‘भारतमा के भइरहेकाे छ, म एक दिन दुनियाँसामु भन्नेछु’

A+ A A-

रिपब्लिक टीभी न्यूज च्यानलमा एक संवाददाता देखा पर्छिन् ।

११ अगस्टका दिन उनी श्रीनगरको सडकमा स्कुटर हाँकिरहेकी हुन्छिन् । उनी त्यहाँँ जानुको कारण दर्शकलाई यस मानेमा विश्वस्त पार्नु थियो कि काश्मिरको स्थिति उनीहरूले सुनेभन्दा सौम्य छ ।

भारतीय प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदीले काश्मिरमा सेना परिचालन गरेको दुई हप्तापछिको कुरा थियाे यो ।

‘तपाईंहरूले यहाँ बैंक र व्यापारिक कम्प्लेक्स खुलै देख्न सक्नुहुन्छ,’ स्थानीय बजार क्षेत्रमा पुगेपछि संवाददाता श्वेता श्रीवास्तव भन्छिन्, ‘यो खबरले तपाईंलाई सन्तोष दिलाउँछ, किनकि यहाँको अवस्था सामान्यतर्फ फर्किंदो छ । स्थानीय सामान्य जीवनयाँपन गर्न तयार छन् ।’

उनी कसैसँग अन्तर्वार्ता लिँदिनन् । लिऊन् पनि कसरी ? किनकि त्यो सडक निर्जन देखिन्छ ।

रिपब्लिक टीभीको अर्को कभरेजमा मानिसहरू हर्षोल्लासका साथ नाचिरहेका देखिए । उनीहरूको कथन यस्तो थियो, ‘विजयी भारतीय मोदीले काश्मिरबारे लिएकाे परिपक्व निर्णयकाे समर्थनमा उत्सव मनाउँदै छन् ।’

एक हप्ताअघि मोदी सरकारले संविधानको धारा ३७० खारेजको घोषणा गरेको थियो, जसले भारतको एक मात्र मुसलमान बाहुल्य क्षेत्र काश्मिरको स्वशासनको व्यवस्था गर्छ । राज्यको धार्मिक तथा जातीय पहिचान संरक्षणार्थ लेखिएको त्यो व्यवस्था नै भारतका अधिकांश हिन्दुलाई त्यहाँँ स्थापित हुनमा बाधक बन्यो । मुसलमान विरोधीको कट्टर समर्थक भनी आरोपित र शक्तिमा उदीयमान मोदीले विकासमा प्रोत्साहन तथा लामो समयदेखि चलिआएको गुरिल्ला युद्धलाई हतोत्साहित पारेर यस निर्णयले काश्मिरीलाई सहयोग गर्नेछ भने ।

सो कुराको औपचारिकता पूरा गर्न मोदीले काश्मिरमा सेना परिचालन गरी सयौँ नामी मुसलमान नेतालाई प्रकाउ गराएका थिए । त्यसलाई रिपब्लिक टीभीले यसरी व्याख्या गर्‍यो, ‘सरकारका बाधक नेता सिर्फ सरकारकै अतिथिगृहमा स्थानान्तरण गराइएका हुन् ।’

काश्मिरको परिवर्तनले आधा शताब्दी लामो कुशल राजनीतिलाई उल्ट्याएको छ । तर, भारतीय सञ्चारमाध्यमले यसलाई एकै प्रकारले अनुमोदन गरेका छन् ।

सन् २०१४ मा मोदी प्रथम पटक प्रधानमन्त्री नियुक्त भएसँगै भारतको पुनर्निर्माणमा लागि अद्वितीय विविध जनसंख्यासहितको सहिष्णु प्रजातन्त्रलाई हिन्दु राज्यमा रूपान्तरण गरेका छन्, जसले अल्पसंख्यकलाई दबाउँछ । विशेषतः २० करोड मुसलमानलाई । मोदी र उनका मित्र राष्ट्रले प्रेसलाई दबाए, धम्क्याए र उनीहरूले देखाउन खोजेको ‘नयाँ हिन्दुस्तान’ देखाउन विवश पारे ।

मोदी सरकारको निर्णयलाई काश्मिरीले विरोधबाट स्वागत गरे । उनीहरूको मत यो थियो, 'मोदीको मुख्य उद्देश्य काश्मिरमा हिन्दुलाई छ्यापछ्याप्ती स्थान दिनु हो ।' पहिलो चरणको विरोध साम्य भएपछि ‘टाइम्स अफ इन्डिया’ र अन्य मुख्य पत्रिकाले अधिकांश काश्मिरी मोदीको पक्षमा छन् र उनीहरू डरका कारण खुला रूपमा यो सब भन्न सकिरहेका छैनन् भन्ने खालका तर्क गर्न थाले । दिल्लीबाट पहिलो पटक काश्मिर पुगेका टेलिभिजनका रिपोर्टरले अनेक तरिकाले क्यामेरा मिलाएर कर्तव्यनिष्ठ भई सरकारकै शब्द भट्याए ।

रिपोर्ट समाचार बनिरहेका बेलामा पत्रकार राना अयुबले मलाई फोन गरिन् । उनले काश्मिर जाने याेजना सुनाइन् । ३६ वर्षीया अयुब विख्यात खोज पत्रकारका रूपमा परिचित छिन् । उनी भर्खर–भर्खर मोदी र उनका सहयोगीको पिछा गरेर प्रख्यात भइरहेकी थिइन् ।

पत्रकार राना अयुब

मुम्बईकी मुस्लिम भएकीले राज्यको साम्प्रदायिक विभाजनबीच रानाले आफ्नो सम्पूर्ण जीवन बाँचेकी छिन् । उनले यो शंका गरिन् कि सरकारले सुनाएको काश्मिरको कथा नियोजित प्रचार हो । ‘त्यहाँँ इतिहासमै नभएको दमन भइरहेको छ ।’ उनले भनिन् । उनले काश्मिर पुगेर के पाउँछिन्, उनलाई नै थाहा थिएन । तर, उनले मलाई भनेकी थिइन्, ‘म नसुनिएका आवाजसँग संवाद गर्न चाहन्छु ।’

अंग्रेजी र हिन्दी दुवै भाषामा राना अयुब मज्जाले बोल्न सक्छिन् । उनका प्रश्नको उत्तर नदिन गाह्रो छ र तपाईंले पहिलो प्रश्नको उत्तर दिई नसक्दै उनले सम्भवतः दोस्रो प्रश्न तेर्स्याएकी हुन्छिन् । कारबाहीका समयमा काश्मिरमा विदेशी संवाददातालाई निषेध गरिए पनि उनले मलाई फोनमा आफूसँग मुम्बईमा भेट्न र काश्मिर जाने यत्न गर्न प्रस्ताव राखिन् । म आइपुगेपछि उनले मलाई एक जोडा मफलर दिइन् र कुर्ता सिलाउन अह्राइन्, जसले म पक्का भारतीय देखिऊँ ।

‘म ९९ प्रतिशत पक्का छु कि तपाईं समातिनुहुनेछ । तर, तपाईं जसरी भए पनि जानुपर्छ,’ उनले हाँस्दै थपिन्, ‘केवल तपाईं मौन रहनू ।’

राना अयुब र म मोदी सरकारको निर्णयको दुई हप्तापछि श्रीनगर एयरपोर्टमा उत्रियौँ । ‘विदेशीका लागि दर्ताफाँट’ लेखिएको स्थानमा उनले मलाई छिटोछिटो धकेलिन् र टाउको झुकाउन भनिन् । त्यहाँँको भीड प्रहरी र सैनिकले भरिएको थियो । तर, हामी भने त्यहाँँबाट निस्कन सफल भयाैँ । त्यसपछि ट्याक्सी समातेर श्रीनगरका लागि रमाना भयौँ ।

अस्पतालमा खपिनसक्नुको अराजक दृश्य थियो । सुरक्षाकर्मी तथा घाइतेका परिवारमाझका गल्लीबीच सुरक्षा अधिकारी थिए । जब म एक कुनामा छेलिएर उभिएँ, नेत्र–चिकित्सकसँगको कुराकानी हेतु अयुब चौथो तलामा कुदिन् । केही मिनेटमा उनी आएर राय र मलाई पिछा गर्ने संकेत दिइन् ।

कुदिरहेको ट्याक्सीको झ्यालबाट हेर्दा देखिन्थ्यो कि काश्मिरको वास्तविकता भारतीय प्रेसले देखाएभन्दा धेरै फरक छ । बाटोका हरेक कुनामा उभिएका सैनिक । बाटो फाटिएको ठाउँमा मेसिनगन ताकेर बसेका सैनिक थिए भने हरेक ब्लकका दोकानका सटर बन्द । सैनिकको उपस्थितिबाहेक सडक निर्जन थिए । खानक्वा–ए–मौलामा, जुन १८औँ शताब्दीमा बनेको शहरको शानदार दर्गा हो, शुक्रबारको नमाज निषेध गरिएको थियो । विद्यालय मात्रै होइन, सेल फोन र इन्टरनेट सुविधासमेत बन्द थिए ।

भारतीय खुफिया एजेन्टले स्थानीय होटलको कार्यतालिकामा नजर लगाउनुपर्छ भन्ने बुझेका थिए । त्यसैले अयुब र मैले अभिन राय नामक भारतीय फोटोग्राफरसँगै काश्मिरी साथीको घरमा बस्ने व्यवस्था गर्‍याैँ । जब हामी त्यहाँँ पुग्यौँ, घरमा आएका एक काश्मिरी डाक्टरले हामीलाई मुख्य अस्पतालमा जाँच गर्न भने, जहाँ सुरक्षा बलले लखेटेका युवाको उपचार गरिँदै थियो । प्रहरी र सैनिकले छोटा बन्दुक (जसलाई स्थानीय गोली बन्दुक भन्छन्) प्रयोग गरेकाले केही दृष्टिविहीन भएका थिए ।

‘आँखा वार्डमा जानुस्,’ उनले भने ।

अस्पतालमा खपिनसक्नुको अराजक दृश्य थियो । सुरक्षाकर्मी तथा घाइतेका परिवारमाझका गल्लीबीच सुरक्षा अधिकारी थिए । जब म एक कुनामा छेलिएर उभिएँ, नेत्र–चिकित्सकसँगको कुराकानी हेतु अयुब चौथो तलामा कुदिन् । केही मिनेटमा उनी आएर राय र मलाई पिछा गर्ने संकेत दिइन् ।

‘आठौँ वार्ड,’ उनले भनिन् । ३० जना गोली लागेका घाइते त्यहाँँ छन् ।

जब हामी तीन जना नजिकियौँ, चट्ट कपडामा ठुटे दाह्रीवाल मानिस हाम्रो अघिल्तिर आयो र अयुबको काँधमा हात राख्यो ।

‘तपाईं यहाँ के गर्दै हुनुहुन्छ ?,’ उसले सोध्यो । रायले मलाई हेरे र साउतीमा भने, ‘भाग्नुहोस् ।’ म फरक्क फर्कें र भीडमा घुसे । त्यो दाह्रीवालले अयुब र रायलाई पाखुरामा समातेर कतै टाढा लग्यो ।

अयुब मुम्बई शहरको एक मध्यमवर्गीय बस्तीमा हुर्केकी थिइन् । उनका बाबा वाक्विफ वामपन्थी पत्रिकामा लेख्थे । पछि उनी माध्यमिक तहको विद्यालयमा प्रधानाध्यापकसँगसँगै उर्दुको आलम पनि बने, जुन उत्तर भारतीय मुस्लिमको भाषा हो । राना मध्यरातको मेहफिल सम्झन्छिन्, जतिबेला उनका बाबाका साथी बैठक कोठामा जम्मा भएर सेर र नज्म सुनाउँथे ।

उक्त कोलोनीमा अयुब परिवार मात्र इस्लाम थियो । तर, उनीहरू छिमेकीसँग अलग्गिएका थिएनन् । उनीहरू हिन्दु छिमेकसँगै सडकमा होली र दिवाली मनाउन निस्कन्थे र वर्षमा दुई पटक इस्लामी भोजका लागि तिनलाई घरमा निम्त्याउँथे । ‘साम्प्रदायिक समस्या त त्यहाँ सधैँ नै थियो । तर, ती सबदेखि हामी अछुत थियौँ,’ अयुबले भनिन्, ‘मसँगै हुर्केका सबै साथी हिन्दु नै थिए ।’

मुस्लिम–हिन्दु सामञ्जस्य भारतका ती निर्मातामा केन्द्रित थियो, महात्मा गान्धी र जवाहरलाल नेहरू, जसले स्वायत्त प्रदेशका लागि आधार खडा गरे । भारत संसारका सबै मुख्य धर्मको धर्ती हो, जहाँँ करिब १४ प्रतिशत मुस्लिम आवादी छ । जब सन् १९४७ मा बेलायती साम्राज्यले हात झिक्न खोज्यो, हिन्दुको दमनबारे जानकार मुस्लिमले अति त्रसित भई छुट्टै राज्यको माग गरे र अहिलेको पाकिस्तानको अस्तित्व सम्भव भयो । उपमहाद्वीपको विभाजन, जसलाई पार्टिसन भनियो, त्यसैका कारण सयौँ लाख हिन्दु र मुस्लिमले नयाँँ सिमाना तरे, जुन इतिहासकै विराट बसाइसराइ मानियो ।

त्यसबेला भएको आपसी दंगामा २० लाखभन्दा बढीले ज्यान गुमाए । पछि पाकिस्तानी र भारतीय दुवैले प्राचीन भूमि गुमाउनु र हत्या हुनुलाई कारण बनाएर आपसमा मुठभेड गरिरहे । सीमामध्येको एक दीर्घकालीन छद्म युद्धको अखडा बन्न पुग्यो, काश्मिर ।

भारतमा रहेका मुस्लिमले गान्धी र नेहरू समूहको कंग्रेससँग मिलेर आफूलाई बचाए । परिणाम– राष्ट्रिय राजनीतिलाई पाँच दशकसम्म एकध्रुवीय बनायो । तर राष्ट्रनिर्माताको दृष्टिकोण सर्वमान्य थिएन । सन् १९२५ मा मध्यभारतका केबी हेड्गेवरले राष्ट्रिय स्वयंसेवक संघको स्थापना गरे, जुन हिन्दुवादी संस्था हो र हिन्दुवादी कायकर्ता अल्पसंख्यकमाथि राज गर्न कम्मर कसेर लागिपरे । आरएसएसका सदस्यमा यो विश्वास थियो कि अधिकांश मुस्लिम हिन्दुबाट बलपूर्वक अवतीर्ण भई बनेका थिए । त्यसैले उनीहरूको आस्था शंकास्पद प्रामाणिकताको हो । (जुन इसाईमा पनि लागू हुन्थ्यो । तर, अन्य मुख्य धर्म जस्तै, बौद्ध र शिख भने विशुद्ध भारतीय मानिए ।)

हेड्गेवर यस कुरामा विश्वस्त थिए कि हिन्दुहरू औपनिवेशिक वर्चश्वका कारण शक्तिहीन भएका थिए । त्यसैले उनले अर्धसैनिक तालिमलाई पुनरोदयको आधार माने । युरोपेली फासिवादीको प्रशंसक उनले आफ्नो पूर्वाभिरुचिका कारण तिनको अनुसरण खाकी बर्दीका निम्ति गरे । उनीहरूको विश्वास थियो, अतिअनुशासित मान्छेको समूहले राज्यमा परिवर्तन ल्याउन सक्छ । उनी मान्थे कि ‘गान्धी र नेहरूले मुस्लिम अल्पसंख्यकलाई बचाउने यत्न गरे । ती घातक शान्तिवादी हुन् ।’

स्वतन्त्रतालगत्तै सन् १९४८ को जनवरीमा नाथुराम विनायक गोड्सेले गान्धीको हत्या गरे, जो पूर्वआरएसएस सदस्य र कट्टर हिन्दु राष्ट्रवादी थिए । तत्पश्चात् आरएसएसमा अस्थायी रूपमा बन्देज लगाइयो र त्यसलाई नागरिक जीवनको वृत्तमा सारियो । तर, त्यो समूह क्रमशः पुनर्गठनमा लाग्यो । सन् १९७५ मा नागरिक अराजकता र आर्थिक मन्दीको बीचमा प्रधानमन्त्री इन्दिरा गान्धीले संसद् निलम्बन गरी आकस्मिक नीति अघि सारिन् । आरएसएसले उनी र उनको पार्टी कंग्रेसका समर्थकको घोर विरोध गर्‍यो । अनि यसका अधिकांश सदस्य पक्राउ परे, जसले समूहलाई वैधता दिई मूलधारको राजनीतिमा फर्कन सहयोग गर्‍यो ।

आरएसएसको मूलधारमा उच्च जातिका मानिस थिए । तर, यसलाई आकार दिन सदस्यता बढाउनुपर्ने देखियो । गुजरातस्थित वदनगरका ‘तल्ला जाति’ का आठ वर्षीय सदस्य नरेन्द्र मोदी थिए । मोदी ‘तल्लो तह’ को घान्सी जातिका थिए, जुन जातिले खाने तेल बेच्ने गर्थ्यो । रेल स्टेसननजिकै मोदीका पिताजीको सानो चिया पसल थियो, जहाँ माेदी आफ्ना बुबालाई सहयोग गर्थे । जब मोदी १३ वर्षका भए, उनका अभिभावकले स्थानीयसँग नै उनको विवाह तय गरे । तर, उनीहरू छोटो समय मात्र सँगै रहे र उनले सम्बन्धलाई निकै वर्षसम्म सार्वजनिक रूपमा आत्मसात् गरेनन् ।

