राजधानी देउखुरी जाँदा बुटवललाई के फरक पर्छ ?

A+ A A-

२० असोजमा लुम्बिनी प्रदेशसभाले दाङकाे देउखुरी (राप्ती उपत्यका)लाई दुईतिहाइ बहुमतले स्थायी राजधानी घोषणा गर्‍याे । १८ गते सभामा पेस भएको राजधानी र नामकरणसम्बन्धी प्रस्ताव प्रदेशसभामा पेस भएसँगै सभाबाहिर आगो बल्यो । सरकारी गाडी तोडफोडदेखि मुख्यमन्त्री शंकर पोखरेल सवार गाडीमाथि ढुंगामुढा भयाो । राजधानी दाङकाे देउखुरी लैजाने प्रस्तावविरुद्ध संसद्‌भित्र समेत कुर्ची, टेबल र माइक तोडफोड गरिए ।

नुनसँग घ्यू साट्ने पुरानो व्यापारिक केन्द्र बुटवल भौगोलिक हिसाबले पायक नपर्ने भन्दै मुख्यमन्त्री पोखरेलकै प्रस्तावअनुसार प्रदेशका १२ वटै जिल्लाको भौगोलिक दूरी र ‘भर्जिन ल्यान्ड’मा राजधानी शहरको विकास गर्ने दलिलका साथ देउखुरीलाई राजधानीको प्रस्ताव गरिएको थियो ।

अस्थायी राजधानी भइसकेको निर्णय उल्ट्याएर राजधानी देउखुरी राजधानीविरुद्ध बुटवलमा सडकदेखि सदनसम्म माहाैल बिग्रिनु अस्वाभाविक होइन । किनकि बुटवल फेरि एक पटक प्रशासनिक राजधानीबाट विमुख हुँदै थियो । पञ्चायतकालमा अञ्चलाधीश भएर प्रशासन चलाउने मौका पाएको बुटवलले प्रशासनिक राजधानी गुमाउँदाको पीडाको आक्रोश सदनदेखि सडकसम्म पोखिएका थिए ।

सेन राजादेखि राणाशासन र गणतन्त्रसम्म आइपुग्दा पनि प्रशासनिक राजधानी हुन नसकेको बुटवल तत्कालीन प्रदेश ५ को अस्थायी राजधानीबाट स्थायी हुनेमा यहाँका जनता, राजनीतिक वृत्त सबै आशावादी थिए । तर, शंकर पोखरेलले आफ्नो राजनीतिमा ‘साख’ जोगाउने दम्भले यस पटक पनि बुटवल प्रशासनिक राजधानीबाट विमुख भयो ।

त्यसो भए, राजधानी दाङ गएपछि बुटवल के मृत शहर बन्ला ?

बुटवल प्रदेशको अस्थायी राजधानी नहुँदा पनि ‘मोफसलको राजधानी’ले चिनिन्थ्यो । पहाडी जिल्लासँग अझ बढी व्यापारिक सम्बन्ध विस्तार गरेको बुटवल रूपन्देही आर्थिक, सामाजिक, व्यापारिक, शैक्षिक हिसाबले अब्बल थियो । र, अहिले पनि छ ।

युवा अर्थशास्त्री हुमराज भुसाल बुटवल स्थायी राजधानी हुनुनहुनुले बुटवललाई धेरै फरक नपर्ने बताउँछन् । बुटवल पहिलेदेखि नै व्यापार, शिक्षा, स्वास्थ्य, सञ्चार, विकासका पूर्वाधारका हिसाबले अब्बल हुनुका साथै अन्य जिल्लाको विकासमा पनि बुटवल अर्थपूर्ण शहर भएकाले पनि बुटवलबाट स्थायी राजधानी जाँदा केही फरक नपर्ने उनले बताए ।

राजधानी बुटवलमा हुनुनहुनुले केही तुलानात्मक असर पर्ला । राजधानी देउखुरी हुँदा प्रशासनिक कर्मचारी बस्ने हुँदा व्यापार, दैनिक उपभोग्य सामान किनबेचमा केही फरक पार्न सक्छ । ‘बुटवल उपभोग्य वस्तु बिक्री गर्ने मात्र नभई वस्तुको उत्पादन गर्ने शहर बुटवल भएकाले केही फरक पर्दैन’, उनले भने ।

