी एसियामा नेपालीहरूको आप्रवासनलाई नयाँ ढङ्गबाट परिभाषित गर्ने सकिने थियो ।

हुन त २ सय वर्षको सैन्य इतिहासलाई एउटै पुस्तकमा अटाउँदा यस्ता सानातिना कथनको गहिरिएर खोज गर्न सम्भवप्राय: हुँदैन पनि । तर, एउटा पाठकलाई भने यति चाखलाग्दो जानकारी आउनेबित्तिकै यसको गहिरो वर्णन नभई अर्को रोचक प्रसङ्गमा जाँदा केही छटपटाहट भने हुन्छ ।

झलक सुवेदीको 'ब्रिटिश साम्राज्यका नेपाली मोहोरा' र बसन्त थापा र मोहन मैनालीको 'लाहुरेको कथा'बाहेक टिम गुरुङले अन्य (नेपाली) भाषामा लिखित किताबलाई उल्लेख गरेका छैनन् । 'फोकल्यान्ड जर्नल', 'गोर्खाभर्ती : कथा, व्यथा र आन्दोलन', 'गोर्खा ब्रिगेड', 'प्रथम विश्वयुद्धको वर्णन', 'ब्रिटिस गोर्खा सैनिकको इतिहास'लगायतका नेपाली किताबले गुरुङको किताबलाई अझै सशक्त बनाउन सक्थे । पश्चिमाहरूले भाषिक सीमितताका कारण यस्ता किताबहरू उद्धरण गर्न नसके पनि द्विभाषीहरूका लागि यी महत्त्वपूर्ण स्रोतसामग्री हुन् ।

टिम गुरुङको लेखाइमा धेरैजसो सन्तुलन कायम भए तापनि कतै-कतै उनी पाठकहरूलाई गोर्खा सेना 'महावीर' (ब्रेभेस्ट अफ द ब्रेभ) हुन् भनी सम्झाउन पुगिहाल्छन् । नेपाली लेखकहरू यो दोधारमा धेरैजसो पर्ने गरेका छन् । उनीहरूलाई एकातिर 'महावीर' को निकै नै सशक्त प्राच्यवादी सैन्य इतिहाससँग जुध्नु छ र अर्कातर्फ सर्वोत्कृष्ट सिपाहीको उपनाम पाउन नेपालीहरूले भोगेका दु:ख, गुमाएका जीवनहरूका बारेमा फुलबुट्टा नभरी लेख्नु छ ।

टिम गुरुङले पनि यही दुविधाबीच आफ्नो कलम चलाउँदा कुनै ठाउँमा आफैँले तोड्न खोजेको फन्दामा बेलायती प्राच्यवादी रटानका कारण आफैँ फसेका जस्ता देखिन्छन् ।

'द गुर्खाज्'ले एउटै ग्रन्थमा गोर्खाली सैन्यकरण र आप्रवासनको करिब सम्पूर्ण वर्णन गर्न भ्याएको छ । मैले अगाडि उल्लेख गरेझैँ यो किताबको सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण पक्ष भनेको एउटा अवकाशप्राप्त गोर्खा सैनिकले नै बेलायती गोर्खा गाथाको वर्णन गरेका छन् । यस मानेमा यो किताब अत्यन्तै मौलिक छ । यो किताबले पश्चिमी लेखकहरूले बनाएको गोर्खाली सेनाको फुलबुट्टा भरिएको साहसिक इतिहासलाई धेरै हदसम्म भत्काएको छ । यस किताबमा बहादुरी, विजय र सुखका कथाहरू मात्र छैनन्, पढ्नैपर्ने अत्यन्तै महत्त्वपूर्ण दस्तावेज पनि हाे याे किताब ।

सञ्जय नेसनल युनिभर्सिटी अफ सिंगापुरमा पीएचडी गर्दै छन् । उनको अध्ययनले गोर्खा सैन्यकरण र आप्रवासनलाई लैङ्गिक कोणबाट विश्लेषण गर्छ ।

ट्विटर: @khetaarey.

प्रकाशित मिति: आइतबार, पुस १२, २०७७ १३:२४