मोदीले छिट्टै नै सदाका लागि वैवाहिक सम्बन्ध त्यागिदिए र पूर्णतः आरएसएसमा समर्पित भए । प्रचारकका रूपमा समूहले आफ्ना बह्मचारी युवालाई नियुक्त गर्‍यो । मोदीले उच्चपदीय सदस्यको बस्ती सफा गरेर सेवा सुरु गरे । तर, उनी छिट्टै उदाए । सन् १९८७ मा उनी आरएसएसको राजनीतिक हाँगो भारतीय जनता पार्टी (भाजपा) मा आवद्ध भए ।

मोदी आवद्ध हुने समयमा संसद्‌मा पार्टीको केवल दुई सिट मात्र थियो । मतदाता तान्न कुनै सनसनीपूर्ण मुद्दाको खाँचो थियो, जुन अस्पष्ट धार्मिक विवादले सघायो । उत्तरको शहर अयोध्यामा सन् १५२८ मा मुगल सेहेन्सा बाबरले बनाएको बाबरी मस्जिद थियो । स्वतन्त्र भारतपश्चात् केही स्थानीयले मस्जिदमा हिन्दुका मूर्ति राखी अन्यलाई विश्वस्त पारे कि त्यो मस्जिदको भूमिमा पहिले हिन्दुको मन्दिर थियो । एक पूरा कथाअनुसार विष्णुका अवतार मानिएका ‘भगवान्’ राम, जसको नीलो काया थियो, उनको जन्म त्यहाँँ भएको थियो ।

१९९० को सेप्टेम्बरमा भाजपाका वरिष्ठ सदस्य लालकृष्ण आडवाणीले हिन्दु मन्दिरको स्थानमा बनाइएको बाबरी मस्जिद तोड्न आह्वान गर्न थाले । आफ्नो कुरामा समर्थन मिलोस् भन्नका लागि उनले भारतीय भूमिमा दुई महिने रामनाथ रथयात्रा प्रारम्भ गरे । रथजस्तो देखिने निशान जीपमा यात्रा गर्दा उनले बेलाबखतमा दिनहुँ अनेक मन्तव्य राख्थे । मुस्लिम समर्थक सरकार छ भन्दै भीडलाई तताउने उनको यात्रामा साम्प्रदायिक द्वन्द्व मच्चियो, जसमा सयौँ मारिए । उनी अयोध्या पुग्नुपूर्व समातिए । तर भाजपाका अन्य सदस्य लागिपरिरहे र चन्दा तथा समर्थकलाई एकट्ठा गरिरहे । ६ डिसेम्बर १९९२ का दिन आरएसएसको अगुवाइमा जम्मा भएको भीडले बन्चरो तथा हथौडा प्रयोग गरी बाबरी मस्जिद तोड्न थाल्याे । रातिसम्ममा मस्जिद पूरै ध्वस्त भइसकेको थियो ।

लालकृष्ण आडवाणी

मस्जिदको तोडफोडले हिन्दु–मुसलमान दंगा देशभर फैलायो, जसमध्येको ठूलो र रक्तरञ्जित दुर्घटना मुम्बईमा भयो । सुरुमा अयुबको परिवारले सुरक्षित महसुस गर्‍यो, जो मित्रद्वारा घेरिएको थियो । तर, विध्वंसको केही दिनपछि एक शिख छिमेकी, जसलाई उनीहरू बग्गा पाजी भन्थे, वाक्विफकहाँ खबर लिएर आए कि छिमेकका मानिसहरू छोरी अयुबलाई पक्रिन आउँदै छन् । वाक्विफ डराएका थिए ।

राना त्यो बेला नौ वर्षकी थिइन् । पोलियोबाट पीडित भई लगभग निको भइसकेकी । रोगले भने उनको देब्रे हात कमजोर पारेको थियो । त्यस रात उनी र उनकी दिदी इफ्फात बग्गासँग प्रस्थान गरे । उनीहरू बग्गाकै आफन्तकहाँ तीन महिनासम्म बसे र अन्तताेगत्वा केही परको मुस्लिम टोल दियोनारमा आफ्नो परिवारसँग भेट भए । ‘त्यस बेला म कति धेरै विवश थिएँ,’ रानाले मलाई भनिन्, ‘हामी कसैले एक ठाउँबाट अन्तै सारिदिएको खेलौनाजस्तै थियौंँ ।’

दियोनगर दुर्गन्धित नाला र टिनका छाप्राले भरिएको पिछडिएकोे बस्ती हो । अयुबको परिवार, जो मध्यम वर्गीय अस्तित्वसँग अभ्यस्त थियो, उनीहरूले त्यहाँँ आफ्नो जीवन बदलिएको पाए । ‘हामी फोहोर र भीडले भरिएको सडकछेउ अति दुर्गन्धित छाप्रोमा बसेका थियौँ,’ रानाले भनिन् । मुम्बई पनि बदलिइसकेको थियो । जब उनी नजिकैको मुख्यतः हिन्दु पढ्ने विद्यालयमा भर्ना भइन्, सहपाठीले उनलाई ‘लन्ड्या’ भन्थे, जुन मुस्लिमविरोधी उपेक्षा थियो । ‘मैले आफ्नो पहिचानबारे सोचेको त्यो नै पहिलो क्षण थियो,’ उनले भनिन्, ‘सम्पूर्ण छिमेक र मित्र सबैले हामीलाई मार्नेवाला थिए ।’

आरएसएसका लागि अयोध्याको सुरुआत बेजोड भयो । सदस्यता चुलियो र सन् १९९६ देखि संसद्को मुख्य पार्टीको रूपमा भाजपा कहलियो । बाबरी मस्जिदको विवादकै समयमा भारतीय विद्वान् आशिष नन्दीले आरएसएससँग अन्तर्वार्ताको शृंखला नै सुरु गरे । तालिमप्राप्त मानवशास्त्री रहेका उनी उदीयमान हिन्दु राष्ट्रवादीको मनोवृत्ति पढ्न चाहन्थे । उनले भेटेकामध्येकै एक थिए, नरेन्द्र मोदी ।

मोदी उतिबेला कमै चिनिएका भाजपा कार्यकर्ता थिए । नन्दीले कैयौँ घण्टासम्म मोदीको अन्तर्वार्ता लिए र दुःखमनाउ गरी फर्के । नन्दीले मलाई भनेका थिए, 'उनको विषयमा सत्तावादी व्यक्तित्वको लक्षण पर्थ्याे । सख्त कठोरता, संकीर्ण भावानात्मक जीवन, आफ्नो सपनाप्रतिको डर र विराट अहंकार । यी सबले उनको असुरक्षाभावलाई प्रोत्साहन गर्थ्यो । अन्तर्वार्ताका दौरान मोदीले कसरी वैश्विक षड्यन्त्रको निशाना भारत भएको छ भन्ने तर्क अघि सारेका थिए, जहाँ हरेक मुस्लिम राष्ट्र गैरकानुनी रूपमा संलग्न थिए ।'

‘मोदी जुनसुकै तरिकाबाट पनि तानाशाह देखिन्थे,’ नन्दीले भने ।

२००२ को फेब्रुअरी २७ का दिन गुजरातको गोधरा शहरमा यात्रुवाहक रेल रोकियो । उक्त रेल अयोध्याबाट आइरहेको थियो, जसमा अधिकांश यात्रु दस वर्षअघि तोडिएको बाबरी मस्जिद अवलोकन गर्न र त्यहाँँ मन्दिरको स्थापनाबारे बहस गर्न फर्केका थिए । त्यसमध्येका अधिकांश यात्रु आरएसएसको धार्मिक गुट विश्व हिन्दु परिषद्सँग आवद्ध थिए ।

पट्रीमा रेल खडा रहँदै हिन्दु र मुस्लिम यात्रु प्लेटफर्ममै एकअर्कासँग सवालजवाफ गर्न लागे । रेल केही पर पुगी रोकियो । त्यसपछि यात्रुको आपसी घोचपेच चुलियो । यस्तैमा सम्भवतः स्टोभसहितका एक मुस्लिम व्यापारीले एक डिब्बामा आगोसहितको वस्तु फाले । ज्वाला दन्कियो । त्यसपछि यात्रुगण भित्रै थुनिए । जब ढोका खुल्यो, अक्सिजनको उपस्थितिमा झिल्कोले टिप्यो । ५८ जना निसास्सिएर र जलेर मरे ।

गुजरातका मुख्यमन्त्री नरेन्द्र मोदी थिए, जो पाँच महिनाअघि मात्र पदमा नियुक्त भएका थिए । विद्रोह चुलिएसँगै नियन्त्रणको जिम्मा भारतीय सेनालाई दिए भन्दै सैनिकलाई ब्यारेकमै थन्क्याएर मोदी मौन रहे ।

विपद्‌काे खबर फैलिएसँगै प्रदेश सरकारले हिन्दु परिषद्का सदस्यलाई जलेको लास अहमदावाद नामक शहरमा प्रदर्शन गर्न अनुमति दियो । त्यो देखेका हिन्दुले प्रान्तभित्रका मुस्लिममाथि आक्रमण थाले ।

‘मुसलमानलाई गिड बदला लेऊ’ भन्दै नारा लगाएका हिन्दुको भीडले सडक भरियो ।

प्रत्यक्षदर्शीका अनुसार कोही विद्रोहीले गर्भवती महिलाको भुँडी चिरेर हत्या गरे भने कसैले महिलाको सामूहिक बलात्कार । पछिल्लो घटनामा एक मुस्लिम युवकलाई मट्टीतेल पिउन र बलेको सलाई निल्न बाध्य पारियो । इसान जफ्री नामक कंग्रेस नेतालाई नाङ्गै प्रदर्शन गराइयो र टुक्राटुक्रा पारी जलाइयो । त्यो भयावह घटना आरएसएसको योजनामा भएको खुलासा भयो ।

हातहतियारसहितका मानिसको समूह प्रदेशको मुस्लिम बाहुल्य क्षेत्रमा मतदातासूची तथा अन्य आधिकारिक दस्तावेजसहित प्रवेश गरी उनीहरूको घरघरमा पुगे ।

गुजरातको मुख्यमन्त्री नरेन्द्र मोदी थिए, जो पाँच महिनाअघि मात्र पदमा नियुक्त भएका थिए । विद्रोह चुलिएसँगै नियन्त्रणको जिम्मा भारतीय सेनालाई दिइयाे भन्दै सैनिकलाई ब्यारेकमै थन्क्याएर मोदी मौन रहे । अन्ततः हिंसाको पराकाष्ठा देखियो । मानवअधिकारकर्मीका अनुसार गुजरातका अधिकांश क्षेत्रमा विद्रोहीका साथमा प्रहरी पनि देखिए ।

दङ्गाको सुरुआत हुँदा करिब ७० हजारको संख्यामा मुस्लिम रहेको भावनगर जिल्लामा राहुल शर्मालाई सिनियर प्रहरी अफिसरका रूपमा खटाइएको थियो । शर्माले पछि भने कि उनलाई दंगा नियन्त्रण गर्नबारे आफ्ना सिनियरबाट कुनै दिशानिर्देश भएन । चौथो दिनमा करिब ४ सय विद्यार्थी रहेको अक्वाडा मदरसाअघि भीड जम्मा भयो । तरबार देखाएर र मसाल बालेर नियन्त्रण अधिकारीलाई धम्क्याइयो ।

‘उनीहरू संगठित तरिकाले अघि बढिरहेका थिए,’ शर्माले भने, ‘उनीहरू केटाकेटीको हत्या गर्न जाँदै थिए ।’ शर्माले आक्रमण रोक्न आफ्नो दललाई सशस्त्र बल प्रयोग गर्न आदेश दिए, उनीहरूले गोली चलाए र दुईको मृत्युसँगै धेरै घाइते भए र विद्यार्थीको रक्षा गर्न शर्मा सफल पनि भए ।

छिमेकी जिल्लाहरूमा भने हिंसा नियन्त्रणबाहिर थियो । नायकको रूपमा प्रस्तुत गर्नुको साटो शर्माको जिल्लाबाहिर सरुवा गराइयो ताकि नियोजित कार्य सम्पन्न गर्न सहज होस् । बाबरी मस्जिद तोड्न आह्वान गर्ने लालकृष्ण आडवाणी, जो भारतको गृहमन्त्रीसमेत भइसकेका थिए, उनले शर्मालाई बोलाएर उसका कारण धेरै हिन्दुले ज्यान गुमाएको टिप्पणी गरे ।

दंगा करिब तीन महिनासम्म लम्बियो । दंगा थामिदासम्म २ हजारभन्दा बढी मानिस मरिसकेकाे र हजारौँ परिवार विस्थापित भइसकेका थिए । गुजरातको सजातीय भूगोलमा परिवर्तन आएको थियो, जहाँ अधिकांश मुस्लिम सुकुम्बासी बस्तीमा थुप्रिए । एउटा यस्तै बस्ती अहमदावादको किचडमाथि बस्यो, जहाँ फोहाेर तथा ढलको विशाल परिदृश्य देखिन्थ्यो र फोहाेरकै सयौँ फिट अग्लो थुप्रो थियो ।

दङ्गाको घाउ पाकेसँगै १९ वर्षीय अयुबले सहायता गर्ने ठानिन् । आफ्नी अम्मीलाई साथीसँग हिमालयको ट्रेकमा जान्छु भनेर उनी ट्रेन चढी गुजरातको शहर वाडोदरा पुगिन् । शान्ति अझै छाइनसकेकाले उनले आफैँलाई गाढा रातो बिन्दियाले सिँगारिन्, जुन हिन्दु महिलाले आफ्ना ललाटमा लगाउने गर्थे ।

बलात्कारको शिकार भएकालाई प्रहरीमा रिपोर्ट गर्न सघाएर उनले हप्ताैँ राहत शिविरमा बिताइन् । शिविर खुला शौचालयमाझ थियो । ढलको गन्ध पनि उत्तिकै थियो, जहाँ भन्किएका झिँगामाझ केटाकेटी सुत्थे । बेलाबेला तरबार र रक्सीको गोला बोकेका जत्था मुस्लिमको निगरानी गर्न आउँथे । एउटा घटनामा अयुब घरमा लुकिन् र बाहिर चिहाइन्, जहाँ करिब ६० जना मानिस धकेलाधकेल गरिरहेका थिए । ‘मेरो सातो उडेको थियो,’ उनले भनिन्, ‘गुजरातले मलाई यो बुझायो कि मुम्बईको दंगा अन्तिम थिएन ।’

दंगापछि हजारौँ मुस्लिम परिवारलाई पालमा आश्रय दिने मामिलामा मोदी सरकारको काम लगभग नगन्य भयो, जहाँ प्राथमिक उपचार पनि स्वयम्‌सेवकले उपलब्ध गराएका थिए, जसबारे प्रश्न गर्दा मोदीले भने, ‘राहत शिविर सन्तानोत्पादक भट्टीबाहेक केही सावित हुँदैन । जनसंख्या बढाउनेलाई पाठ सिकाउनैपर्छ ।’

भलै केही हिन्दु विद्रोही समातिए, जसमध्ये केही दर्जनलाई मात्र अपराधी ठहर्‍याइयो । मायाबिन कोदनानी नामक भाजपाकी मन्त्रीलाई मात्र आधिकारिक रूपमा सजाय दिइयो र उनलाई हत्या, हत्याको प्रयास तथा षड्यन्त्रजस्ता मुद्दा चलाइयो ।

जब दिल्लीमा मोदी सरकार शक्तिमा आयो, उनलाई सबै खाले सजायबाट मुक्त गरियो । लगत्तैका महिनामा त्यहाँँ सरकार सहापराधको ठोस संकेत देखियो । स्वतन्त्र छानबिनका मुताबिक निःसन्देह हिन्दुको त्यो भीड स्पष्ट निर्देशन पाएका नेताको पछि लागेर अघि बढेको थियो । ‘केही खास अपवादबाहेक उक्त निर्देशन आम रूपमा जस्तै तरिकाले सरकारद्वारा दिइएको थियो, जुन प्रहरी तथा प्रशासनद्वारा विधिपूर्वक भीडसम्म पुर्‍याइएको थियो ।’ यस कार्यमा पूर्वउच्चपदस्थ प्रहरी तथा सर्वोच्च अदालतका न्यायाधीशसमेत संलग्न रहेको खुलासा नागरिक नेतृत्वसहितको अनुसन्धानले गरेको थियो ।

हिंसाका दौरान गुजरात पुगेका हर्ष मन्दर नामका वरिष्ठ संघीय अधिकारी सरकारी लापरबाही देखेर निःशब्द बनेका थिए । आफ्ना अधिकांश मित्र उक्त रक्तपातमा संलग्न रहेको देखेर उनले सेवानिवृत्त भई अस्थायी शिविरमा काम गर्न थाले, जहाँ मुस्लिम एकट्ठा भइरहेका थिए । उनले आफ्नो बाँकी जीवन जनतालाई यो सम्झाउन व्यतित गर्ने निर्णय लिए कि वास्तवमा भएको के थियो र दोषी को थियो ? ‘भारतमा अहिलेसम्म कुनै त्यस्तो साम्प्रदायिक दंगा भएको छैन, जहाँ सरकारको संलग्नता नहोस्,’ मन्दरले भने, ’त्यो प्रदेशले रचेको नरसंहारी चक्रब्यूह थियो ।’

मोदीको जीवनमा दंगाले ठूलो असर पार्‍यो । संयुक्त राज्य अमेरिका तथा बेलायतले उनलाई झण्डै एक दशकसम्म प्रवेश निषेध गरे र उनलाई आफ्नै पार्टीका वरिष्ठ नेताले त्यागिदिए ।

