मोहनशमशेरले नाबालक ज्ञानेन्द्रलाई यसरी राजा बनाए

श्री ३ मोहन शमशेरका साथ ज्ञानेन्द्र शाह

A+ A A-

२००७ साल असारमा मेरो दोस्रो विवाह भएको थियो । महिना दिनमा मेरी श्रीमतीले गर्भवती भएको लक्षण देखाइन् । मेरा शिरमा गार्हस्थ्य जीवनको बढी बोझ थपिएको अनुभव गरें । यसै भाद्र महिनामा इन्द्रजात्राको दिन रोलबाला राणाहरू हात्ती/घोडा चढी श्री कुमारीको रथ पछिल्तिर जुलसमा सामेल हुँदा तिनीहरूको संहार गर्ने उद्देश्य लिई भारतबाट नेपाली कांग्रेसका सुन्दरराज चालीसे, दिलमान राईसमेतलाई नेपाली सेनाको तोरणशमशेर, नोदविक्रम शाह, बद्रीविक्रम थापालगायत कतिपय अफिसरहरूसमेत आफ्नो समूहमा समावेश गराइसकेका पनि थिए । यो षड्यन्त्रको बेलैमा रहस्योद्घाटन भयो र ती सब कार्यकर्ता पक्राउ परी सिंहदरबारमा अमानवीय यातनाको भागी बन्दै थिए ।

फरार भई गएका गणेशमान सिंहलाई पनि ठोरीको जङ्गलबाट पक्राउ गरी काठमाडौं ल्याइयो । ९७ सालमा जस्तै अब पनि शङ्कास्पद सबको धरपकड हुन थाल्यो । म पनि २/३ सालको हिउँदमा कलकत्ता-बनारसका राजनीतिक कार्यकर्ताहरूको सम्पर्कमा रहेकोले ममा पनि शङ्का गरी पक्राउ गर्लान् भनेर मोहनशमशेरको चाकरीमा रुजु भई विजयशमशेरको समेत निकट सम्पर्कमा आई उनीहरूको शङ्काबाट मुक्त हुने प्रयास गर्दै थिएँ ।

इन्द्रजात्रा काण्डमा परेका मानिसहरूलाई मुड्ने, ज्यान सजाय दिने फैसला गरी लालमोहरका लागि श्री ५ त्रिभुवनमा जाहेरी हुँदा मौसुफद्वारा सो लालमोहोर बक्सन अस्वीकार भएबाट मौसुफलाई नै गोरखा धपाउने व्यवस्था भयो भन्ने कुरा देवव्रत दास गुप्ता भन्ने डाक्टरमार्फत सुनिबक्सेकोले मौसुफलाई सपरिवार राजदरबार परित्याग गर्ने सिवाय विकल्प रहेन । २००७ कार्तिक ६ गते मौसुफले श्री ५ महेन्द्र, श्री ५ वीरेन्द्र, श्री ५ हिमालय, श्री ५ वसुन्धरालगायत वयस्क राजपरिवार सम्पूर्ण साथ लिई काठमाडौंस्थित भारतीय राजदूतावासमा राजनीतिक शरण लिन सवारी भएपछि नेपालको राजनीतिमा अभूतपूर्व सङ्कटकाल आइपर्‍यो ।

राष्ट्रको यस्तो अवस्थामा भरखर बिहा गरेकी स्वास्नी गर्भवती भएकी छे भनेर आफ्नो सानो स्वार्थले निस्क्रिय भई म घर बस्न सकिनँ । यस अवस्थामा नेपाली कांग्रेसका स्वयम्सेवकहरू सरहदभित्र पसी सशस्त्र आन्दोलन अवश्य गर्लान् तर काठमाडौंका मान्छे हात बाँधेर बसे भने मोहनशमशेरको सरकारले कुटनीतिक क्षेत्रबाट कारवाही गरी श्री ५ त्रिभुवनलाई निर्वासित गर्न समेत सफल हुनेछ । यसैले काठमाडौंमै जुलुस प्रदर्शन इत्यादि गरेर मोहनशमशेरको पल्टनको लाठी-गोलीलाई आफ्नो छातीको ढाल बनाई सङ्घर्षको क्षेत्रमा उत्रन पर्‍यो । तसर्थ म पनि राष्ट्रयज्ञको बलिवेदीमा चरु बन्न निस्किएँ ।