कतिपयले बुटवल २० वर्षपछि मृत शहर बन्न सक्ने विश्लेषण गरिरहँदा भुसाल भने बुटवल कहिल्यै पनि मृत शहर नबन्ने दाबी गर्छन् । ‘कसैले कपिलवस्तुको प्राचीन शहर पत्थरगञ्ज, रिडी, दाङ कोइलाबासलाई जोडेर पनि हेर्ने काम भयो । तर, बुटवल मृत शहर बन्दैन’, उनले भने, ‘त्यो अनुमानसँग यो अनुमान मिल्दैन । किनकि रिडीलाई बसाइसराइले प्रभाव पारेको हो । नेपालको बनारस भनेर घोषणा त गरियो, तर विकास गरिएन । बुटवल त मेगा सिटी हो ।’

बुटवल वित्तीय हिसाबले पनि प्रमुख शहर भएकाले राजधानी सर्दैमा बुटवलको विकास धिमा गतिमा नहुनेसमेत उनको भनाइ छ । गुणस्तरीय शिक्षा, रोजगारी सिर्जनादेखि बुटवलमा हुने हरेक आन्दोलनले केन्द्रमा समेत असर पार्ने भएकाले पनि बुटवल आफैँमा अब्बल छ । भारतसँग सिमाना जोडिएको बेलहिया नाका, जिल्लाको औद्योगिक विकास क्रम, आन्तरिक एवं बाह्य पर्यटकको रोजाइ लुम्बिनी क्षेत्र जिल्लाभित्रै भएकाले पनि राजधानी नहुँदा बुटवल रूपन्देही आर्थिक रूपले चलायमान हुने उनको भनाइ छ ।

नेपालमा औद्योगिक क्षेत्र विस्तार गर्दा पाँच औद्योगिक क्षेत्रमध्येको एक बुटवल औद्योगिक क्षेत्र, मातिपुरमा निर्माणधीन प्रादेशिक औद्योगिक क्षेत्रले पनि बुटवलमा धेरै रोजगारको अवस्था सिर्जना गर्ने मेगा सिटी बुटवल भएको उनले बताए । ‘२० वर्षलाई कल्पना गरेर मृत बन्छ भनेर जुन अफवाह फैलाउने काम भएको छ, त्यस्ताे कार्य मन्त्रालयमा जाने र केही ल्याएर खाने आसेपासेले मात्र गरेका हुन । २० वर्षपछि त बुटवलले प्रदेश सञ्चालनको ३० प्रतिशत राजस्वमा योगदान गर्न सक्ने सामर्थ्य राख्छ’, उनले भने ।

लेखक तथा वातावरणविज्ञ युवराज कँडेल पनि बुटवलबाट राजधानी दाङ देउखुरी जाँदा केही फरक नपर्ने बताउँछन् । ‘बुटवल कहिल्यै प्रशासनिक केन्द्र भएन । यो शुद्ध बसोबासको केन्द्र हो । व्यापारिक केन्द्र हो । त्यस हिसाबले पनि कम प्रभाव पर्छ’, उनले थपे, ‘राणाकालीन समयमा नवलपरासीको पाली शहर थियो, आर्थिक केन्द्र बेथरी भन्सार थियो भने लुम्बिनीको भगवानपुर राजधानी थियो । त्यो बेला पनि बुटवल घ्यू र नुन साट्ने थलो मात्रै थियो । त्यसैले कहिल्यै प्रशासनिक राजधानी नभएको बुटवलले राजधानी गुमाउँदा यहाँका जनता आत्तिनुपर्ने छैन ।’

पहाडी जिल्लाहरू अर्घाखाँची, प्युठान, रोल्पा, रुकुममा बाक्लो बस्ती नभई बसाइसराइसमेत भइसकेकाले देउखुरीमा मेगा सिटी बन्न ५०औँ वर्ष लाग्नेसमेत उनको भनाइ छ । ‘प्रदेशकै बजेट ३६ अर्ब हारहारीमा छ । पूर्वाधार तयारमा ५०औँ अर्ब र ५०औँ वर्ष लाग्न सक्छ । त्यो समयमा पनि बुटवलले आर्थिक, व्यापारिक हिसाबले लिड गर्छ’, उनले भने ।