केही अधिकारीले यो दाबी गरे कि दंगा मच्चाउने निर्णय मोदीले गरेका थिए । हरेन पाण्डे नामक मोदीविरोधी संसदीय मन्त्रीले दङ्गाको विषयमा साक्षीको शपथग्रहण गरी ‘दृष्टिकोण’ नामक साप्ताहिकसँग कुरा गरे । उनले भने, अशान्ति मच्चिएको रात उनी मोदी निवासको बैठकमा उपस्थित भएका थिए, जहाँ मोदीले उच्चपदस्थ प्रहरीलाई भनेका थिए, ‘उनीहरूलाई आफ्नो वितृष्णा उतार्न देऊ र हिन्दु विद्रोहीको बाटोमा बाधक नबन ।’ सञ्जीव भट नामक प्रहरी नायबले अर्को बैठकको घटना सम्झे, जहाँ मोदीले आफ्नो आशय प्रकट गरेका थिए, ‘मुस्लिमलाई पाठ सिकाउनुपर्छ ताकि यस्ता घटना नदोहोरिऊन् ।’

तर मोदीविरुद्ध सबुत प्रमाणसहितकाे कागजात पेस गर्ने कुनै राजनीतिक चाहना देखिएन र उनका प्रतिपक्ष नागरिक वृत्तबाट चाँडै अलग्गिए । भटले वक्तय जारी गरेसँगै उनलाई पुलिस कस्टडीमा आरोपीको हत्या गरेको मुद्दामा पक्राउ गरियो, जुन मुद्दा करिब दुई दशकसम्म चल्यो र अन्ततोगत्वा भटलाई जैन्मकैद सुनाइयो । सन् २००३ मा संसदीय मन्त्री हरेन पाण्डे आफ्नो कारमा मृत फेला परे । उनकी श्रीमतीलाई कसैमाथि थोरबहुत शंका छ । ‘मेरो श्रीमान्‌काे हत्या राजनीतिक हो,’ उनले भनिन् ।

मोदीको जीवनमा दंगाले ठूलो असर पार्‍यो । संयुक्त राज्य अमेरिका तथा बेलायतले उनलाई झण्डै एक दशकसम्म प्रवेश निषेध गरे र उनलाई आफ्नै पार्टीका वरिष्ठ नेताले त्यागिदिए । (सन् २००४ मा भाजपाका प्रधानमन्त्री अटल बिहारी वाजपेयीले चुनाव हारे । उनले हारको दोष मोदीमाथि थुपारे ।)

तर, गुजरातमा भने उनको व्यक्तित्व चुलियो । मेलमिलापको मार्ग खोज्नुको सट्टा मोदीले आफ्नो अगुवाइमा विद्रोही हिन्दु जमातलाई प्रदेशभर डुलाए र उनको जखमलाई शान्त पार्ने समर्थन पाए । उनी कहिलेकाहीँ आफ्ना अनुयायीलाई कट्टरता सिकाउन सांकेतिक भाषाको प्रयोग गर्थे । जुलुसको एक भाषणमा उनले प्रदेशमा मुसलमान नहटाई नहुने बाधा हुन् भनेका थिए ।

‘यदि हामीले ५ करोड गुजरातीको हौसला र आत्मसम्मानलाई बढावा दिन सक्यौँ भने,’ उनले भने, ‘अलिहरू, मालीहरू र जमालीहरूको योजनाले हाम्रो केही लछारपाटाे लाउन सक्दैन ।’ भीड समर्थनका साथ चिच्यायो । मुस्लिमविरोधी कैयौ भाषण र शिविरपश्चात् डिसेम्बरमा उनले भाजपालाई अत्यधिक बहुमतले गुजरातमा विजयी बनाए ।

भारतका अन्यत्र स्थानमा भने भाजपाको भाग्य फुटेको थियो र परिणामतः मोदीको कट्टरपन्थी गुट पार्टीको नेतृत्व हासिल गर्न सफल भयो । उनले व्यापारमुखी रूपमा राजनेताको छवि बनाउन सुरु गरे र द्रुततर आर्थिक विकाससँगै अध्यक्षता हासिल गरे ।

‘भाजपा मरिसकेको पार्टी थियो,’ मलाई राना अयुबले भनिन्, ‘उनीहरूलाई सत्तामा ल्याउने एक मात्र व्यक्ति मोदी नै थिए किनकि उनका भारी संख्यामा समर्थक थिए, जसमध्ये दंगा बिर्सिसकेका धेरै प्रतिष्ठित व्यापारी थिए ।’

अन्ततः सर्वोच्च अदालतलको अनुसन्धान समितिले उक्त दंगामा मोदीको संलग्नता रहेको पर्याप्त प्रमाण नभएकाले र मानवअधिकार समूह राजनीतिक रूपमा परिचालित रहेकाले ती अधिकारकर्मीसहित सो मुद्दा खारेज गरिएको निर्णय गर्‍यो । केही जिद्धी अधिवक्ताले उक्त मुद्दालाई जिउँदाे राखिराख्ने प्रयाससमेत गरे ।

जब सन् २००७ मा सीएनएन–आईबीएन नामक भारतीय सञ्जालमा मोदी देखा परे, करन थापर नामक पत्रकारले उनलाई प्रश्न गरे, ‘तपाईं उक्त हत्याबारे किन खेद प्रकट गर्नु हुन्न ?’ ‘मैले जे भन्नु थियो, उतिबेला नै भनिसकेँ,’ मोदीले अनुहार खुम्च्याउँदै उत्तर दिए । जब थापरले जोड गर्दै गए, मोदी उत्तेजनासाथ उठे । ‘म थाकेको छु,’ उनले भने, ‘मलाई प्यास लागेको छ ।’ त्यसपछि उनले माइक्रो फोन हटाएर अन्तै गए ।

सन् २०१३ मा जब अर्का पत्रकारले उनलाई ‘तपाईं मुस्लिम हत्याबारे खिन्नता महसुस गर्नुहुन्छ ?’ भनी सोध्दा उनले आफू मात्र दर्शक बबुरो रहेको बताए । ‘यदि कसैले चलाएको सवारीमा हामी पछाडि बसेका छौँ र सवारीले कुकुर किचिहाले हामीलाई पीडा हुन्छ ?,’ मोदीले भने, ‘हो, हुन्छ नै ।’

अधिकांश दर्शकमाझ मोदीको सफलताको सहायक उनको गहन आक्रोशमाथि खेल्ने इच्छा बन्यो, जुन दशकौँसम्म सभ्य समाजमा भने अपमानजनक स्वर मानियो । भारतीय मुसलमान तिनका अन्य स्वदेशी मित्रभन्दा आमजस्तै रूपमा गरिब भए तापनि अधिकांश हिन्दुलाई उनीहरू केन्द्रीय सरकारद्वारा अनुगृहीत रहेको महसुस भयो । व्यक्तिगत रूपमा हिन्दुले यो आरोप लगायो कि मुसलमानका धेरै सन्तान हुन्छन् र उनीहरूले उग्रवादलाई समर्थन गर्छन् । गान्धी तथा नेहरूको प्रयोगले मुस्लिमलाई भारतमा असामान्य रूपमा सुरक्षित महसुस गराएको थियो र फलस्वरूप तिनमा आंशिक कट्टरता पलाएको थियो र काश्मिरबाहिर अहिले पनि अधिकांश हिन्दु उनीहरूलाई त्रासको रूपमा लिन्छन् । ‘भारतका सबै हिन्दुका लागि मोदी नायक सावित भए,’ निर्झरी सिन्हाले मलाई बताए, जो दङ्गाको अनुसन्धान गर्ने वैज्ञानिक थिए । ‘डिनर तथा पार्टीमा मानिसहरू मलाई यही भन्ने गर्छन् । उनीहरूले साँच्चै मुसलमान उग्रवादी हुन् र मोदीकै कारण अन्ततः ती ठेगानमा आएका हुन् भन्ठान्छन् ।’

सन् १९९३ मा राना अयुबका बाबाले मुम्बई दंगाबारे किताब लेखे । उनले शीर्षक राखे– ‘म जिउँदो छु’ । अशान्तिका बेला उनीबारे जान्न चाहने मित्रलाई त्यो उनको अभ्यस्त प्रतिक्रिया थियो । पत्रकारितामा आफ्नो भविष्य खोज्ने सुरुआती समयमा राना अयुबले उस्तै लडाकू आत्मस्थापन देखाउन थालिन् । ‘म सानो छँदा सबैले भन्थे, ऊ कमजोर छे,’ उनले मलाई भनिन्, ‘अवस्था यस्तो थियो कि सबैलाई म आफैँले प्रमाणित गर्नुपर्छ, विल्कुल म कमजोर छैन भनेर ।’

सुरुआतमा परिवर्तनमा प्रभाव पार्न उनी नागरिक सेवामा संलग्न हुन चाहन्थिन् । तर उनले भनिन्, ‘मान्छेहरू मलाई भन्थे, प्रहरी अधिकारी भएर तिमीले केही परिवर्तन ल्याउन सक्दैनौ किनकि तिमीले उच्चपदीय प्रहरी र भ्रष्ट नेतालाई उत्तर दिनुपर्ने हुन्छ ।’ मुम्बईको सोफिया कलेजबाट अंग्रेजी साहित्यमा ग्र्याजुएट भइसकेपछि ‘तहल्का’ नामक पत्रिकामा आउनुपूर्व उनले धेरै वेबसाइटमार्फत टेलिभिजन स्टेसन चहारिन् । अंग्रेजीमा प्रकाशन हुने यसको सीमित प्रचार भए पनि अनुसन्धानको मामिलामा विराट प्रतिष्ठा थियो । प्रहरीद्वारा मारिएका तथा अधिकारीले चलाएका मुम्बईका माफियाबारे लेखेर उनले कामको सुरुआत गरिन् । ‘म मानिसहरूलाई सहयोग गर्न चाहन्थेँ,’ उनले मलाई भनिन्, ‘मैले के भइरहेको थियो भनी पत्ता लगाउने कोसिस गरिरहेकी थिएँ, जसले मलाई आफैँप्रति राम्रो महसुस गर्ने बनाएको थियो ।’

सन् २०१० मा अयुबले ‘तहल्का’ का लागि कभर स्टोरीको शृंखला नै चलाई मोदीका निकटतम सल्लाहकार अमित शाहलाई सनसनीपूर्ण अपराधमा संलग्न भनी लेखेकी थिइन् । उच्च वर्गीय परिवारकाे हिस्सा मानिएका शाह बायोकेमिस्टका रूपमा तालिमप्राप्त भए पनि राजनीतिक कूटनीतिज्ञका रूपमा विख्यात थिए । गुजरात चेस एसोसिएसनका अध्यक्षसमेत रहेका उनले दुई पटकसम्म विशिष्ट ओहदामा रहेर मोदीको गुजराती चुनावको नक्सांकन गर्न उनलाई सघाएका थिए र पछि गएर उनलाई प्रदेशको गृहमन्त्रीसमेत बनाइयो ।

अयुबले पाँच वर्षपहिले सुरु गरेको प्रकरणको अनुसन्धान गरिरहेकी थिइन्, जति बेला मोदीको हत्या गर्न पठाइएको एक पाकिस्तानी आतंकवादी मारिएको घोषणा गुजराती प्रहरीले गरेको थियो । राजनीतिक र पत्रकारिता वृत्तमा उक्त घोषणाले शंका पैदा गराएको थियो । अफवाह यो थियो कि प्रहरी आफैँले कुनै अपराधीलाई मारी उसलाई नै मुसलमानको हत्यारा तोकेर मोदीमाथिको अनुसन्धानलाई बेकामे बनाउन खोजेका थिए । यसबारे जानकार भारतीयले प्रहरीको दाबीलाई नक्कली इन्काउन्टर भनी अस्वीकार गरे पनि विद्रोहीले सशंकित पारेका गुजरातीले मोदीको ख्यातिलाई हिन्दुको रक्षक भनी बढाइरहे ।

स्थानीय लुटेरा सोहरबुद्धिन शेख, जो आरोपित हत्यारा थिए, उनको इस्लामिक आतंकवादसम्बन्धी कुनै रेकर्ड नरहेको सावित भयो । त्यसभन्दा पहिले नै संघीय अनुसन्धानले ऊ प्रहरीद्वारा मारिएको भनी बताइसकेको थियो । शेखको साथी र श्रीमती उक्त घटनाको सबुत पनि थिए । तर उक्त हत्या भएको केही दिनमा श्रीमतीको पनि हत्या गरी लासलाई जलाइयो र साथी भने एक वर्षपछि पुलिस कस्टडीमा मारियो । उक्त घटनाको जिम्मेवार प्रहरी मात्र हो भन्नेमा अयुब विश्वास गर्दिनन् ।

‘मैले कहिल्यै पनि को समातियो वा मारियो भनेर हेर्ने गरेको छैन,’ उनले भनिन्, ‘म सधैँ मेन प्लेयर खोज्छु ।’ एक प्रहरीका अनुसार उक्त घटनामा अमित शाहको संलग्नता देखियो । योजनानुसार अयुब पहिलो पटक गाउँको कुनै घरमा उक्त प्रहरीसँग भेटिन् । ‘उहाँले मेरो कामेका हात देख्नुभयो,’ उनले मलाई भनिन्, ‘यो घटनामा काम गर्ने भए हात कमाउन छाड्नोस्, मलाई उहाँले भन्नुभएको थियो ।’

दोस्रो पटक उनीहरू बिहान तीन बजे कब्रस्थानमा भेटिए, जतिबेला बुर्का लगाएकी अयुबले फूलको गुच्छामा लुकाएर एउटा रेकर्डेड सीडी दिइन् । त्यसमा शाहको छ वर्षसम्मका टेलिफोन रेकर्डिङ थियो, जहाँ कल गरेको समय र स्थान स्पष्ट थियो ।

अमेरिकामा कार्डिनल नियमानुसार पत्रकारले आफ्नो परिचय लुकाउन पाइँदैन र भूमिगत कारबाही व्यवसायको लाभार्थ सीमित तहसम्म हुने गर्छ । भारतमा वर्तमान अवस्थासम्म विवादित भए पनि यो खाले अभ्यास आम नै छ ।

उक्त रेकर्डको सहारामा अयुबले शेखको हत्याका शंकास्पद तीन मानिससँगको शाहको हत्याअघि र पछिको सम्बन्ध पर्दाफास गरिन् । उनको रिपोर्टमा शाहको दाउबारे व्याख्या गरिएको थियो र एक प्रहरीले भनेका थिए, ‘हत्या गरिएका अपराधीलाई केही न केही थाहा थियो, जसले मन्त्रीलाई उठिबास लाउन सक्थ्यो ।’

प्रशासनिक दुराचारको पर्दाफास गर्ने अयुब पहिलो पत्रकार भने थिइनन् तर अमित शाहबारे प्राप्त सबुत विस्फोटक थिए । संघीय प्रतिनिधिले उनीसँग शाहको फोनकल रेकर्डको एक कपी मागे र उनी अनुगृहीत भइन् । केही हप्तामै हत्या तथा अपकर्षणको आरोपमा शाह समातिए । उनी शेखजस्तै अवैध धन्दामा संलग्न रहेको कुरा कथित रूपमा आउन थाल्यो । संघीय सरकारले अन्ततः गुजरातका उच्चपदस्थ प्रहरी, राजस्थानका पूर्वगृहमन्त्री तथा २० जनाभन्दा बढी अधिकारीसहित हत्यामा संलग्न भनी ३८ जनालाई मुद्दा चलायो ।

शाह समातिएकै बिहान अयुबले यसबारे थाहा पाइन् र याे समाचारलाई रिपोर्टिङ समाचारमध्ये शीर्षस्थानमा दिइन् । एक प्रसिद्ध टेलिभिजन एङ्करले उनको एउटा रिपोर्टिङ सर्लक्कै पढेका थिए । ‘म बल्ल २६ वर्ष पुगेकी मुस्लिम युवती थिएँ,’ उनले भनिन्, ‘मलाई लाग्यो कि म केसम्म गर्न सक्छु भनेर । अब मान्छेले देख्नेछन् ।’ उनको विवरणले गुजरात प्रहरीमा अनुसन्धानको लहर पैदा गरायो, जो नक्कली इन्काउन्टरसहित २० भन्दा बढी मानिस मार्नमा संलग्न थिए । तर उनलाई मुख्य खेलाडी शाह होइनन् भन्ने लाग्याे । प्राप्त स्रोतले उनलाई रेकर्ड संघीय अनुसन्धानकर्ताबाट लुकाउन प्रहरीलाई चरम दबाब थियो र कुनै शक्तिशाली मानिस उक्त प्रकरणलाई दबाउन चाहन्छ भन्ने बताउँथ्यो । उनका लेखमध्ये एकको शीर्षक यस्तो थियो- उसो भए नरेन्द्र मोदी किन अमित शाहको बचाउ गर्दै छन् ?

मोदीको चौतर्फी प्रमाण चुलिन थाल्दाथाल्दै पनि उनी झन् शक्तिशाली बन्दै थिए । द्रुततर रूपमा उनलाई राष्ट्रिय कार्यालयको प्रत्यासी मानिन थालियो । सन् २००७ मा मुख्यमन्त्रीको उपनिर्वाचनका दौरान मोदीले प्रतिपक्ष कंग्रेस पार्टीका सदस्यको उपहास गर्दै भीडलाई भने, ‘कंग्रेसकाले मोदी इन्काउन्टरमा लिप्त छ किनकि उसले सोहरबुद्धिनलाई मार्‍यो भनिरहेका छन्, तपाईंहरू नै भन्नुस्, सोहरबुद्धिलाई म के गरूँ ?’

‘मार्नुस् !’ भीड चिच्यायो, ‘मार्नुस् !’