घटना यस प्रकार छ- २००७ साल कार्तिक ७ गतेको बिहान नौ बजेतिर अकस्मात् धरहराको बार्दलीमा घुमीघुमी सिपाहीहरूले विकुल फुक्न थाले । जङ्गी-निजामती कर्मचारीहरू दौडादौड गर्दै सदर टुँडिखेलतिर लागे । आज तिहारको दिन हो, के चटारो पर्‍यो हँ भनेर म झसङ्ग भएँ । घर बसेर भएन भनेर नयाँ सडकतिर निस्किएँ । मानिसहरू सबै ‘क्या हो, क्या हो’ भन्दै थिए । जाऔं टुँडिखेलतिर भनेर एक जना साथी लिएर म पनि टुँडिखेलतिर लागें । पल्टनियाँ जवानहरू र्‍याङ्क मिली खडा थिए । जर्नेल-कर्णेल खरीको बोटको चौतारामा देखिन्थे । साहु-महाजन, जङ्गी-निजामती अफिसरहरू चौतारामुनि झुम्म भएका थिए । हामी महाङ्कालथाननिर उभिई तमाशा हेरिरहेका थियौं । केही छिनपछि जङ्गी-लाठ केशरशमशेर उभिएर तीन मिनेटजति बोले के भने हामीले सुनेनौं । पछि श्री ३ महाराजकी जय भनेर तीनपटक जयजयकार गराए । अनि सामेल भएका सबै घरघर गए । सबैको मुख अँध्यारो देखिन्थ्यो ।

एक जना परिचित व्यक्तिसँग बुझ्न खोज्दा ‘नकराऊ, नकराऊ’ भनेर गए । असन गएर इन्द्रचोक पुग्दा मैले थाहा पाएँ, अघिल्लो दिन बिहान आठ बजेतिर सपरिवार शिकार खेल्न नागार्जुन जान भनी दरबारबाट सवारी भएको महाराजाधिराज शीतल निवासस्थित भारतीय राजदूतावासमा शरण लिइबक्सिएछ । यो कुरा सुन्नेबित्तिकै म त अतिशय चिन्ताग्रस्त भएँ । त्यहाँबाट म सरासर ढोका टोलमा हिमालयेश्वरानन्द वैद्यका घरमा गएँ । उनी दुई-तीन दिनअघि मात्रै विराटनगरबाट काठमाडौं आएका थिए । उनले केही कुरा सुनेका रहेनछन् । मेरो कुरा सुनेपछि उनले ‘अब चुप लागेर बस्नु भएन, काम गर्नुपर्‍यो’ भने । मैले भनें, ‘हो हो, विचार पुर्‍याएर काम गर्नुपर्‍यो । तपाईंको पाटन, भादगाउँ, बनेपा जहाँतहीं सम्पर्क छ । अब तपाईंकै हातमा छ सबै कुरा । तर तपाईं रोगी हुनुहुन्छ, हुन्छ ?’ उनले भने, ‘यस्तो मौकामा रोग भनेको कहाँ जान्छ कहाँ ! जाऔं घर बस्नु भएन, बाहिरतिर जाऔं ।’

