गंगामायाको प्रश्‍न : सरकार, म पनि अनशनमै मर्नुपर्ने हो ?

A+ A A-

राष्ट्रिय ट्रमा सेन्टरको सातौँ तला । कोठा नम्बर ७०८ ।

कोठाको दाहिने कुनामा बलिरहेछ दुइटा दियो । दियोसँगै जलेको मन लिएर गंगामाया अधिकारी छेउमै बसिरहेकी छन् ।

मुजैमुजा परेको अनुहार । साथमा न श्रीमान‍् छन्, न छोरा, न त न्याय नै छ । छन् त केवल कोठाभरि श्रीमान‍्, छोरा र भगवान‍्का बग्रेल्ती तस्वीर । ती बोल्दैनन् । एकोहोरो बोल्छिन् त गंगामाया । घरि श्रीमान‍् र छोराको तस्वीरमा हेर्छिन् । घरि टोलाउँछिन् । विक्षिप्त देखिन्छिन् गंगामाया ।

यस्ताे लाग्छ, उनलाई राज्यकाे भरोसा फिटिक्कै छैन । त्यसैले कोठाभरि भगवान्‌का तस्वीरहरू राखेकी छन् । राज्यले सत्य र धर्म प्रत्याभूत गराउन नसके पनि भगवान्‌को तस्वीरले भने उनमा केही आशा जगाउँछ ।

बिहान उठ्नेबित्तिकै धुपबत्ती बाल्छिन् । बिहान-बेलुका छोरा र श्रीमान‍्को तस्वीर हेरेर न्यायका लागि जप गर्छिन् । ६१ वर्षीया गंगामायालाई हेर्दा लाग्छ, ट्रमा सेन्टरमा बसिरहेकी उनी आफैँमा एउटा ‘ट्रमा’ हुन् । चाेटैचोटकी पुञ्ज हुन् ।

द्वन्द्वकालमा मारिएका छोरा कृष्णप्रसाद र न्याय माग्दामाग्दै अनशनरत अवस्थामै प्राण त्यागेका श्रीमान‍् नन्दप्रसाद अधिकारीका तस्वीरमा लेखिएको छ, ‘खोइ न्याय ?’

त्यसो त यो प्रश्नको उत्तर तस्वीरमा होइन, तग्दिरमा पाउने अभिलाषा छ, गंगामायाको ।

त्यही झिनो आशाको त्यान्द्रो समाएर हालै मात्र उनले १२औँ पटक पुनः अनशन सुरु गरेकी छन् । वर्षौं बिते, राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रियस्तरबाट आश्वासन धेरै पाइन् उनले । तर, न्याय पाएकी छैनन् ।

‘मलाई दुनियाँभरका आश्वासन दिइयो । अब आश्वासनले हुँदैन । संसारमा कहीँ नभएको कुरा मागेको होइन’, आँखाभरि आँसु पार्दै गंगामाया भन्छिन्, ‘मैले त केवल न्याय मागेकी हुँ ।’

न्याय माग्दामाग्दै अनशनकै क्रममा छ वर्षअघि श्रीमान‍् नन्दप्रसादको प्राण गयो । उनको शव हाल महाराजगञ्जस्थित शिक्षण अस्पतालको सामूहिक शवकक्षमा कैद छ । ढलेको नन्दप्रसादको शरीर पनि न्यायका लागि अनशनमै छ ।

‘बाकसमा राखेको लासले बोल्न सक्दैन । म जीवित भएकै कारण यति बताउन त सकेको छु,’ श्रीमान‍्लाई सम्झँदा गंगामायाकाे गला अवरूद्ध हुन्छ ।

‘न्याय माग्दामाग्दै श्रीमान‍् नन्दप्रसादकै नियति दोहोरिने त होइन ?', राजनीतिक खिचातानीका कारण आफूले न्याय पाउने कुरामा उनलाई संशय छ ।

‘म यहाँबाट कात्रो ओडेर निस्किएँ भने कुनै देश या अन्तर्राष्ट्रिय निकाय त बोल्ला नि !', गंगामाया आशाको जगेर्ना गर्छिन्, ‘मैले आफ्नो लागि मात्र होइन, १७ हजार मान्छेका लागि न्याय मागिरहेकी हुँ ।'

‘ठूलो भएपछि म डाक्टर बन्छु । तर, डाक्टर पढ्न धेरै पैसा लाग्छ । पढाउन सक्नुहुन्छ त आमा ?’, कृष्णप्रसाद बारम्बार गंगामायालाई सोधिरहन्थे । एसएलसी पढ्दापढ्दैको विद्यार्थीको कलम खोस्ने ‘बन्दुकधारी’को नजर नलागेको भए यतिखेर गंगामायाका छोरा कृष्णप्रसाद ३४ वर्षका हुन्थे ।