शाहको प्रकाउपछिको केही सातामा अयुबले नयाँ लेख लेख्ने विचार गरिन् । साेचिन्, ‘म शाहसम्म पुग्न सक्छु भने मोदीसम्म पुग्न किन सक्दिनँ ?’ उनले ‘तहल्का’ को सम्पादकलाई यो सबको पछाडि मोदी रहेकाे शंका आफूमा भएको बताइन् । ‘यदि म भूमिगत भएँ भने ?,’ उनले भनिन्, ‘म भित्री घेरासम्म पुगेर सत्य पत्ता लगाउन सक्छु ।’

अमेरिकामा कार्डिनल नियमानुसार पत्रकारले आफ्नो परिचय लुकाउन पाइँदैन र भूमिगत कारबाही व्यवसायको लाभार्थ सीमित तहसम्म हुने गर्छ । भारतमा वर्तमान अवस्थासम्म विवादित भए पनि यो खाले अभ्यास आम नै छ ।

सन् २००० मा म्याच फिक्सिङ तथा घूसखोरीको पर्दाफास गर्न ‘तहल्का’ ले पूर्वक्रिकेट खेलाडीको वस्त्रमा क्यामेरा फिट गरी पठाएको थियो । लगत्तै सोही वर्ष एक कम्पनीको नक्कली प्रतिनिधि मानिएका दुई संवाददाताले सुरक्षा मन्त्रालयलाई इन्फ्रारेड क्यामेरा बेच्ने प्रस्ताव राखे । ३६ जना अधिकारीले घूस लिएकाे खुलेपछि मन्त्रीले राजीनामा दिए ।

‘तहल्का’ का सम्पादक तरुण तेजपालले मलाई भने कि सत्य बुझ्ने विकल्प नरहेको अवस्थामा मात्र उनले मलाई अनुमति दिन्छन् । यो प्रकरणमा उनले भने, ‘मोदी र शाहसम्म पुग्नै सकिँदैन । सत्य कहिल्यै बाहिर आउँदैन ।’ र, उनले अयुबलाई अघि बढ्न भने ।

रिपोर्टिङ सुरु गरेसँगै अयुबले पूर्णतः भिन्न पहिचान बनाइन्, जुन गुजराती राजनीतिक स्थापनाको अभिमानप्रति प्रस्तावित थियो ।

‘अमेरिकामा प्रतिष्ठित हुने चक्करमा भारतीय कमजोर भएका छन्,’ उनले भनिन्, ‘अमेरिकामा विख्यात हुने सोचले तिनलाई अथक बनाउँछ ।’ उनी वृत्तचित्र बनाउन भारत आएकी लस एन्जल्सस्थित फिल्म संरक्षक संस्थाकी भारतीय–अमेरिकी विद्यार्थी मैथिली त्यागी बनिन् । उनले आफ्ना पिताजी हिन्दु राष्ट्रवादी तथा संस्कृतका प्राध्यापक रहेको कथा बुनिन् । कर्ली कपाल भएकी उनले स्ट्रेट गरिन् र गुजुल्टो पारिन् । उनले अमेरिकी उच्चारणको अभ्यास गरिन् र सम्भाव्यता बढाउन माइन नामको फ्रेन्च सहायक नियुक्त गरिन् । उनी के गर्दै छिन् भन्नेबारे सिर्फ परिवारलाई मात्र थाहा थियो, जोसँग उनी फरक फोनबाट कुरा गर्थिन् ।

सन् २०१० को अन्त्यतिर उनले अहमदावादमा कोठा भाडामा लिइन् । आठ महिनासम्म उनको फिल्म मोदीको कार्यकालमा सफल गुजरातीबारेमा हुने भन्दै उनले स्थानीय उच्च जातिको चाप्लुसी गरिरहिन् । ‘मोदीका धेरै समर्थक गुजराती–अमेरिकी छन्,’ उनले मलाई भनिन्, ‘मैले भने, म सबभन्दा बढी प्रभाव पार्ने व्यक्तिसँग भेट्न चाहन्छु, जसले मलाई गुजरातको कथा र मोदीको गुप्त धृष्टतासँगै उनले पछिल्लो १५ वर्षमा गरेको कामबारे बताओस् ।’

सुरुमा अयुब र माइक गैरराजनीतिक सामाजिक कार्यक्रममा देखा परे ताकि स्थानीयले उनीहरूलाई देखिरहून् । जब–जब उनी नजिक पुग्न थालिन्, उनले आफ्नो कुर्ता, फोन र घडीमा गुप्त क्यामेरा तथा माइक्रोफोन साथ राख्न थालिन् । अयुब लगभग जहीतही स्वागतयोग्य भइन् । उनले वरिष्ठ गुजराती अधिकारीको रेकर्ड प्रसारण गर्न थालिन्, जो सोझै मोदी र शाहलाई नकामकर्ता भन्दथे । मोदीले समेत आफ्नो कार्यालयमा उनीसँगको सानो भलाकुसारीका लागि अनुमति दिए, जहाँ उनका कर्मचारीले अयुबलाई मोदीको जीवनी पढ्न दिए । उनलाई बाराक ओबामाको पुस्तक देखाउँदै मोदीले भने, ‘मैथिली यसमा हेर । म कुनै दिन उनीजस्तो हुन चाहन्छु ।’ अयुब सम्झिन्छन् । उनी सावधानीका कारण अड्किएकी थिइन्, ‘मैले सोचे, मोदी कि प्रधानमन्त्री बन्नेछन्, कि त जेल जानेछन् ।’

अयुब भेटेजति खुराक लिएर सम्पादककहाँ पुगिन् । तर प्रतिलिपि हेरेर तेजपालले प्रकाशन नगर्ने निर्णय लिए । त्यो वार्तालाप अधिकारीले अरुलाई फसाउन खोजेजस्तो थियो, मोदी र शाहलाई पनि । तेजपालले मलाई भने कि उनीहरूले आफ्नो अपराध आफैँ स्वीकार गरेको हुनुपर्‍यो ।

‘नियोजित कारबाहीको आधारभूत नीति यो हो कि व्यक्तिले स्वयम् कबुल नगरेसम्म यो गतिलो मानिँदैन,’ उनले भने, ‘यदि तिमी मकहाँ आएर यो भन्छौँ, मैले कसैसँग कुरा गर्दा उसले बतायो कि टम, डिम र ह्यारी हरामी हुन् र ह्यारीले सोसँग पैसा लिएको छ । सो र ह्यारीले साँच्चिकै हराम गरे । यसको केही अर्थ रहँदैन । यो मात्र सस्तो अफवाह हो ।’

२०१३ को अन्त्यतिर जब मोदी प्रधानमन्त्री पदको दौडधुपमा लागे, उनले आफू कट्टर राष्ट्रवादी तथा प्रखर व्यवस्थापक रहेको जिकिर गरे कि एक दूरदर्शक, जसले गुजरातको आर्थिक कायापलटमा ठूलो योगदान पुर्‍याएका थिए ।

अयुबलाई थाहा भयो कि तेजपालले भाजपाको दबाबको अगाडि घुँडा टेकेका छन् । 'उहाँलाई घुँडा टेकाइयो,’ उनले मलाई भनिन्, ‘म मोदी र शाहको भित्री समूहमा थिए, जुन पुग्न सक्ने अन्तिम सीमा हो ।’ (तेजपालले यो कुरा नकारे र अन्य सम्पादकले उनको समर्थन गरे ।)

आफ्नो लेख छाप्ने जोश बोकेकी उनले पुस्तकको ड्राफ्ट तयार पारेर अंग्रेजी भाषाका पत्रिका, जर्नल तथा प्रकाशन गृहलाई पठाइन् । सबैले उनको आवाजलाई अस्वीकार गरे । केहीले उनको पुस्तक अति पक्षपाती रहेको भने, धेरै त्यस्तो तरिकाले आफूलाई अभियोग लाग्ने जिकिर गरे । धेरै सम्पादकले मलाई व्यक्तिगत रूपमा मेरो काम खोजमूलक रहेको भने पनि प्रकाशन गर्न असम्भव रहेको बताए । ‘हामीले पुस्तकको अंश हाम्रो जर्नलको आवरणमा राख्न चाह्यौँ तर कुरा फैलिएपछि फोन कल आउन थाल्यो,’ ‘आउटलुक’ का सम्पादक कृष्णप्रसादले मलाई भने, ‘हामी त्यो काम गर्न सक्दैनौँ ।’

२०१२ देखि मोदी भाजपाका विख्यात नेता भए, जो प्रधानमन्त्रीको कुर्सीको लेनमा थिए । ‘सबैले भित्तेलेखन देखेका थिए,’ अयुबले भनिन्, ‘मोदीले जित्नेछन् र उनलाई कसैले विमुख गर्ने छैनन् ।’ अयुबले प्रकाशकको खोजी गरेको गर्‍यै गरिन् तर त्यस्तो कोही निस्किएन । उनले मलाई भनिन् कि आगामी चार वर्षसम्मका लागि अवसादरोधीलाई विश्वास गरेर म दुर्गन्धमा फसे । सन् २०१३ मा ‘तहल्का’ सम्पादक तेजपाल यौनको मामिलामा अभियुक्त भई सात महिनासम्म जेलमा बसे र जमानतमा रिहा भए । (उनले आफ्नो निर्दोषिता गरे तर मुद्दा भने चलिरहेकै छ ।) जर्नल ध्वस्त भयो । ‘मैले सोचेे, त्यो नै अन्त्य थियो,’ उनले भनिन् ।

२०१३ को अन्त्यतिर जब मोदी प्रधानमन्त्री पदको दौडधुपमा लागे, उनले आफू कट्टर राष्ट्रवादी तथा प्रखर व्यवस्थापक रहेको जिकिर गरे कि एक दूरदर्शक, जसले गुजरातको आर्थिक कायापलटमा ठूलो योगदान पुर्‍याएका थिए । उनको अभियानको नारा थियो, ‘राम्रो दिन आउँदै छ ।’ एक गहन अध्ययनका अनुसार उनको कार्यकालमा गुजरातको आर्थिक वृद्धिदर पहिलेको तुलनामा द्रुततर थिएन, पूर्वसम्पादक प्रसादका अनुसार त्यो द्रुततर वृद्धि एक ‘शानदार तबरले निर्मित आख्यान’ थियो । तापनि भारतका अधिकांश ठूला व्यापारीले उनको अभियानमा साथ र समर्थनको बाढी बगाए ।

मोदीलाई अधिकांश जनताको यो बुझाइले सहयोग गर्‍यो कि पछिल्ला आधा शताब्दीमा शक्तिमा रहेको कंग्रेस भ्रष्ट र हठी हुँदै गइरहेको छ, जसको शालीनता गान्धी परिवारले वैयक्तीकरण गरे र सोही परिवारका सदस्यले पार्टीमा दमन गरे तर केही नगरेजस्तो देखिए । पार्टी प्रमुख राहुल गान्धीलाई भारतीय मिडियाले ‘अतृप्त राजकुमार’ का रूपमा स्वराङ्कित गरे ।

ठीक विपरीत, मोदी र उनको समूह अनुशासित, विचारवान् र कर्तव्यनिष्ठ भए । ‘गान्धीहरूले देशका विभिन्न स्थानबाट उनलाई भेट्न गई कुरिबसेका मुख्यमन्त्रीलाई मनाउनुपर्थ्यो । तर, उनीहरूले मतलब गरेनन् ।’ गान्धी तथा मोदी दुवैलाई भेटेका एक भारतीय राजनीतिक विश्लेषकले मलाई भने । ‘मोदीका मानिससँग तपाईं सही सावित हुनुभयो,’ जबकि कंग्रेस नेताहरूले आफू सत्ता चलाउने हकदार रहेको जस्तो गरे तर भाजपाकाले आफूलाई प्रतिवद्ध, परिश्रमी र अभ्रष्ट प्रस्तुत गरे । मोदी जो आफूले दिनमा कैयौँ घण्टा योग गर्ने बताउँथे । उनी सामान्य कुर्ता लगाउँथे र उनीनिकट परिवारका सदस्य सामान्य जागिरवाला थिए र कुनै सरकारी उच्च ओहदामा थिएनन् । उनीमाथि लागेका अन्य आरोप जेसुकै भए पनि उनी भौतिक सुखवादी भनेर आरोप कसैले लगाउन सकेनन् ।

लोकप्रिय मत पाएर भाजपाले धेरै सिट जित्यो र गठबन्धित शासनको शीर्षस्थानमा मोदी देखिए । प्रधानमन्त्रीका रूपमा धेरै भारतीयलाई उनले सम्बोधन नगरेको समस्या देखाउन चुनौती दिँदै चकित पारे । तीमध्ये एक खुला शौच थियो, जुन भारतको प्रमुख समस्या हो । दिल्लीको एक भाषणमा उनले हरेक विद्यालयमा सार्वजनिक शौचालय निर्माण गर्ने घोषणा गरे । एउटा सामान्य सुधार, जसले धेरै भारतीयलाई सन्तोष दियो, जसले आन्तरिक पाइपलाइनको व्यवस्था गर्न सक्थे, तिनलाई समेत । मोदीले चर्चित सामूहिक बलात्कारबारे धेरै पटक बोल्दै आधुनिक मान्यतालाई समर्थन गर्दै उनले भने, ‘अभिभावकले छोरीलाई सयौँ प्रश्न गर्छन् । तर, उनीहरूले छोरालाई कहाँ गा’थिस् भनेर प्रश्न गर्ने हिम्मत गरेनन् ।’

यस्ता सम्बोधनले मोदीको सत्ता वा कमसेकम सत्ताको अंशको माहाैल बनाइराख्थ्यो । युवा प्रचारकका नाताले उनले बह्मचार्य जीवनको वचन दिएका थिए, जुन तोडिएको कुनै सार्वजनिक संकेतसम्म दिएनन् उनले । पारिवारिक प्रतिवद्धताको भार नरहेका उनले निरन्तर कार्य गरिरहे । उनलाई देखेका मानिस भन्ने गर्थे कि उनले एक जीवन शक्तिको परिचय दिएका छन्, जो उनको अन्यथा एकान्त अस्तित्वको भरपाई गर्न लागेको देखिन्छ । ‘जब तपाईंसँग त्यो खाले शक्ति, त्यस्तो श्रद्धा हुन्छ, तपाईंलाई रासलीलाको आवश्यकता पर्दैन,’ एक भारतीय राजनीतिक विश्लेषकले मलाई भने । गुजरातमा उनले ठूलो लगानीसहितको परियोजनामा ध्यान दिएका छन्, जसअन्तर्गत कार उत्पादन र गाउँलेलाई बिजुलीबत्ती प्रदान गर्नु पर्दछन्, प्रधानमन्त्रीका नाताले उनले अर्बौं डलरको सडक निर्माण अभियान सुरु गर्नुका साथै व्यापार घाटा कानुनमा व्यापक परिवर्तन ल्याए ।

आफ्नो छवि परिवर्तन गर्ने मादीको प्रयासले पश्चिममा पनि सफलता पायो । अमेरिकामा पत्रिकाका स्तम्भकारले बजार तथा दक्षतामाथिको उनको यत्नलाई स्वागत गरे । साथै, मोदीलाई भारतीय–अमेरिकीको विशाल सञ्जालमा बोलाइयो, जहाँ सबैले भारतलाई विश्व बजारमा पुर्‍याएको भन्दै उनको प्रशंसा गरे । ओबामाको प्रशासनले रोक लगाएको भिसा चुपचाप खुला गरिदियो । सत्ता समालेको केही महिनामै मोदी र ओबामाले मार्टिन लुथर किङ जुनियरको शहीद स्मारक भ्रमण गरे, जसको मोदीले खुलेर प्रशंसा गर्थे । भ्रमणका दौरान मोदी ओबामासँग खानपानसहितको बैठक थियो तर उनले ह्वाइट हाउसका सेफलाई आफ्नो नवरात्रिको व्रत रहेको भनी द्विविधामा पारे । उक्त बैठकमा उनले सिर्फ पानी पिए ।

मोदीको प्रथम कार्यकालमा उनलाई भेटेका एक भारतीय राजनीतिक विश्लेषकले मलाई व्यक्तिगत रूपमा भने, 'उनी असाध्यै जिज्ञासु र तीव्र गतिमा थिए तर बेचैन थिएनन् । उनी आफ्नो ध्यान खिचिरहेको योजना–रहस्यबारे कुरा गर्नुका साथै आफ्नो उद्यानमा बाँदरले मच्चाएको विध्वंसको जोक सुनाउँथे । मुख्य योजना पानीको थियो । विगतको तुलनामा भारतीय भू–जल रिजर्भ ६१ प्रतिशतले घट्दै थियो र मोदी भविष्यमा हुने संकटको तयारीमा थिए, जतिबेला देश खडेरीमा पर्नेछ । बैठककै दौरान उनले विभिन्न राष्ट्रको सूची देखाए, जसलाई इन्जिनियर, डाक्टर तथा वकिलजस्ता जनशक्ति चाहिएको छ, जुन अधिकांश ग्र्याजुएटहरूको संख्या भएको देश भारतले उपलब्ध गराउन सक्छ । ‘उनी विवेकी तथा विषयकेन्द्रित थिए,’ विश्लेषकले भने, ’र, थोरबहुत कडा पनि ।’

मोदी शक्तिमा आएको धेरै समय नहुँदै, सोहरबुद्धिन शेखको मुद्दा रोकियो, जहाँ उनका पुराना सखा अमित शाह मुछिएका थिए । २०१४ पछि वास्तवमै शाह सुनवाइका लागि जान छोडिदिए । जब न्यायाधीशले शाहलाई अदालतमा उपस्थित हुन आदेश दिए, सर्वोच्च अदालतको अवज्ञामा मुद्दालाई अन्तै धकेलिएको थियो ।