उनले लुगा लगाएपछि हामी असनतिर लाग्यौँ । टोलटोलमा मानिसहरू छ-सात जना, छ-सात जनाको डफ्फा भएर कुरा गर्न लागेका तर जसको पनि आक्रोशपूर्ण अनुहार ! असनबाट महाङ्कालथानतिर पुग्दा जर्नेल, कर्णेल र अरू निजामती-जङ्गी उच्च पदका कर्मचारीहरू सिंहदरबारबाट फर्किरहेका देखिए । नयाँ सडक भई काठमाहौं गणेशथान पुग्दा ‘श्री ५ त्रिभुवनलाई पदच्यूत गरी मौसुफका ३ वर्षका नाबालक माहिला नाति ज्ञानेन्द्रलाई आज दिउँसो दुई बजे हनुमान ढोकामा सिंहासनमा राख्ने’ भन्ने कुरा थाहा भयो । त्यतिकैमा वासु पासा र पन्नामानसँग भेट भयो । वैद्यजीले भने, ‘लौ, तपाईंहरूसित भेट भएको बेसै भयो । अब चुप लागेर बस्ने होइन, काम थाल्नै पर्‍यो । टोलटोलका भरपर्दा साथीहरूलाई भेटी आज दिउँसो हुन लागेको सिंहासनारोहण समारोहलाई बहिष्कार गर्ने ।’

‘हो हो, ठीक भन्नुभयो, हामी काममा लाग्यौं’ भन्दै उनीहरू गए । साँच्चै नै त्यस दिन चारघोडे बग्गीमा नाबालक ज्ञानेन्द्रलाई राज गराई दीपकशमशेर र पशुपतिशमशेर दुई नाति साथमा राखी, मोहनशमशेर महाराजलगायत सारा भाइभारदारका मोटर लाम लगाई, बेन्ड बाजा बजाई आएको भव्य जुलुस जुद्धसडकको ढोकाभित्र पस्नेबित्तिकै जागिरदारका घरका बाहेक अरू सबै घरका झ्याल बन्द भए । आज लक्ष्मी पूजाको दिन थियो । शहरमा कुनै-कुनै घरमा मात्र बेलुका दीपावली भएको थियो । काठमाडौं नगरवासीहरूको श्री ५ त्रिभुवनमाथिको सहज प्रेम देख्ता हामीलाई अति सन्तोष लाग्यो । त्यस दिन जुवा बन्द गर्ने ठूलो प्रयत्न गरिएको थियो तर सकिएन । सो दिन राति सात बजेतिर एउटा हवाईजहाज आई पर्चा छर्‍यो । पर्चामा नेपाली कांग्रेसका सशस्त्र स्वयम्सेवकले वीरगञ्ज कब्जा गरे भन्ने पढेपछि जनता आतङ्कित भएर झ्यालढोका बन्द गर्न थाले ।

भोलिपल्ट बिहान हामी साथीहरू ८-१० जना बि. एल. शर्माको मिठाइ दोकानमा भेला भई मिठाइ खान लाग्यौं । यत्तिकैमा भारतीय राजदूत चण्डेश्वर सिंहको निजी सचिव टुप्लुक्क आइपुगे र हामीलाई श्री ५ महाराजाधिराज र उहाँको परिवारलाई एक-दुई दिनमा नयाँ दिल्ली लैजाने भएको छ, त्यस दिन एउटा विशाल जुलस हुनुपर्छ भन्ने सल्लाह दिए । हामी तयार छौँ भनेर हामीले उनलाई आश्वासन दियौं । कार्तिक दश गतेका दिन दिउँसो एक-दुई बजेतिर परिवार साथ लिई त्रिभुवन सरकार भारतीय राजदूतावासबाट निस्किबक्सियो । हामी डिल्लीबजारको पद्मकन्या हाईस्कूलको पेटीमा पंक्तिबद्ध भई खडा थियौं । श्री ५ त्रिभुवन पहिलो मोटरमा राज भएको थियो । मौसुफका दायाँबायाँ स्टेनगन लिएका भारतीय फौजी अफिसर थिए । राजपरिवार अरू सदस्यहरूको मोटरमा पनि सुरक्षाका त्यतिकै राम्रो बन्दोबस्त थियो । मोटर हाम्रा छेउमा आइपुग्नेबित्तिकै वासु पासा फुत्त अगाडि बढेर मोटर रोकी बिन्ती चढाए, ‘सरकार, बाहिर सवारी हुनुपर्दैन, हामी जनता सङ्गठित भइसकेका छौँ । सरकारको नेतृत्व पाएमा हामी यी अत्याचारी राणाहरूको रगतले नुहाउन सक्षम भएका छौँ ।’ श्री ५ त्रिभुवनबाट हुकुम भयो, ‘आज मलाई नरोक्नोस्, म बढीमा दुई महिनामा तपाईंहरूछेउ हाजीर हुनेछु ।’ मोटरभित्रका अफिसरहरूले मोटरबाट हात निकाली पासाजीलाई बिस्तारै धकेलेपछि मोटर अघि बढ्यो र गयो । हाम्रा आँखाबाट बलिन्द्रधारा आँसु बग्यो ।