नेकपा नेता विष्णु पन्थीले राजधानी दाङ जाँदा मानसिक रूपले असर गरेको भए पनि भौतिक रूपले केही नगरेको उनले बताए । ‘राजधानीमा छ वटा मन्त्रालय छन्, प्रदेश प्रमुख, मुख्यमन्त्री कार्यालय, निर्देशनालयलगायतमा काम गर्ने बढीमा ५ सय कर्मचारी प्रत्यक्ष स्थानान्तरण हुनेछन् । यसले खास अर्थ राख्दैन । राजधानी बन्ने देउखुरीलाई पनि बुटवलले लिड गर्ने सामर्थ्य छ’, उनले भने ।

भारत र नेपाल जोड्ने सडक, अन्तर्राष्टिय सभाहल, तीनवटा मेडिकल कलेज, निर्माणधीन बुटवल मेडिकल कलेज, पश्चिम स्याङ्जा, पर्वत-बाग्लुङको काेरिडोर पनि बुटवल भएकाले बुटवलबाट राजधानी जाँदैमा केही फरक नपर्ने उनले बताए । ‘साँघुरो सोच भयो । हामीले बुटवललाई तिनाउ पारी र योगिकुटी मात्र बुझ्यौँ । तानसेनको मेडिकल कलेजले पनि बुटवललाई समेट्छ । यसरी हेर्दा समग्र रूपन्देही आसपासको विकास नै बुटवलको विकास हो । त्यसकारण बुटवललाई केही फरक पर्दैन । बुटवलले नयाँ ढंगले भने सोच्नुपर्छ’, उनले भने ।

पर्यटन पूर्वाधारमा जोड दिनुको विकल्प छैन

रूपन्देहीमा विश्वले मानेको लुम्बिनी छ । आन्तरिक र बाह्य पर्यटकको रोजाइ लुम्बिनी र त्यस आसपासका क्षेत्र, देवदह, सैनामैना, बुटवल जीतगढीलाई सँगै विकास गर्ने हो भने पर्यटकको राजधानी रूपन्देही बन्न सक्ने प्रशस्त आधारहरू रहेको युवा अर्थशास्त्री हुमराज भुसाल बताउँछन् ।

‘रूपन्देहीलाई पर्यटकीय जिल्लाको विकास गर्न यहाँ प्रशस्त ऐतिहासिक एवं पुरातात्त्विक क्षेत्रहरू छन् । सबैको गुरुयोजना बनाएमा बुटवल पर्यटकीय राजधानी बन्न सक्छ’, उनले भने ।

उनले बुटवललाई दिवा पर्यटनको विकास गर्ने र नुवाकोटको गुरुयोजना सम्पन्न भएमा रात्रिकालीन केन्द्र नुवाकोट बन्न सक्ने बताए ।

नेकपा नेता विष्णु पन्थीले रामग्राम, तिलौराकोट सबैलाई जोडेर पर्यटकीय राजधानी बनाउन सकिने बताए । उनले भने, ‘स्थलमार्ग हुँदै सबैभन्दा बढी पर्यटक भित्रिने बेलहिया नाका हामीसँग छ । लुम्बिनी आउने पर्यटकलाई कपिलवस्तु र परासीसम्म जोडेर लैजान सके हामी अब्बल हुन्छौँ ।’

यता स्थायी राजधानी दाङ देउखुरी लैजाने निर्णयसँगै प्रदेशको मन्त्रिपरिषद्को बैठकले रूपन्देही, कपिलवस्तु र नवलपरासीको क्षेत्रलाई समेटेर आर्थिक, पर्यटकीय र सांस्कृतिक राजधानीका रूपमा लैजाने निर्णय भने गरिसकेको छ । स्थायी राजधानी बुटवल नभएपछि साविक लुम्बिनी अञ्चलको मनोविज्ञानलाई सम्बोधन गर्न यस्तो निर्णय बैठकले गरेको थियो ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, मंसिर २०, २०७७ ०८:०३