ब्रिजगोपाल लोया नामक नयाँ न्यायाधीशले पनि उनको अदालती अनुपस्थितिबारे शिकायत गरेका थिए । उनले आफू अत्यधिक दबाबमा रहेको र मुद्दालाई छिटो सल्टाउन बम्बई उच्च अदालतका मुख्य न्यायाधीशले १ करोड ६० लाख डलर दिने प्रस्ताव राखेको कुरा आफ्ना नजिकका साथी र परिवारका सदस्यलाई बताएका थिए । लगत्तै लोयाको रहस्यमय परिस्थितिमा मृत्यु भयो । मृत्यु समीक्षकका अनुसार उनलाई हृदयाघात भएको भनिए पनि ‘क्याराभान’ नामक विख्यात हिन्दी सूचना जर्नलले विवरणमा हेरफेर गराइएको बतायो । लोयाको शव उनको परिवारलाई सुम्पने कार्य सरकारी अधिकारीले नभएर आरएसएसका सदस्यले गरे, जुन रगतले लतपतिएको थियो । लोयाको परिवारले प्रशासनिक अनुसन्धानको माग गरे पनि त्यसो हुन सकेन ।

त्यसपछि शाहको मुद्दा एमबी गोस्वामी नामक न्यायाधीशलाई दिइयो, जसले महिना दिन नबित्दै ‘अघि बढ्ने पर्याप्त आधार नभएको’ भन्दै उनीमाथि लगाइएका सबै आरोप बर्खास्त गरे । शेख हत्या प्रकरणमा संलग्नलाई कठघरामा उभ्याउने भावी प्रयास व्यर्थ सावित भए । पुर्पक्षमा रहेका बाँकी प्रतिवादीको बयानसँगै ९२ जना साक्षी अभियोजनको विपक्षमा खडा भए, जसमध्ये केहीले मारिन्छु भनेर डराएको खुलासा गरे र अभियुक्तलाई सफाइ दिइयो । शाहमाथि अनुसन्धान गरिरहेका अधिकारी रजनीश रायलाई रोकी त्यो केस अरु कसैलाई दिइयो । जब उनले सेवानिवृत्त हुन निवेदन दिए, उनी निलम्बित भए । अभियोग खारेज भएसँगै मोदीले शाहलाई भाजपाको अध्यक्ष पदमा नियुक्त गरे, जसकारण उनी राष्ट्रको दोस्रो शक्तिशाली मानिस भए ।

सन् २०१६ मा चार वर्षसम्म पर्खंदा पनि प्रकाशक नपाएपछि अयुबले पुस्तकको स्वप्रकाशन गर्ने निर्णय लिइन् । त्यसका लागि अयुबले उनको विवाहका लागि अम्मीले जोगाइराखेका सुनका गहना बेचिन् । ‘यसै पनि म छिट्टै विवाह गर्नेवाली थिइन्,’ उनले मलाई हाँस्दै भनिन् । उनले पाण्डुलिपि पढ्दै नपढी पुनर्उत्पादन गर्ने मुद्रक पाइन् र वितरकसँग नाफाको रकम बाँड्ने सम्झौता गरिन् । उनले एक कलाकार साथीलाई वास्तवमै अशुभ आवरणको रचना गर्न राजी बनाइन् । अयुब यो तथ्यानुसार सुरक्षित थिइन् कि अंग्रेजी भाषामा लेखिएको पुस्तकका नाताले यो भारतका त्यस्ता उच्च वर्गीयले मात्र पढ्नेछन्, जसमा भाजपाको चिन्ता गर्ने अति सूक्ष्म समूह पर्छ । त्यही मे महिनामा किताब बिक्रीका लागि अमेजन तथा देशका अन्य पुस्तक पसलमा पुग्यो । उनले शीर्षक दिइन्, ‘गुजरात फाइल : एक आवरणको शारीरिक रचना ।’

‘गुजरात फाइल’ ले शाह र मोदीकालीन प्रदेश सरकारभित्र के भएको थियो भन्नेबारे उच्चपदस्थ अधिकारीसँग अयुबले गरेको कुराकानीलाई हाइलाइट गर्ने प्रयास गरेको थियो । त्यो त्यति चुस्त काम थिएन । राजनीतिक अन्तरंगीको लागि पुस्तिका जस्तै हो, चर्चा गरिएको मुकदमाको ऐतिहासिक पृष्ठभूमि खोतल्न तथा हिज्जे र संक्षिप्त रूप जाँच्ने समय नभएको व्यक्तिद्वारा प्रकाशनका लागि पठाइएको कृति । ‘ती सब चिजबारे सोच्न मसँग स्रोत थिएन,’ अयुबले मलाई भनिन्, 'म सिर्फ घटना बाहिर आओस् भन्ने चाहन्थे ।’ पुस्तकको सद्गुण यो छ कि पढ्दा यस्तो लाग्छ– कुनै हिन्दु राष्ट्रवादीले ककटेल पार्टीमा धेरै समयदेखि लुकाइएको रहस्य खुलाएको होस् ।

‘कुरा यहाँनेर छ,’ अयुबले भनिन्, ‘सबैले सत्य सुनेका थिए । तर, तपाईं निश्चिन्त हुन सक्नु हुन्थेन । मेरो किताबबाट, तपाईं सत्यको मुखबाट सुन्न सक्नुहुन्छ ।’

उनले छल गरेकामध्ये एक अशोक नारायण हुन्, जो दङ्गाको समयमा गुजरातका गृहसचिव थिए । अयुबका अनुसार हिन्दु राष्ट्रवादीलाई रेल आक्रमणमा मारिएकाको शव शहरमा डुलाउन अनुमति दिने मोदी हुन् भनी नारायणले भनेका थिए । नारायणले मोदीलाई, ‘घटना नियन्त्रण बाहिरको हुनेछ’ भनी सावधानसमेत गराएको बताए । तर, त्यसको केही फाइदा रहेन । जब उनले मानेनन्, मोदी उनको आडमा गएर भने, ’अहमदावादमा शव ल्याउनाले सबैथोक खुल्न सक्छ । तर, यो निर्णय गर्ने म नै हुँ ।’

नारायणले थपे, 'आरएसएसको धार्मिक गुट मानिएको भीएचपीले विस्तृत रूपमा मुसलमान समुदायमा हमला गर्ने योजना बनाएको थियो र सिर्फ बहानाको पर्खाइमा थियो । ‘त्यो सबै भीएचपीले रचेको प्रपञ्च थियो, जुन बीभत्स थियो,’ नारायणले उक्त योजनामा सुरुआतदेखि नै मोदी रहेको थप्दै भने, ‘उनलाई पहिल्यै ज्ञान थियो ।’

जीसी रेगर नाम गरेका उच्चपदस्थ प्रहरी अधिकारीले अयुबलाई भनेअनुसार सुरुआती योजना हिन्दुलाई सीमित बदला लिने बनाउनु थियो । तर हिंसा यति तीव्र गतिमा फैलियो कि मोदी सरकारले त्यसलाई रोक्न सकेन । ‘उनीहरू विद्रोहीका विरुद्ध बल प्रयोग गर्न चाहँदैनथे, जसकारण मामला नियन्त्रणबाहिर पुग्यो ।’

रेगरका अनुसार मुसलमानका विरुद्ध प्रतिहिंसा हुन दिने सूचना बन्दरगाहको साम्प्रदायिक दुस्मनीका पछि परेका प्रहरीलाई मोदीका अधिकारीद्वारा सामान्य आदेशका शृंखलाका रूपमा दिइयो । ‘यो उनीहरू ती मानिसलाई बताउने छन्, जसलाई तिनले अतीतमा गुन लगाएका थिए,’ रेगरले अधिकारीका वाक्य बोले, ‘कसले मद्दत गर्नेछ भनेर तिनलाई थाहा होला ।’

केही अधिकारीले उल्लेखनीय रूपमा आकस्मिक ढंगले हत्याबारे बोलेका थिए । मानौँ कि मुसलमान मारिनलायक छन् । ‘८५, ८७, ८९ र ९२ सालमा पनि दंगा भएको थियो र धेरैपटक मुसलमानको स्थिति मजबुत थियो र हिन्दु पीडित थिए,’ अहमदावादका पूर्वकमिस्नर, पीसी पाण्डेले भने, ‘त्यसैले यसपाला २००२ मा यो हुनुपर्ने नै थियो । त्यो हिन्दुहरूको प्रतिशोध थियो ।’

पाण्डेले अयुबसँग तर्क गरे, ‘यहाँ रेलमा आगो लगाउन जाने मुसलमानको जमात छ । त्यसमा तपाईंको प्रतिक्रिया कस्तो हुनेछ ?’

‘तपाईंले उल्टै तिनलाई सिध्याउनुहुन्छ ?,’ उनले भनिन् । ‘हो, तपाईं उल्टै तिनलाई सिध्याउनुहुन्छ,’ पाण्डेले भने, ‘यो उनीहरूलाई फिर्ता आएको मौका हो । यसमा कसैले किन टाउको दुखाउने ?,’ अयुबले लेखिन्, 'यस्तै–यस्तै वार्ताले मलाई यकिन दिलायो, दंगा यसकारण भयो किनभने शक्तिमा भएकाहरू होस् भन्ने चाहन्थे । ‘मानौ कि आराका बेपत्ता टुक्राको पहेली प्रकट हुँदै थियो ।’

अधिकांश अधिकारीका अनुसार शाह अतिरिक्त हत्यामा पनि सामेल थिए, जसमध्ये आरोप लगाइएको सोहरबुद्धिन शेखको प्रकरण तथा उक्त घटनाको साक्षीको हत्या पर्दछन् । धेरैभन्दा धेरै शंकास्पद अपराधीलाई उसरी नै हटाइएको र शाहका बारेमा भएका बातचितले अयुबको धारणालाई झनै मजुबत बनायो । ‘यो स्पष्ट थियो कि ती एन्काउन्टर सिर्फ घटनाको एक झलक मात्र थियो,’ उनले लेखिन् ।

सुरुमा उनको किताबप्रति त्यस्तो कुनै प्रतिक्रिया आएन । नयाँँदिल्लीमा एक स्वागत कार्यक्रम थियो, जहाँ देशभरिका राजनीतिक लेखक तथा सम्पादक उपस्थित थिए । तर, उक्त कार्यक्रमबारे भोलिपल्ट कुनै पनि पत्रिकाले लेखेनन् । पत्रिकाले पुस्तकको समीक्षा छाप्न समय लगाए । तर, यो आफैँ बन्द भयो, विशेष गरेर अमेजनमा, जहाँ पत्रकारका रूपमा चिनिएकी अयुबको प्रतिष्ठाले काम गर्‍यो । सन् २०१७ मा प्रकाशित हिन्दी संस्करणले भने भारी संख्यामा राजनीतिक पाठक पायो । त्यस बेलासम्म अयुबले भनिन्, ‘गुजरात फाइल्स’ ६ लाख प्रति बिक्री भइसकेको थियो र १३ भाषामा अनुवाद पनि भइसकेको थियो । अयुबलाई युनाइटेड नेसन्स र विश्वभरका लागि पत्रकार सम्मेलन बोलाइयो । ‘यसलाई सम्मोहक बनाइएको यस तथ्यले बताउँछ कि जे भएको थियो, त्यहाँँ टाउके खेलाडी संलग्न थिए ।’ ‘क्याराभान’ का राजनीतिक सम्पादक हर्तोषसिंह बलले मलाई भने । ‘तिनीहरू बेपनाह क्षणमा बोलिरहेका छन् र उनीहरू हामीलाई अन्य स्रोतबाट प्राप्त सूचनालाई सत्य बनाउन सहयोग गरिरहेका छन् । तर, यस पुस्तकमो चुरो कुरो भने आएको थिएन । र, अचनाक हामीले ती मानिसका साथ कोठाको बीचमा एक स्पीकर राखिदियौ, जो सबथोक जान्दथे ।’

‘गुजरात फाइल्स’ लाई सनसनीपूर्ण बनाउने एक कारण यस प्रकाशनको समय हुन सक्छ । २०१६ सम्म मोदीको प्रथम कार्यकालको दुई वर्षमा उनी यो अभियानमा केन्द्रित थिए कि नयाँ नियममा आपत्ति जनाउन खोज्ने त्यस्तो जुनसुकै अवाजलाई पनि दबाउनुपर्छ ।

सन् २०१८ को अप्रिलमा अयुब आफ्नो साथीसँग दिल्लीको रेस्टुरेन्टमा बसिरहेका बेला एक स्रोतमार्फत उनले भिडियो पाइन्, जुन भाजपा समर्थकले चलाएको अनलाइन च्याट ग्रुपमा देखिएको थियो । उसले उनलाई उक्त भिडियो पठायो र उनले प्ले थिचिन् । स्क्रिनमा के देखियो भने त्यो एक अश्लील भिडियो थियो, जसले अयुबलाई अनेकौं यौन क्रियाकलापमा संलग्न रहेको संकेत गर्थ्यो ।

‘म भक्कानिएँ र फोन हुर्‍याएँ,’ उनले भनिन् ।

ह्वाट्सएपदेखि फेसुबक हुँदै ट्वीटरमा अनेक पटक शेयर र रिट्वीट भएको उक्त क्लिप भाइरल भयो । उनलाई भिडियो अट्याच गरी आवेग प्रकट गरिएका म्यासेजहरू लगातार आउन थाले । ‘हेलो बीच’ हिमांशु बर्मा नामक गरेको मानिसले उनलाई फेसबुकमा सोझै म्यासेज गर्‍यो, ‘मेरो लिङ्ग पनि चुसिदिनु न, प्लिज ।’

त्यो भिडियो मिडिया अभियानको अपरिष्कृत उपलक्ष्य थियो, जुन उनको पुस्तक प्रकाशनलगत्तै देखा पर्‍यो । उनको फेक ट्वीटलाई कोट गर्दै एक ट्वीट लेखियो, जहाँ बालिकाहरूलाई बलात्कार गर्ने मुसलमानप्रति उदारता देखाइएको थियो र त्यो भाइरल बन्यो । अन्य मिथ्या ट्वीट पनि आए, जसमध्ये एकमा भारतप्रति घृणा व्यक्त गरिएको थियो । प्रतिक्रियामा विजयसिंह चौहानले लेखे, ‘मेरो अघि कहिल्यै नपर्नु, होइन भने तँजस्ता वेश्यालाई हामी के गर्छाैं भनेर संसारलाई देखाउनेछौँ । तेरो बोरी–बिस्तारा बाँधेर पाकिस्तान फर्की जा ।’

भारतका महिला पत्रकार प्रायः अश्लील गालीको शिकार हुन्छन् । अयुबलाई आएका धम्की लगभग गौरी लङ्केशका जस्तै थिए, जो कर्णाटक राज्यकी पत्रकार तथा पुस्तक प्रकाशक थिइन् । अयुबले झैँ लङ्केशले पनि महिला तथा ‘तल्ला जाति’ मा हिन्दुले गरेको हिंसाको रिपोर्ट गरेकी थिइन् । उनले अयुबको पुस्तकसमेत कण्नाडामा प्रकाशन गरेको थिइन्, जुन उक्त राज्यमा सर्वाधिक प्रयोग गरिने भाषा हो । ‘हामी दिदीबहिनीजस्तै हौँ,’ अयुबले मलाई भनिन् । आक्रमणको लामो शृंखला सहेसँगै २०१७ को सेप्टेम्बरमा दुई जना मानिसले लङ्केशलाई उनकै घरबाहिर गोली हानी हत्या गरे र मोटरसाइकलमा फरार भए ।

भाजपाबारे अभूतपूर्व रिपोर्टिङ गरेकी नेहा दीक्षितले मलाई भनिन् कि उनलाई मार्ने धम्की तथा यौन अपमान निरन्तर आउँछन्, ‘हरेक दिन मलाई ३ सय नोटिफिकेसन आउँछन्, जसमा लिङ्गका चित्र र मलाई स्टिलको रड र गुलाबको काँडा प्रयोग गरी कसरी बलात्कार गर्नेछन् भनी उनीहरूले गरेको वार्तालाप हुन्छ ।’ यो अभियानका दीक्षित लगायतका अन्य टार्गेटका लागि असाध्यै पीडादायक छ, जुन दुरूपयोगको समर्थन मोदीका विख्यात सहयोगीले गर्दै आइरहका छन् । भाजपाको पक्षमा बोल्ने मिडिया व्यक्तित्व वैभव अग्रवालले पोर्न भिडियोबारे गरेको ट्वीट अयुबले मलाई देखाइन् ।

त्यहाँँ लेखिएको थियो, ‘तिमी झरीमा नृत्य गर्न चाहन्छौँ, सम्पूर्ण शरीर भिजाएर फेरि निमोनिया नहोस् भन्ने पनि चाहन्छौँ ।’ यसको अर्थ उनलाई लगाइएको लान्छनाको भागीदार हुन्, उनी । जुन महिनामा अयुबको भनिएको फेक उद्धरण भाजपाका विख्यात सदस्य अशोक पण्डितले रिट्वीट गरेका थिए, जुन बाल–बलात्कारबारे थियो । उक्त उद्धरण, जुन मूलतः अंग्रेजीमा थियो, त्यसलाई फेसबुक पेजमा हिन्दी अनुवाद गरियो, जुन तथाकथित योगी आदित्यनाथका सेनाको लागि थियो, जो उत्तर प्रदेशका मुख्यमन्त्री रहेका योगीको प्रशंसक हुन् ।