अफसोच, कृष्णप्रसाद सधैँ १७ वर्षको मात्रै रहिरहे । 'जुन ठाउँमा अहिले म अनशन बसिरहेकी छु, सम्भवतः यस्तै ठाउँमा मेराे छाेराे कृष्णप्रसाद पनि सेतो एप्रोन अनि काँधमा स्टेथेस्कोप भिरेर बिरामीको उपचार गरिरहेकाे हुने थियाे कि !', गंगामाया लामो सुस्केरा लिन्छिन् ।

२४ जेठ २०६१ मा गंगामायाका छोरा कृष्णप्रसाद तत्कालीन माओवादीको निशानामा परेका थिए । हजुरबा-हजुरआमा भेट्न गएको बेला सुराकी गरेको आरोपमा तत्कालीन माओवादी कार्यकर्ताले कृष्णप्रसादलाई चितवनको बकुल्लर चोकमा हत्या गरेका थिए ।

छोराको हत्यापछि नै अधिकारी दम्पती न्यायका लागि संघर्षरत थिए । अन्न पनि नखाएर न्यायको लडाइँ सुरु गरेको १० वर्ष बितिसकेको छ । अनशनकै क्रममा ३३४औँ दिन अर्थात् छ वर्षअघि श्रीमान‍् नन्दप्रसादले पनि अन्तिम सास फेरे ।

‘छोराका लागि न्याय माग्दामाग्दै श्रीमान‍् पनि गुमाएँ । यो देशमा सरकार छ त ?', गंगामायासँग पीडामाथि पीडा मात्रै होइन । प्रश्नहरूको खात नै छ । ‘यो कस्तो देश हो, जहाँ अनशन बस्दाबस्दै मान्छे मर्छ ?’, उनी प्रश्नको उत्तर खोजिरहेकी छिन् ।

‘यो देशमा साँच्चै मानवअधिकार आयोग छ त ? राष्ट्रिय आयोग छ ? मानवअधिकार होइन, मानो अधिकार चाहिँ छ’, गंगामाया आक्रोशित हुन्छिन् ।

पटक-पटक अनशनलाई झुटा आश्वासनले लत्याएर स्थगित गरे पनि यो पटक डगमगाउने पक्षमा उनी छैनन् । ‘पहिला छोरा मार्नेलाई मात्रै कारबाहीको माग थियो । अब मेरो श्रीमान् मार्नेलाई पनि कारबाही हुनुपर्छ । मेरो श्रीमान‍्लाई कसले मारेको ? छानबिन हुनुपर्छ’, केही बेर मौन हुँदै उनी थप्छिन्, ‘मेरो सिउँदोको सिन्दुर पुछिदिने राज्यलाई मैले के भन्ने ? राज्यले सिउँदोको सिन्दुर पुछ्यो । अपराधीले छोरो मार्‍यो । कहाँ गएर न्यायको निकास खोजूँ म ?’

न्याय नपाएसम्म श्रीमान‍् नन्दप्रसादको सद्‌गत् नगर्ने पक्षमा छिन्, गंगामाया । ‘एक डल्लो पिण्ड पनि दिन सकेको छैन,’ बोल्दाबोल्दै उनका आँखा श्रीमान‍्को तस्वीरमा पुग्छ । न्यायका लागि राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय निकायको ढोका ढकढक्याउँदा ढकढक्याउँदै गंगामायाको शरीर शिथिल बनिसक्यो तर पनि उनले हिम्मत हारेकी छैनन् । योबीचमा उनी संयुक्त राष्ट्रसंघलगायतका निकायहरूमा पनि न्यायको भीख माग्दै पुगिसकिन् ।

‘मैले त न्याय पो खोजेकी हुँ । भिसा, पासपोर्ट खोजेकी होइन । अन्तर्राष्ट्रियस्तरबाट पनि आश्वासन मात्र पाएँ । न्याय पाउन सकिनँ, ’ उनी भक्कानिन्छिन् ।

गंगामाया अक्षर चिन्दिनन् । कानुन बुझ्दिनन् । तर, न्याय बुझ्छिन् । ‘मैले न्याय पाउनुपर्छ । जहाँ बसेर पनि न्याय माग्न सक्छु’, गंगामाया घोत्लिन्छिन् ।

घरको सम्झना त उनलाई आउँछ तर त्योभन्दा धेरै छोरा र श्रीमान‍्को न्यायले सताउँछ उनलाई । १५ वर्ष बित्यो, गंगामाया गोरखा घर फर्किएकी छैनन् । उनको मन घर फर्किन मान्दैन ।