उनलाई दुष्प्रचार ट्र्याक गर्ने अल्ट न्यूजका संस्थापक तथा भूतपूर्व इन्जिनियरसमेत रहेका प्रतीक सिन्हाले त्यस्ता सक्रिय सामाजिक सञ्जाल अपरेसनबारे बताए, जो भाजपाका लागि कार्य गर्दछन् । सन् २०१७ मा जब हिन्दुत्वडटइन्फो नामक भाजपा समर्थक वेबसाइटले भयंकर तरिकाले छुरा हानेको भिडियो सार्वजनिक गर्‍यो, जसलाई सामाजिक सञ्जालमा केरलाका मुसलमानले हिन्दुलाई मारेको भन्ने प्रमाणस्वरूप फैलाइयो । त्यसै बखत उनको समूहले एक आविष्कार गरे । पुनित शर्मा नामक आरएसएस सदस्य, जसलाई मोदीले ट्वीटरमा फलो गर्छन्, उनले उक्त भिडियोलाई यसले हिन्दुको रगत उमाल्नुपर्छ भन्दै बढावा दिए । जब अल्ट न्यूजले उक्त भिडियोको स्रोत पत्ता लगायो, त्यो भिडियोमा देखाइएको दृश्यले मेक्सिकोको सामूहिक हत्या भन्ने पुष्टि भयो ।

सिन्हालाई विश्वास छ कि केही अति आक्रमक सामाजिक सञ्जालका पोस्टलाई आईटी सेलले प्रचार गरिरहेको छ, जसमा भाजपाका हनुमानले लगानी गरेका छन् । उनले बताएअनुसार भाजपासँग सम्बन्धित मानिसहरूले वेबसाइट बनाएर मोदी समर्थक प्रोपागान्डाको प्रचार तथा शत्रुलाई आक्रमण गर्ने गर्छन् । ‘उनीहरू संगठित र फूर्तिला छन्,’ उनले भने, ‘उनीहरूले निकै समयअघि गुजरातमा आफ्नो काम फत्ते गरिसकेका छन् ।’

सत्तामा मोदीले आफ्नो कब्जा जमाएसँगै उनले त्यो शक्ति मूलधारका निर्गमलाई मौन बनाउन प्रयोग गरे । सन् २०१६ मा उनको प्रशासनले टेलिभिजन सूचना सञ्जाल एनडीटीभीलाई कुल्चिन सुरु गर्‍यो । सन् १९८८ देखि प्रसारण सुरु गरेको यो रोचकमध्ये एक अति विश्वसनीय न्यूज च्यानलको रूपमा प्रख्यात थियो, सामान्य निर्वाचनको मतगणनासँगै यसको वेबसाइट प्रतिदिन १६.५ बिलियनले भिजिट गर्थे । यो परिस्थितिको जानकार दुई मानिसका अनुसार मोदीको प्रशासनले लगभग सबै सरकारी विज्ञापन सञ्जालबाट हटाएको थियो, जुन राजस्वको प्राथमिक स्रोतमध्ये एक थियो र उनको क्याबिनेटका सदस्यले प्राइभेट कम्पनीलाई विज्ञापन खरिद नगर्न दबाब दिएका थिए । एनडीटीभीमा अहिले करिब ४ सय कर्मचारी छन्, जुन पहिलेको तुलनाको एक चौथाइ हो । त्यहाँँ रहेका पत्रकार बताउँछन् कि कतिसम्म टिक्ने हो, उनीहरूलाई थाहा छैन । ‘यो विपद्को समय हो,’ एकजनाले मलाई बताए ।

सोही वर्ष करन थापर नामक पत्रकार, जसले मोदीलाई गुजरात दंगाबारे पश्चात्ताप गर्नुहुन्न भनी सोधेका थिए, उनको रात्रि कार्यक्रममा भाजपाका सबै आउन छाडे । थापर, जो सायद राष्ट्रकै अतिप्रसिद्ध टेलिभिजन पत्रकार थिए, उनले अचानक राजनीतिलाई सार्थक रूपमा समावेश गर्न सकेनन् । त्यसपछि उनलाई थाहा लाग्यो कि मोदीको मन्त्रिमण्डलका सदस्यले उनलाई निकाल्न मालिकलाई दबाब दिइरहेका थिए । ‘त्यसले तपाईंलाई विषाक्त पार्छ,’ थापरले मलाई भने, ‘यो त्यसको कुरा थिएन, जसलाई लेख्न सकियोस् । त्यो वार्तालाप थियो– हामीलाई उनी नजिक रहेकोमा निको लागेको छैन ।’ सन् २०१७ मा उनका साहुले उनको कन्ट्र्याक्ट रिन्यु नगर्ने इच्छा जाहेर गरे र सोही कारण उनले च्यानल छाडिदिए ।

मोदी सरकारको निशानामा उद्यमी सम्पादक पनि थिए । पछिल्लो वर्ष राष्ट्रको अति सम्मानित पत्रिका ‘हिन्दुस्तान टाइम्स’ का सम्पादक बबी गोसले मुस्लिमविरुद्ध गरिएको हिंसाको शृंखला नै प्रकाशन गरे । त्यसपछि टाइम्सका प्रकाशकसँग निजी भेट गरे र भोलिपल्ट नै गोसलाई जागिर छाड्न भनियो । सन् २०१६ मा ‘आउटलुक’ ले नेहा दीक्षितले गरेको हैरान पार्ने अनुसन्धान प्रकाशित गर्‍यो, जसमा आरएसएसले दर्जनौँ संख्यामा विद्यालय जान नपाएका आसामी बच्चालाई पढाएको र पछि देशका अन्य भागका हिन्दु राष्ट्रवादी शिविरमा पठाउन राजी पार्ने गरेको खुलासा गराइएको थियो । उक्त अवस्थाबारे जानकार व्यक्तिका अनुसार ‘आउटलुक’ का प्रकाशक, जो भारतका अति धनाढ्य परिवारमध्ये एक हुन् र जसको व्यापार सरकारको स्वीकृतिमा निर्भर रहन्छ, उनी मोदी प्रशासनको दबाबमा परे । ‘उनीहरूले साम्राज्य ध्वस्त पार्नेछन्,’ ती मानिसले भने । त्यसको लगत्तै ‘आउटलुक’ मा निकै लामो समयसम्म सम्पादक रहेका कृष्ण प्रसादले राजीनामा दिए ।

अयुब र दीक्षित दुवैले बताएअनुसार मूलधारका प्रकाशकले उनीहरूको कार्यको प्रायोजन गर्दैनन् । ‘भारतका अधिकांश राम्रा रिपोर्टर स्वच्छन्द छन्,’ अयुबले मलाई भनिन्, ‘त्यहाँँ जाने कुनै ठाउँ छैन ।’ बदनामीको कारक रहने समाचारको बरु केही हदसम्म प्रभाव देखिन्छ । जुनमा बिजनेस स्ट्यान्डर्डले मोदी सरकारले जीडीपीको आँकडा लगभग दुईको अंकले बढाएको बतायो । उक्त रिपोर्टले नागरिकलाई चिच्याउने बनायो । तर, मोदीले माफी मागेनन् र कुनै अधिकारीलाई पनि राजीनामाका लागि दबाब दिइएन ।

केही साना संगठनले मात्र निरन्तर आक्रामक कभरेज गरे । तीमध्येका प्रसिद्ध ‘द क्याराभान’ र ‘वायर’ नामक न्यूज साइट हुन्, जसमा कर्मचारी भनेका करिब सत्तरी जना पत्रकार हुन्, यसले एउटा ठूलो शहरलाई कभर गर्न सक्दैन, उसले एक्लै करोडौँ जनता रहेको देश हाँकिरहेको छ । सन् २०१७ मा अमित शाहका छोराले गरेको व्यापारिक सम्झौतामा ‘वायर’ ले प्रश्नचिह्न खडा गरेपछि मोदीका मन्त्रीले उक्त साइट चलाउन अनुदान दिनेलाई सो रोक्न दबाब सिर्जना गर्न थाले । उक्त सम्झौतालाई नमान्ने शाहका छोराले पनि मुद्दा दायर गरे, जसलाई प्रतिकार गर्नु मूल्यवान् थियो । उक्त साइटका संस्थापक सम्पादक सिद्धार्थ बरदराजनले मलाई भने कि शाहका छोरा सरकारसँग मात्र नभएर प्रतिपक्ष मिडियासँग पनि भिडिरहेका छन् । ‘हामी मान्दछौँ कि यो देशका जनता स्वतन्त्रता र प्रजातन्त्रलाई अति महङ्खव दिन्छन् र जब तिनको स्वतन्त्रता नष्ट हुनेछ, उनीहरूलाई तब महसुुस हुनेछ,’ उनले भने, ‘तर मिडियाको बृहत् हिस्सा उनीहरूलाई विल्कुलै फरक कुरा बताउन ब्यस्त छ ।’

मोदीका समर्थकले तिनको समाचार बेलाबखतमा रिपब्लिक टीभीबाट पाइरहन्छन्, जसले सार्वजनिक लज्जा तथा धारिला अपमानलाई फिचरिङ गर्छ, जुन सामान्यतया सबैको हुन्छ तर अधिकांश ‘कमिना’ मोदीका पक्षपाती हुन्छन्, यससँगै भाजपाको समर्थनमा २०१७ मा स्थापना भएको फक्स न्यूज बीबीजी न्यूजआवरजस्तै दखिन्छ, मुलायम कपाल भएका अक्सफोर्डबाट ग्र्याजुएट रिपब्लिक टीभीका स्टार अर्नब गोस्वामी मोदीको पहलको विराधीजस्तो बन्ने नाटक गर्छन् ।

सन् २०१७ देखिको सामान्य कार्यक्रममा गोस्वामीले फिल्म थिएटरले राष्ट्रिय गान अनिवार्य बजाउनुपर्ने नियमको जिकिर गरे र जनतालाई किन खडा हुन आवश्यक छ भने उनका अतिथि, मुस्लिम सदनका सदस्य, वारिस पठानले सो रोजाइको विषय रहेको तर्क गरे । ‘तपाईं किन खडा हुन सक्नुहुन्न ?’ गोस्वामीले पठानलाई थर्काए । पठानले उत्तर दिनुपूर्व उनले भने, ‘तपाईं किन खडा हुन सक्नुहुन्न ? तपाईंको यस कुरासँग के समस्या छ ?’ पठानले उत्तर दिन खोजे तर कपाल हल्लाउँदै गोस्वामी चिच्याइरहे । ‘म किन भनेर तपाईंलाई भन्नेछु किनकि म तपाईंलाई भन्नेछु । म तपाईंलाई भन्नेछु । म तपाईंलाई भन्नेछु । के म भन्न सक्छु ? उसो भए किन रोक्नुहुन्न र म किन भनेर भन्नेछु ? राष्ट्रविरोधी नबन्नुस् ! राष्ट्रविरोधी नबन्नुस् ! राष्ट्रविरोधी नबन्नुस् !’

पत्रकारले गर्ने छानबिनको अभावले हल्ला नियन्त्रण गर्न मोदीलाई असीम स्वतन्त्रता मिल्यो । सन् २०१९ मा भएको उनको पुनर्निर्वाचनको महिनामा आएर यो कुरा स्पष्ट भयो । व्यापारमा संलग्न उनका सहयोगीको आडमा मोदीले एउटा अभियान चलाए, जसमा ५ अर्ब डलर खर्च भएको बताइएको थियो । निर्वाचन नजिकिएसँगै मोदीको अस्थिर अस्तित्व धरापमा पर्दै त थियो नै, त्यसमा कमजोर अर्थव्यवस्थाको चाप पनि थपियो । १४ फेब्रुअरीका दिन एक आत्मघातीले काश्मिरमा रहेका भारतीय सेनाको क्याम्पमा कारमा गई बम विस्फाेट गराए, जहाँ ४० भारतीय सैनिकको मृत्यु भयो ।

उक्त हमलाका कारण उक्सिएका मोदीले जनताको रगत उम्लिरहेको छ भन्दै शृंखलावद्ध भाषण गरी आक्रमणको आरोप पाकिस्तानलाई लगाउँँदै हजारौँ सैनिक काश्मिर पठाए । भाजपाका समर्थकले सामाजिक सञ्जालमा पाकिस्तानको विरोध गर्दै मोदीको समर्थन गरे, जहाँ उनीहरूले मोदीलाई शेरको संज्ञा दिए । सोही समयमा एक विधवालाई सान्त्वना दिँदै गरेको मोदीको टेलिफोन–वार्ता सञ्जालमा भाइरल बन्यो । तर, पछि यो थाहा भयो कि उक्त रेकर्डिङ २०१३ को थियो ।

धेरै भारतीयका लागि यो एक निराशावादी कदम सावित भयो, जसले धर्मनिरपेक्षता र समावेशी दर्शनको सपना देख्दै आएका थिए । ‘आउटलुक’ सम्पादक प्रसादले मलाई भने, ‘गान्धी र नेहरू महान् ऐतिहासिक व्यक्तित्व पनि उनीहरू पतन भएका थिए भन्ने मलाई लाग्छ ।’

फेब्रुअरी २६ मा मोदीले बालकोट शहरमा हवाई आक्रमण गर्न आदेश दिए, जहाँ लडाकू प्रशिक्षण शिविर रहेको उनले जिकिर गरेका थिए । सहानुभूतिकर्ताले त्यसलाई विजयको संज्ञा दिए, उनीहरूले भने विनाशकारी परिदृश्यका छवि बाहिर निकालेर आधिकारिक स्रोतको हवाला दिँदै ३ सय लडाकू मारिएको दाबी गरे । तर, पश्चिमी संवाददाताले स्थलगत रिपोर्टिङ गर्दा कुनै शव भेटेनन् । त्यहाँँ भत्किएका घर, ढलेका रुख र केही खाडल थिए । मोदीका अधिकांश बात आलाकाँचा र बनावटी पाइए । अल्ट न्यूजका प्रतीक सिन्हाका अनुसार मारिएका भनी फोटोमा देखाइएका पाकिस्तानी सिपाही कोही लु लागेर मरेका, कुनै फोटो हडतालका र अर्मा–२ नामक भिडियो गेमबाट साभार गरिएको थियो ।

तर लाखौँकाे संख्यामा अशिक्षित जनता भएको देशमा मोदीको यो खेलले बाजी मार्‍यो । मोदी निर्वाचनमा सामेल भए र विजय पथमा लम्के । भाजपाले प्रतिनिधिसभामा अधिकांश सिट ल्यायो र मोदी दशककै शक्तिशाली प्रधानमन्त्री बने । मोदीका सहायक अमित शाहले सामाजिक सञ्जाल असाध्यै शक्तिशाली शस्त्र रहेको कुरा कार्यकर्तालाई बताए । ‘म के भन्दै छु भन्ने कुरा तिमीहरूलाई थाहा छ,’ उनले भने, ‘हामी इच्छानुसारको सन्देश जनतासम्म पुर्‍याउन सक्छौँ, चाहे त्यो मीठो–तीतो तथा सत्य–असत्य जे होस् ।’

अधिकांशका लागि मोदीको पुनर्निर्वाचनले यो बताएको थियो कि उनले भारतीय समाजको डलराग्दो रहस्यको पर्दाफास गरेका छन्, साम्प्रदायिक बयानबाजीको सहायतामा देशका नेताले हिन्दुबाट मोदीलाई यस्तो शक्ति दिलाएका थिए, जुन खोसिन लगभग असम्भव थियो । त्यसपछिका महिनामा हिन्दु प्रभुत्वलाई प्रभावकारी पार्न मोदी सरकारले केही असाधारण कदम चाल्यो । तीमध्ये सबैभन्दा उल्लेखनीय काम काश्मिरको विशेष ओहदा खारेज र आसामका २० लाख नागरिकको नागरिकता खोस्ने प्रपञ्च थियो, जो दशकौँअघि बंगलादेशको सीमा तरी भारत छिरेका थिए । सेप्टेम्बरमा सरकारले रातारात गैरकानुनी बासिन्दा बनेकाहरूका लागि नजरबन्दी हिरासत बनाउन सुरुआत गर्‍यो ।

धेरै भारतीयका लागि यो एक निराशावादी कदम सावित भयो, जसले धर्मनिरपेक्षता र समावेशी दर्शनको सपना देख्दै आएका थिए । ‘आउटलुक’ सम्पादक प्रसादले मलाई भने, ‘गान्धी र नेहरू महान् ऐतिहासिक व्यक्तित्व पनि उनीहरू पतन भएका थिए भन्ने मलाई लाग्छ ।’

‘अहिले सब थोक फेरिएको छ । संस्थान, विश्वविद्यालय, अनुसन्धान एजेन्सी, अदालत, मिडिया तथा सार्वजनिक सेवाहरू ध्वस्त भएका छन् । हामी ५०/६० वर्षसम्म कस्ता थियौँ भनेर झुटाे आश्वासन दिनबाहेक मसँग यसको ताङ्खिवक तर्क शेष छैन । तर, हामी अहिले त्यो दलदलमा फर्किंदै छौँ, जुन हामीले सधैँ चाहन्थ्यौँ, जुन अल्पसंख्यकलाई उनीहरूको औकात देखाई एक कुनोमा थन्क्याउनु, काश्मिर फत्ते गर्नु, मिडियालाई बर्बाद पार्नु र भ्रष्टाचारीलाई राष्ट्रसेवक बनाउनु हो । र, यो सब हिन्दु धर्मको पुनरुत्थानका लागि गरिएको छ । भारत यस्तो देश बन्दै छ, जुन यो सधैँ बन्न चाहन्थ्यो ।’

सन् २०१६ मार्च ३१ का दिन पेहलु खान नामक दुग्ध किसान आफ्ना नातेदारसँग गाई किन्ने उद्देश्यका साथ जयपुर हिँडेका थिए । घर फर्कंदै गर्दा मानिसहरूको रेखाले उनको ट्रकको बाटो रोक्यो र उनलाई घेरा हाली गाईको मासु बेच्ने भनेर आरोप लगाइयो । गाईलाई हिन्दु धर्ममा पवित्र मानिन्छ र भारतका अधिकांश प्रान्त गोवध बर्जित छ । तर, स्वाभाविक रूपमा मरेका गाईको मासु खानु र छाला काड्नु कानुनतः बर्जित छैन र यसै कारण यस्ता काम गर्ने हिन्दुकै ‘तल्ला जाति’ र मुसलमानलाई मिथ्या आरोप लगाइन्छ । त्यसपछि खान र उनका नातेदारलाई ती मानिसले ट्रकबाट थुते र मुस्लिमविरोधी नारा लगाउँदै कुटपिट गरे । ‘हामीले उनीहरूलाई गाई किनेको बिलसमेत देखायौँ । तर, ती मानेनन्,’ खानका भतिजा अजमतले भने । खानलाई अस्पताल लगियो, जहाँ उनले देहत्याग गरे ।

खानका आफन्तले नौ जना आक्रमणकारीको पहिचान गरेका थिए । तीमध्ये अधिकांश बजरङ दलका सदस्य थिए, जुन आरएसएसको युवा संगठन हो र यसले आरएसएसका सदस्यलाई बल र सुरक्षा प्रदान गर्ने गर्दछ । देशभित्रका मुसलमानको हत्या प्रकरणमा यो दल मुछिँदै आएको छ ।

बजरंग दल राजस्थान च्याप्टरका प्रमुख अशोक सिंहलाई मैले जयपुरमा भेटे । सिंहले मलाई यो बताए कि उनी र उनीसँगैका मानिसहरू गाईलाई चोरी–शिकारीको महामारीबाट बचाउन कर्तव्यनिष्ठ छन् । केही मिनेटसम्म उनले गाईको महात्म्य सुनाए । उनका अनुसार प्रत्येक जनावरमा ३६० मिलियन देवीदेवता हुन्छन् र यसको गोबरमा समेत मानवका लागि फाइदाजनक औषधिय गुण हुन्छ । ‘उनीहरू तिनलाई काट्छन्, उनीहरूले मार्छन्,’ सिंहले मुस्लिमबारे भने, ‘यो एक षड्यन्त्र हो ।’ उनले बजरंग दलका सदस्यले खानलाई रोक्न खोजेको स्वीकार गरे तर हत्या भने अन्य कसैले गरेको बताए । ‘त्यहाँँ भीड थियो,’ उनले भने, ‘त्यो हामीले नियन्त्रण गरिनसक्नुको थियो ।’

खानका नातेदारले आक्रमणकारीको पहिचान गरे । र, तिनलाई मुद्दा लगाइयो तर उनीहरूको पक्षमा स्थानीयको भावुकता मजबुत रूपमा आयो । अभियोजकले कुनै प्रत्यक्षदर्शी तथा सेलफोन भिडियो प्रमाण दिन अस्वीकार गरेपछि सबै आक्रमणकारीलाई अपराधमुक्त गराइयो । ‘मुद्दामा धाँधली भयो,’ काशिम खान नामक पारिवारिक वकिलले मलाई बताए, ‘फैसला पुर्पक्ष हुनुभन्दा पहिल्यै तय गरिसकिएको थियो ।’

फ्याक्टचेकरका मुताबिक एक संस्था, जसले मिडिया रिसोर्टको सर्भे गरेर सामुदायिक हिंसा पहिचान गर्छ, पछिल्लो दशकमा धार्मिक मामिलामा करिब ३ सय घृणित अपराध भए, जसमध्येका लगभग सबै मोदी प्रधानमन्त्री बनेपछिका थिए । हिन्दु जत्थाले दर्जनौँ मुस्लिमको हत्या गरे । ती हत्याका घटना, जो बजरंग दलका सदस्यद्वारा बहकाइएका थिए, अवैद्य हत्याका नामले चिनिए, जसले पुनर्निर्माणपश्चात् दक्षिण अमेरिकीलाई बढारेको हिंसालाई आह्वान गरिएको भनियो । उक्त हत्या आरएसएस र यसका सहयोगीले निर्माण गरेको हिस्ट्रियाको पृष्ठभूमिविरुद्ध गयो, जसबाट लगभग १ अर्बकाे संख्यामा रहेका शक्तिशाली, विशाल बहुसंख्यकको पागल कहानी एक सानो अल्पसंख्यकको सिकार भइरहेको छ ।

मुस्लिमको हत्यापश्चात् मोदी सामान्यतः केही बोलेनन् र कमै पत्रकार सम्मेलन गर्ने उनलाई लगभग कहिल्यै कसैले त्यसबारे सोधेन । तर, उनको सहयोगीले अक्सर हत्यारालाई सम्मान गरिरहे । २०१७ को जुनमा गाई बेचबिखनको आरोप लागेका अलिमुद्दिन अन्सारी नामक मुस्लिमलाई रामगढ नामक गाउँमा कुटीकुटी मारियो । बीजेपीका स्थानीय नेतासँगै ११ जना हत्याको अपराधी ठहरिए तर गत जुलाइमा उनीहरू रिहा भए । उनीहरूको रिहाइमा तीमध्येका आठजनालाई भाजपाका नागरिक उड्ययनमन्त्री जयन्त सिन्हाले भेटे । हार्वर्डबाट ग्य्राजुएट भएका र म्याककिन्से एण्ड कम्पनीका भूतपूर्व सल्लाहकारसमेत रहेका सिन्हाले ती मानिसहरूलाई माला अर्पण गरी मिठाई भेट दिए । ‘मैले गरिरहेको सबै काम कानुनको उचित प्रकिया हो,’ उनले त्यसबखत भनेका थिए ।

उत्तर भारतमा हिन्दु राष्ट्रवादी यो मानेमा सर्वत्र आतंकित छन् कि मुस्लिम पुरुषहरू हिन्दु महिलालाई बहकाएर विवाह तथा देहव्यापारमा संलग्न गराउने खुफिया अभियानमा सक्रिय छन् । गोवधको हिस्ट्रियासँगै ह्वाट्सएपजस्ता सामाजिक सञ्जालमा आक्रोश देखिन थाल्यो र सो अफवाह अन्धाधुन्ध फैलियो । जिहाद प्रेम भन्ने उपाय, गोमांससँगै मदिरापान र इच्छानुसारका हिन्दु महिलाको शिकार गर्ने लम्पट मुस्लिम पुरुषको तस्बिरमा आधारित थियो । अधिकांश क्षेत्रमा हिन्दु महिलासँग देखिने मुस्लिम पुरुषमा आक्रमणको खतरा बढ्यो । भाजपाका सदस्य र उत्तरप्रदेशका मुख्यमन्त्री योगी आदित्यनाथले दुई वर्षपहिले एन्टी रोमियो दल स्थापित गरे, जसले हिन्दु महिलालाई लालायित गर्ने मुस्लिम पुरुषमाथि दुर्व्यवहार गर्थ्यो । अनेक हिन्दु पुरुषलाई गिरोहले गल्तीबस कुटेपछि उक्त दल खारेज गरियो ।

आइशा नामक हिन्दु युवतीसँग हरियाणाको एक गाउँमा मैले कुराकानी गरे । एक वर्षपहिले ओमर नामक मुस्लिम पुरुषसँग उनको भेट भएको थियो, जो आध्यात्मिक औषधिको बिक्रेता थिए र आमाको उपचारार्थ उनको घर आइरहन्थे । उनीहरू प्रेममा परे र आइशाले इस्लाम धर्म अपनाएसँगै विवाह गर्ने निर्णय गरे । ‘उनको परिवार भयभीत थिए,’ उनले भनिन् । एक रात, आइशा ओमरसँगै भागिन्, जसको गाउँ केही माइल पर थियो र उनीहरूले दर्गामा गएर बिहे गरी नातेदारसँगै रहन थाले । आइशाले भनिन् कि कैयौँ महिनासम्म उनको परिवारले उनलाई तलाखका दिन भनिरहे र एक समयमा उनका पिताजीले पेस्तोल दिएर आत्महत्या टिप्पणीमा सही गर्न लगाए । ‘म असाध्यै दु:खी थिएँ र लगभग मानिसकेकी पनि थिएँ,’ उनले भनिन् ।

एक रात ओमर साइकलमा निस्केसँगै दुई जना मानिसले स्कुटर लिएर उनको पिछा गरे । तीमध्ये एकले बन्दुक झिकेर ओमरलाई गोली हान्यो र मारिदियो । आइशा कहिल्यै पनि माइत जान्नँ भनेर ओमरको परिवारसँगै बस्न थालिन् । ‘म शतप्रतिशत विश्वस्त छु कि मेरो सुहागको हत्याको पछि मेरै माइतीको हात छ,’ उनले भनिन् ।

अयुब बच्चा हुँदा पुरुषहरूको एक समूह उनको घर नजिकको बाटोभन्दा तलको चौरमा प्रार्थना गर्न तथा मार्सल आर्ट सिक्न जम्मा हुन्थे । आरएसएसमा आवद्ध स्थानीय पुरुषहरूले हिन्दु प्रभुत्वको उत्सव मनाउँदै नारा भट्याउँथे, ‘मातृभूमिकी जय !’ ती पुरुषहरू मित्रवत् व्यवहार गर्थे । उनी सम्झिन्छिन्, ‘मुस्लिमलाई समावेश गर्न उत्सुक देखिन्थे ।’ तर उनले स्कुलमा यो पढेकी थिइन् कि आरएसएसको एक अनुचरले गान्धीको हत्या गरेको थियो । त्यसैले उनी र उनको भाइ अरिफ उनीहरूदेखि टाढा रहन्थे । ‘हामी त्यो सम्मोहन हेर्न सक्थ्यौ,’ उनले भनिन्, ‘तर मलाई त्यहाँँ जान मन परेन ।’

अहमदावादको एलिसब्रिज नगर विद्यालय नं १२ को खेलमैदानमा एकाबिहानै मैले दर्जनौँ पुरुषहरूले आरएसएसको केसरी तिरंगा उचालिरहेको देख्थे । ती १८ देखि ६३ उमेरसम्मका थिए, जो तन्दुरुस्त र बलिया देखिन्थे, जसमध्ये अधिकांशले समूहको हस्ताक्षर भएको खाकी जागे लगाउँथे । उनीहरू योग मुद्रा र व्यायामबाट सुरु गर्थे । त्यसपछि काठको डण्डी बोकेर उनीहरू मार्सल आर्ट देखाउन थाल्दथे । ती पुरुषहरू निश्चित संरचनामा खुट्टा चलाउने र आक्रमण गर्ने गर्नुका साथै सँगसँगै चलायमन हुन्थे ।

‘एक – दुई – तीन – चार, एक – दुई – तीन – चार...’ उनीहरूको नायक चिच्याउँथे । ‘आफैँलाई अभ्यस्त छु भन्ने नठान, मैले धेरै गल्ती देखिरहेको छु,’ उनीहरू चौर अर्धगोलाकार भई टुङ्ग्याउथे र सूर्यदेवताको स्तुति गर्थे, ‘हे सूर्यदेवता, दीप्तिमान तपाईं, अन्धकार हटाउने, जीवनको स्रोत पनि ।’ उनीहरूले यो चिच्याएर अन्त्य गर्थे । ‘भारत माताकी जय ।’

त्यसपछि ती पुरुषहरू जसमा इन्जिनियर, वकिल, गहना व्यापारी तथा प्रहरी अधिकारी पर्दथे, उनीहरूले हाँस्दै र ताली बजाउँदै एकअर्काको ढाड सुम्सुम्याउँथे । उनीहरूले साथमै आरएसएसको पाल्दी अध्याय पूरा गर्थे, जुन भारतभरका १० हजारमध्येको एक हो । पाल्दी हिन्दु वर्चश्व रहेको छिमेक हो तर केही माइलनजिकै मुस्लिम अल्पसंख्यकको बस्ती छ, जून २००२ मा आक्रमणको शिकार भएको थियो । उक्त बिहान त्यहाँँ राजनीतिबारे त्यति चर्चा हुँदैन । ‘म यहाँँ बस् तन्दुरुस्त रहने हेतु आउँछु,’ नेहल बुरासिन नामक एक विद्यार्थीले मलाई बताए ।

आरएसएसको धर्तीप्रतिको नजरियाको व्याख्या सुन्न मैले सुशान्त त्रिवेदीसँग बातचित गरे, जो भाजपाका आजीवन सदस्य हुनुका साथै वर्तमान प्रवक्ता पनि हुन् । दिल्लीको राजदूत होटलमा डिनर लिँदै गर्दा त्रिवेदीले मलाई यो बताए कि आरएसएस हिन्दुत्वको प्रचारप्रति समर्पित छ, जसको माने यो हो कि हिन्दुका लागि पहिलो र सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण मुलुक भारत हो । उनले भने, योजस्तै संसारको सबैभन्दा ठूला संस्थामध्येको एक हो । आरएसएसको ९४ वर्षको इतिहासमा यो भारतका हरेक प्रजातिका समुदायसँग भिजेको छ ।

सलाद टोक्दै त्रिवेदीले आरएसएसबारे बोल्दा हडबडाएका थिए । उक्त संस्थाका अनुसार यसले करिब ३० हजार प्राथमिक तथा माध्यमिक विद्यालय सञ्चालनमा ल्याएको छ र कैयौँ अस्पताल पनि जो खासँगरी दुर्गम क्षेत्रमा बनाइएका छन् र यसले राष्ट्रभरमा दोस्रो ठूलो श्रमिक संघ चलाएको छ, जहाँ किसानको विशाल सञ्जाल छ र यो फोहाेर बस्तीको हितार्थ काम गर्ने सामाजिक संस्था हो । भारतको प्रमुख प्रभावशाली पार्टी भाजपा अन्ततः यसको प्रार्थनामा जुट्यो ।

‘यसकारण, तपाईं देख्न सक्नुहुन्छ कि आरएसएसको तुलनामा भाजपाले गरेको कार्य सानो हो,’ उनले भने । वास्तवमा आरएसएस द्रुततर रूपमा राज्यभित्रको राज्य बनिरहेको छ, जसले हिन्दुस्तानलाई भित्रैदेखि समाएको छ । गर्मीको समयमा उक्त संस्थाले यो घोषणा गरेको थियो कि यसले एक विद्यालय स्थापना गर्दै छ, जसले सशस्त्र बलमा भर्ती हुन नौजवानलाई तालिम प्रदान गर्दछ । यो वर्ष १ सय ५० भन्दा बढी पूर्वअधिकारीले जवानहरूलाई पत्रमा हस्ताक्षर गराए, जहाँ पूर्णतः अस्वीकार्य फौजलाई राजनीतिक उद्देश्यका साथ प्रयोग गरिएको आरोप लगाइएको थियो । उनीहरूले पाकिस्तानको सीमामा भएको आक्रमणको श्रेय मोदीलाई दिए र केही भाजपाका नेताले यो दाबी गरे कि उक्त सेना ‘मोदीको सेना’ हो ।

त्रिवेदीले मलाई बताए कि आधुनिक भारतलाई जान्ने तरिका यो स्वीकारेर हो कि हिन्दुत्व सामान्यतः एक धर्म होइन, यो जीवन–मार्ग हो । भारतमा जन्मने जोसुकै हिन्दुत्वको हिस्सा हुन् । त्यसैले भारतका अन्य सबै मजब हिन्दुत्वका कारण अस्तित्वमा छन् र यसमा अधीनस्थ छन् । ‘इस्लामी संस्कृति यहाँ बचिरहेको कारण हिन्दु सभ्यता हो,’ उनले भने ।

हिन्दुत्व परियोजनाको एक अंश, जसका कारण भाजपाका नेताहरूले देशभरिका विद्यालयका पाठ्यपुस्तक पुनर्लेखन गरिरहेका छन् र भारतमा ३ सय वर्षसम्म शासन गरेका मुस्लिम सुल्तान तथा मुगलकालको इतिहास मेटाइरहेका छन् । भाजपाका नेताले मुगल महलको नाम हिन्दुत्वको प्रभाव रहने गरी फेरिरहेका छन् । गत वर्ष केन्द्रीय भारतमा करिब १ सय ५० वर्षपहिले निर्मित मुगलसराय रेलवे स्टेसनको नाम परिवर्तन गरी दिनदयाल उपाध्यायको नाममा राखियो, जो हिन्दु राष्ट्रवादी दक्षिणपन्थी नेता थिए । अल्लाहवाद, जहाँ १० लाखभन्दा बढी मानिस बस्छन्, यसलाई अहिले प्रयागराज भनी संस्कृत नाम दिइयो, जसको अर्थ त्याग गर्ने स्थान भन्ने हुन्छ । नोभेम्बरमा अयोध्याको घटना पुनः समाचार बन्यो र फोडिएको बाबरी मस्जिद भएको स्थानमा हिन्दु मन्दिर निर्माण गर्नका लागि भारतको सर्वोच्च अदालतले बाटो खोलिदियो । हजार पृष्ठको फैसलामा मस्जिद बनाउनका लागि मन्दिर भत्काइएको भन्ने कुनै प्रमाण थिएन र चिढिएको जनभीडले उक्त दर्गामा तबाही मच्चाएको हो भनियो । तापनि यसले उक्त जमिनमाथिको अधिकार सरकारी गुठीलाई सुम्पियो, भाजपालाई प्रभावकारी तबरले कार्य सुचारु गर्न दिइएको हो ।

त्रिवेदीका अनुसार आरएसएसका कसैमा पनि इस्लामप्रति शत्रुभाव छैन । ‘तर, कतिसम्म विश्वास गिरेको थियो भनेर बुझ्नु महत्त्वपूर्ण कुरा हो,’ उनले भने, ’हिन्दुस्तानमा सबैभन्दा बढी शिक्षित समुदाय फारसी हो, जुन एक अल्पसंख्यक हो । दोस्रो अतिशिक्षित भनेको ख्रिस्टियन हुन्, यो पनि अल्पसंख्यक नै हुन् । एकदमै धनी भनेका जैन हुन्, जैन पनि अल्पसंख्यकमध्येकै पर्छन् । अति उद्यमी अल्पसंख्यक भित्रकै शिख हुन् । भारतको पहिलो आणविक वैज्ञानिक फारसी थिए, जो अल्पसंख्यकमा पर्दथे,’ उनले भने, ‘उसो भए मुस्लिमसँगको समस्या के हो ? म तपाईंलाई बताउनेछु । उनीहरू जिहादी विचारधाराको बन्दी भएका छन् ।’