‘खान लाउनको दुःख थिएन । ४० मुरी धान फल्थ्यो खेतमा । पाखो बारीभरि बगैँचा थियो । सुन्तला, केरा नासपाती, कफी सबै फल्थ्यो । चिनी, चियापती पनि किन्न पर्दैनथ्यो । हामी त माटो खनेर, पसिना बगाएर आएको मान्छे । रगत बगाउनेले पसिना बगाउनेको कुरा नबुझ्ने रहेछन्’, बोल्दाबोल्दै उनी गाउँको कुइनेटोमा पुग्छिन् ।

न्यायको खोजीमा गंगामाया

१० पुस २०६४ बिहान १० बजे । कसौडीमा पाकिरहेको भात पनि छोडेर फुजेल गाउँ, गोरखाबाट यातना खेप्दै भौतारिएका र लखेटिएका अधिकारी दम्पती काठमाडाैं आइपुगेका थिएँ ।

‘न्याय नपाए गोरखा जानू’ भन्ने उद्दरण अधिकारी दम्पतीका लागि गलत सावित भयो । त्यसैले न्यायका लागि अधिकारी दम्पती काठमाडौं आउन विवश भए ।

उनीहरूले चितवन जिल्ला प्रहरी कार्यालयमा छविलाल पौडेल, जानुका पौडेल, मेघनाथ पौडेल, विष्णु तिवारी, सुभद्रा तिवारी, सीता अधिकारी, कालीप्रसाद अधिकारी, हिमाल अधिकारी, रामप्रसाद अधिकारी, भीमसेन पौडेल र परशुराम पौडेलविरुद्ध उजुरी दर्ता गराएका थिए । तर, कुनै कारबाही नभएपछि २८ साउन २०७० देखि अधिकारी दम्पतीले आमरण अनशन थाले ।

३० चैत २०७० मा छविलाल पौडेलसँगै अन्य १३ जनाका विरुद्ध कृष्णप्रसादको हत्याको आरोपमा अभियोजन गरियो । तर, ४ वैशाख २०७१ मा चितवन जिल्ला अदालतले छविलाललाई धरौटीमा रिहा गर्ने आदेश दियो । ४ असार २०७२ मा तत्कालीन पुनरावेदन अदालत हेटौँडाले जिल्ला अदालतको फैसला सदर गर्‍यो ।

प्रतिवादीहरूलाई धरौटीमा रिहा गर्ने चितवन जिल्ला अदालतको फैसलालाई पुनरावेदन अदालत हेटौँडाले सदर गरेपछि गंगामायाले १३ असार २०७२ मा सर्वोच्च अदालतमा त्यसविरुद्ध पुनरावेदन दिइन् । त्यसै वर्षको ६ पुसमा सर्वोच्च अदालतले छविलाल पौडेललाई न्यायिक हिरासतमा लिन आदेश दियो ।

तर, छविलाल पक्राउ नपरेपछि २०७५ सालमा गंगामाया पुन: आमरण अनशनमा बसिन् । ४८ दिनको आमरण अनशनपछि २५ असार २०७५ मा छविलाललाई सर्वोच्च अदालतसमक्ष आत्मसमर्पण गर्न बाध्य बनाइयो र पुर्पक्षका लागि कारागार चलान गरियो ।

चितवन जिल्ला अदालतले फरार रहेका रुद्र आचार्यबाहेक सबै प्रतिवादीलाई २४ भदौ २०७५ मा सफाइ दियो । १८ भदौ २०७६ मा उनले पाटन उच्च अदातलको हेटौँडा इजलासमा जिल्लाको निर्णयविरुद्ध पुनरावेदन दिइन् र २५ कात्तिक २०७६ मा हेटौँडा इजलासले प्रतिवादीहरूलाई हाजिर हुने आदेश दियो । तर, अहिलेसम्म थप केही सुनुवाइ भएको छैन ।

१२औँ पटक अनशन बसेकी गंगामायाले आफ्नो माग सुनुवाइ नभएसम्म डाक्टरसँग प्रेसर पनि जाँच्न मानेकी छैनन् । त्यसो त उनको हेरचाह र सुरक्षाका लागि कोठामा दुई जना प्रहरी छन् । उनीहरू नै गंगामायाको सत्याग्रहको मौन साक्षी हुन् ।

‘म न्यायका लागि होइन, मृत्युका लागि अनशन बसेकी हुँ,' कुराको बिट मार्दै गंगामायाले भनिन्, 'बेथितिभन्दा त बरु न्याय र मृत्युमध्ये दुवै स्वीकार्य छ मलाई । सरकार, म पनि अनशनमै मर्नुपर्ने हो ?’

तस्वीरहरू : सुशील श्रेष्ठ