जब अयुब र फोटोग्राफरलाई श्रीनगरको अस्पतालबाट लगियो, मैले बाटोमा लुक्ने स्थान फेला पारे, जुन भित्तो तथा फलफूल व्यापारीका कारण छेकिएको थियो । अयुब गम्भीर समस्यामा पर्न सक्थिन्, यदि कसैले यो चाल पायो कि उनी कुनै विदेशीसँग लुकेर भित्रिएकी हुन् । लगभग एक घण्टापछि भने उनीहरू देखा परे । अयुबका अनुसार इन्टिलिजेन्स अफिसरले उनीहरूलाई लक्षित प्रश्न गरे र उनीहरूलाई चेतावनीका साथ छाडिदिए, ‘फर्केर नआऊ ।’

भोलिपल्ट बिहान हामी परिगाम नामक गाउँमा पुग्यौँ, जुन पाकिस्तान विरोधी मोदीको हवाई आक्रमणलाई अभिप्रेरित गर्ने आत्मघाती आक्रमण भएको ठाउँ नजिकै थियो । हामी सुनेअनुसार भारतीय सुरक्षा बलले नगरमा प्रवेश गरी कैयौँ मानिसलाई हिरासतमा लिइसकेको थियो । उक्त विद्रोहलाई राजधानीबाहिरको गाउँमा ठूलो समर्थन थियो र परिगाम जाने सडक भारतीय आर्मी चेकपोइन्टका रेजर वायर र बालुवाका झोलाले मार्क गरिएको थियो । अधिकांशका लागि बाटो सुनसान थियो ।

गाउँमा स्थानीयसँग कुरा गर्न अयुबले कार रोकिन् । केही मिनेटमै उनले पत्ता लगाइन् कि सुरुमा हामीले कोसँग कुराकानी गर्नुपर्छ– साबिर एहमद, जो स्थानीय बेकरीका मालिक थिए । हामीले उनलाई आफ्नो द्वारमण्डपमा पलेटी कसेर बसेका पायौँ, जो ठूलो थुप्रोको बदाम छोडाइरहेका थिए । अन्तर्वार्तामा उनको सदा हुने बहस–टोलीको गतिभन्दा अयुब ढिलो थिइन्, उनले कौशीलाई अन्तर्वार्ताको स्थानका रूपमा रोजेकी थिइन् । मानौँ कि उनको त्यो एक अप्रत्याशित भेट थियो । ‘५५ वर्षका एहमदले उनलाई यो बताए कि छापा मार्ने बेलामा एउटा हतियारसहितको सवारी एक मध्यरातमा कराउँदै आई उनको दैलोमा रोकियो । भारतीय सेनाको विद्रोही विरोधी टुकडी राष्ट्रिय राईफलका दर्जनौँ सैनिक हतारहतार बाहिरिएर उनको झ्याल फुटाउन थाले । जब उनी र उनका दुई छोरा बाहिर आए, सैनिकले जवान पुरुषहरूलाई सडकमा घिसार्दै लगेर कुट्न थाले,’ उनले भने, ‘म सहायताका लागि चिच्याइरहेको थिए । तर, कोही बाहिर निस्केनन् । ‘सबै जना अति नै त्रसित थिए ।’

एहमदका छोरा कौशीमा आएर हामीसँग जोडिए । तीमध्ये मुजफ्फर नाम गरेका एक छोराले यो बताए कि सैनिकहरू युवादेखि चिढिएका थिए किनकि उनीहरू तिनको पहरेदारलाई ढुंगाको निशाना बनाउँथे । उनीहरूले मुजफ्फरलाई दर्गातिरको सडकमा लतार्दै झारे । ‘हामीलाई हानेझैँ गरी यो मस्जिदमा पनि ढुंगा हान्,’ सैनिकमध्येका एकले उनलाई आदेश दिए ।

मुजफ्फरका अनुसार उनी र उनको भाइ अलीलाई स्थानीय चौकीमा लगिएको थियो, जहाँ सैनिकहरूले तिनलाई सिक्रीले कुर्सीमा बाधेर बासको छडीले कुटे । ‘उनीहरू मलाई बारम्बार यो सोधिरहेका थिए, ‘के तैँले तिनलाई चिनेको छस्, जसले ढुंगा हान्छन् ?’ र, मैले यो भनिरहेँ कि मलाई त्यस्ता कोही थाहा छैन । तापनि उनीहरूले मलाई कुटिरहे,’ उनले भने ।

जब मुजफ्फर अचेत भए, उनले भने कि एक सैनिकले उनको खुट्टा र पेटलाई इलेक्ट्रोड्समा जोडेर करेन्ट लगाए । मुजफ्फरले आफ्ना गोडाको पछाडिपट्टिको डढेको छाला देखाउन सलवारको बाहुला ताने । केही समय यसरी नै चल्यो, उनले भने, ‘उनी अचेत हुन्थे र जब होस आउँथ्यो कुटाइ सुरु हुन्थ्यो ।’ ‘मेरो शरीरमा ऐठन हुन्थ्यो,’ उनले भने र रुन थाले ।

मुजफ्फर र अलीलाई छाडिदिएपछि तिनका बाबाले उनीहरूलाई अस्पताल लगे । ‘उनीहरूले मेरा हड्डी तोडिदिएका थिए,’ मुजफ्फरले भने । ‘म अब कहिल्यै आफूलाई खुदाको सामु झुकाउन सक्दिनँ ।’

उसको कुरालाई प्रमाणित गर्न असम्भव थियो । तर, उपत्यकामा अयुब र मैले सुनेका धेरै कुराहरूका आधारमा त्यो पीडा पत्यारिलो थियो । ‘म यिनै मान्छेको अलिक सुसंस्कृत संस्करण हुँ,’ अयुबले मलाई भनिन्, 'के भइरहेको छ भनेर म देख्न सक्छु, प्रपञ्चका आधारमा, झुटको सहारामा, सरकार जनतामाथि के गरिरहेको छ । यिनका प्राणभन्दा तिनका मुद्दा मूल्यवान छन् । तर, यी मान्छेसँग मेरो हरचीज साझा छ । म यिनको पीडा महसुस भएको छ ।

एक मध्याह्नमा अयुब र म सोउरा हुँदै हिँड्यौ, श्रीनगरको पुरानो नगरको मिहिनेती मोहल्ला जुन सशस्त्र दलसँग वार्ता गर्ने थलो बन्दै आएको छ । हामी त्यहाँँ पुग्दा आर्मी र प्रहरी थिएनन् किनकि उनीहरूमाथि साँघुरा गल्लीमा आक्रमण गरिन्छ । स्थानीयले हामीलाई यो बताए कि उनीहरूले सोरालाई स्वतन्त्र क्षेत्र मानेका छन् । सरकारी पक्षको जो कोही छिरे पनि आक्रमण गर्ने कसम छ । प्रत्येक पर्खालमा लेखिएको थियो । जसको छोटो रूप– जनसांख्यिकी परिवर्तन स्वीकार्य छैन । हामीले भेटेका काश्मिरीले फसेको महसुस गरे, उनीहरूको आवाज दबाइयो ।

सत्य समाचार उनीहरू कहिल्यै देखाउँदैनन्, युनुस, एक पसलका साहुहरूले भारतीय मिडियाबारे बताए । निकै दिनअघि उसको १३ वर्षको छोरो, इश्क, सशस्त्र बलद्वारा गिरफ्तार भई कुटिइएको थियो, जसरी ऊ स्वयम् ३० वर्षपहिले कुटिएको थियो । ‘कसैले कहिल्यै काश्मिरी के चाहन्छन् भनेर सोधेको छैन । भारतसँगै बस्ने कि पाकिस्तानमा सम्मिलित हुने वा स्वतन्त्र नै रहने,’ उनले भने, ‘हामी अनेक बादा सुनेका छौँ । हामीले आफ्ना हातले लास उठाएका छौँ, छुट्टिएका टाउका उचालेका, टुक्रिएका गोडा ठड्याएका र ती सबलाई एकैचोटि कब्रमा हालेका छौँ ।’

अधिकांश काश्मिरी अझै पनि भारतीय सार्वभौमसत्ता स्वीकार्न तयार छैनन् र केहीले बादा सम्झिन्छन्, जुन संयुक्त राष्ट्रसंघले १९४८ मा गरेको हो कि जनमतसंग्रहले प्रान्तको भविष्य निर्धारण गर्नेछ । काश्मिरको बेग्लै अवस्थिति थियो– धारा ३७० मा लेखिएको र स्वशासनका महत्त्वपूर्ण अधिकार रहेको । अधिकांश क्षेत्रको हकमा त्यो अधिकारको कहिल्यै महसुस नै भएन । ८० को दशकमा सुरु भएर पाकिस्तानको समर्थनमा रहेको सशस्त्र विद्रोहले उक्त क्षेत्रलाई रणभूमिमा बदलिदिएको छ । काश्मिरमा हुने द्वन्द्व एम्बुस र प्रतिहिंसाको युद्ध हो, विद्रोही संघर्ष, भारतीय सेना र सुरक्षा दल भाडियो ।

‘आरएसएस र अन्य हिन्दु राष्ट्रवादीले यो दाबी गरे कि काश्मिरमा अशान्ति फैलाउने प्रयासले आफैँलाई सिध्याउने प्रवृत्तिको सिर्जना गर्‍यो । त्यो विद्रोहले अर्थतन्त्रलाई अधोगतिमा डोर्‍यायो,’ तिनले भने, ‘धारा ३७० ले लगानी र बसाइसराइमा कटौती गरेको थियो, जसकारण काश्मिर पछि पारिरहेको पनि । उक्त धारालाई खारेज गर्ने मोदीको निर्णय आरएसएसको दृष्टिकोण, हिन्दु शक्तिले काश्मिरी गतिरोधको अन्त्यको गर्ने तर्कसंगत कार्यान्वयन हुने देखियो ।’

अयुब र म काश्मिरमा टहलिँदा भारतीय सरकारले कसरी कदम चालेको छ भन्ने अस्पष्ट थियो । आर्थिक क्रियाकलाप शून्यमा पुगेको थियो । विद्यालय बन्द थिए । काश्मिरीबाहिर संसार र एकअर्कादेखि बेखबर थिए । हामीकहाँ मानसिक रोगीको संख्या अत्यधिक छ, श्रीनगरका एक फिजिसियनले हामीलाई भने । कैयौँ काश्मिरीले चेतावनी दिए कि एक विस्फोट हुने सम्भावना थियो, जति बेला सुरक्षा संयन्त्र हटाइएको थियो । ‘२० वर्षपहिले गुजरातमा जे भएको थियो, मोदी त्यही गरिरहेका छन्, जति बेला उनले मुस्लिमको शरीरमाथि ट्याक्टर चलाए,' दुस्दया नामकी महिलाले भनिन् ।

एकजना प्रताप भानु नामक स्तम्भकारले लेखे, कि काश्मिरमा भारतीय प्रजातन्त्र मरिरहेको छ । उनका अनुसार देशभित्रका मुस्लिमहरू, जसले अतिवादलाई पराकाष्ठासम्म थेगेका थिए, यो निर्णयमा पुग्नेछन् कि उनीहरूले फर्केर हेर्ने केही शेष छैन । ‘भाजपा यो सोच्छ कि यसले काश्मिरलाई भारतीकरण गर्छ,’ उनले लेखे । तर, हामी भारतको काश्मिरीकरण भएको देख्नेछौः खुन र धोकामा लेखिने भारतीय प्रजातन्त्रको कथा ।

श्रीनगरमा अयुब र मैले मेघुनगरको छिमेकमा भेट गर्‍यौँ, जहाँका अधिकांश पुरुष लडाकू बन्नका लागि निस्किसकेका थिए । बाटोमा नजिर र फेमिदाको कुरा हुँदै थियो, जसको मोमिन नामक छोरालाई सैनिक कारबाहीमा बेपत्ता पारिएको थियो । एक रात केन्द्रीय रिजर्भ प्रहरी बल हातहतियारसहित उनको दैलोमा आयो । एक नकावधारी नागरिक जो जासुस थियो, उसले मोमिनलाई चिनायो । र, जवानहरूले उसलाई कतै टाढा लगे ।

हामीले फेमिदालाई उनको घरमा भेट्यौ, जति बेला उनी अनलंकृत बैठक कोठामा घुँडा टेकेर बसेकी थिइन् । उनले भनिन्, ‘छापामारेको भोलिपल्ट उनी बिहानै स्यार्पीको आधारक्याम्प पुगेकी थिइन्, जहाँ उनको छोरालाई लगिएको थियो । उसले उनलाई आफू कुटिएको बतायो ।’ ‘मैले उनीहरूसँग छोराको भीख मागिरहे । तर, उनीहरूले सुनेनन्,’ उनले भनिन् । जब फेमिदा फर्किइन्, प्रहरीले उनलाई सोही साझ बताए कि उनको छोरालाई शहरको केन्द्रीय जेलमा सारिएको छ । तर त्यहाँँका सुरक्षाकर्मीका अनुसार उसलाई उत्तर प्रदेशको जेलमा स्थानान्तरण गराइएको थियो, जुन राज्यको अर्को हिस्सामा पर्दथ्यो । ‘रुनुको अर्थ छैन,’ उनीहरूले भने ।

उसको विरुद्ध कस्तो मुद्दा दर्ता गराइन्छ भनेर फेमिदालाई कसैले भनेनन् । भारतीय गैरआतंकवादी नियमका अनुसार भने सुरक्षाकर्मीले दुई वर्षका लागि कुनै कारण देखाई वा विनाकारण पनि जुनसुकै काश्मिरीलाई गिरफ्तार गर्न सक्थे । तीन दशकदेखि काश्मिर खुला विद्रोहमा थियो र अधिकांश विद्रोही फर्किएका थिएनन् । ‘मैले यो स्वीकार्ने पर्छ कि मैले उसलाई पुनः देख्न पाउने छैन ।’

फेमिदाको घरमा उनलाई उनका साथीहरूले घेरेका थिए, जति बेला छिमेकका पुरुष खुला झ्यालको आडमा उभिएका थिए । ती महिलाहरूको घुँडा छोएर अयुब तिनको सामुन्ने बसिन् । फेमिदा बोल्न सुरु गरेसँगै छिमेकी पुरुषहरूले उनीबारे नाना कुरा गर्न थाले र अयुबले तिनलाई चुप लाग्न भनिन् । ‘उहाँलाई नतर्साउनुस्, उहाँ आफैँ पीडामा हुनुहुन्छ ।’

फेमिदाले सामान्य मनस्थितिमा रहेर नै कुराकानीको सुरु गरेकी थिइन् । तर, बिस्तारै उनी अधीर हुन थालिन् । अयुबले उनको हात समातेर भनिन्– ‘तपाईंको छोरा फर्किन्छ, अल्लाह मेहरबान दिलवाला हुनुहुन्छ ।’ फेमिदाले पीडा लुकाउन सकिनन् । निर्माण क्षेत्रमा काम गर्ने मोमिनले घरको हरेक आवश्यकता पूर्ति गर्ने गर्थ्यो, जसमध्ये अम्मीको मिर्गाैलाका औषधि पनि पर्दथे । फेमिदाका विचार टुक्राटुक्रा भएर खस्न थाले, ‘मैले उसलाई ढुंगा नहान्न भनेको थिएँ, कसैले उसलाई लग्यो, कसलाई भुक्तान गरियो ।’ त्यसपछि उनी रुन थालिन् र निस्किइन् । अयुब पनि रुन थालिन् । ‘म अब केही सुन्न सक्दिनँ,’ उनले भनिन्, ‘यो त अत्ति भयो ।’

फेमिदाको मिर्गौलाका औषधि लिएर आउने बाचाका साथ अयुब बिदा भइन् । ( र केही हप्तामा उनले लगिन् पनि ।) हामी दुवैमा एउटा यस्तो पूर्वाभासको छनक आएको थियो कि हामीले देखेको त्यो दृश्य वर्षौंसम्म चलिरहने शृंखलाको सुरुआत थियो । ‘मलाई यो मुस्लिम भएकाले लाग्यो,’ उनले भनिन्, ‘सम्पूर्ण हिन्दुस्तानभरि यस्तै भइरहेको छ ।’

केही समय हामीमाझ मौनता कायम रह्यो । मैले उनलाई भारत छोड्ने समय भएको हो कि भनेर सुझाव दिए किनकि त्यहाँँ मुस्लिमको कुनै भविष्य थिएन । तर अयुब भने नोटबुकमा केही लेखिरहेकी थिइन् । ‘म भारत छाड्दिनँ,’ उनले भनिन्, ‘मैले यो सबै लेख्नेछु र सबैलाई बताउनेछु कि आखिरमा के भयो थियो ।’

(डेक्टर फिल्किन्स ‘द न्यु योर्कर’ का स्टाफ राइटर हुन् र ‘द फरएभर वार’ नामक पुस्तकका लेखक, जसले नेसनल बुक क्रिटिक सर्कल जितेको थिएँ । )

द न्यूयोर्करको यो रिपोर्ताज डेक्टर फिल्किन्सले तयार पारेका हुन् ।

नेपाली अनुवादक : त्रिवेणी

प्रकाशित मिति: बुधबार, कात्तिक २६, २०७७ १६:०३