बि. एल. शर्माको मिठाइ दुकानमा भारतीय राजदूतका निजी सचिवसित बराबर भेट हुन थाल्यो । हरेक भेटमा उनले भन्न लागे, ‘लौ न, सन्नाटा भयो, जुलुस निकाल्ने व्यवस्था छैन ?’ हामीले भन्यौं, ‘हेर्नोस्, हाम्रा राजनीतिक कार्यकर्ताको सङ्ख्या थोरै छ । काम न काजमा जुलुस निकाली सीमित जनशक्तिको ह्रास गराउन चाहँदैनौं ।’ एक दिन ता उनले भने, ‘यी राणाहरू ब्रिटिश राजदूतलाई हात लिई बच्चा राजालाई ब्रिटिश सरकारको मान्यता दिलाउन कोशिशमा छन् । त्यसैले ब्रिटिश दूतावासमा एउटा जुलुस लगी प्रदर्शन गराउन अत्यावश्यक भएको छ । हाम्रा नेहरुजीलाई अप्ठ्यारो पर्न लाग्यो ।’ हामीले भन्यौं, ‘यो कुराको त हामीसँग केही सबुत-प्रमाण छैन । तपाईंहरूले पो यस समस्यालाई कुटनीतिकस्तरमा समाधान गर्नुपर्छ । हामीले जुलुस निकाल्ने, विरोध प्रदर्शन गर्ने निहुँहरू खोज्दै छौँ । मौका आउनेबित्तिकै हामी मैदानमा उत्रिनेछौँ । यी राणाहरूले राजालाई नै पदच्यूत पार्न सक्छन् भने हामी जनता मैदानमा उत्रिनेबित्तिकै गोलीले भुट्न पनि बेर लाउँदैनन् । त्यस्तो परिस्थितिको मुकाबिला गर्न बरु हाम्रा लागि पनि केही खरखजानाको बन्दोबस्त गरिदिनोस् ।’ हाम्रो यस्तो कुरा सुनेर निजी सचिव निकै झस्किए । यिनीहरू ता कम्युनिस्ट पो रहेछन् क्यारे भन्ठाने । त्यस बेलादेखि निजी सचिवसँगको हाम्रो सम्बन्ध विच्छेद भयो ।

एक दिन बि. एल. शर्माकहाँबाट ब्रिटिश सरकारको तर्फबाट एउटा शिष्टमण्डल आई श्री ५ त्रिभुवनलाई फर्काउन जनता कत्तिको लालायित छन् भनेर बुझ्न आउने भएको छ भन्ने थाहा भयो । जाँचबुझ कमिशन आउने भएपछि त्यस कमिशनलाई श्री ५ त्रिभुवनको नेपाल प्रत्यागमनको अनिवार्यताको विषयमा अंग्रेजी भाषामा एउटा तर्कपूर्ण स्मृतिपत्र पेश गर्न अत्यावश्यक पर्‍यो । यस्तो स्मृतिपत्र कसलाई लेखाउने भन्ने प्रश्न उठ्यो । म आफैंले लेखूँ भने मेरो शैलीदेखि शारदा र विजयशमशेर दुवै परिचित थिए । यस्तो स्मृतिपत्र लेख्न सक्नेमा कविवर लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा र शङ्करदेव पन्तको नाम याद भयो । लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा भने कांग्रेसबाट धोका पाएर राणासित माफी मागी ६-८ महिना अगाडिमात्र काठमाडौं फर्की आएकाले हामीले उनलाई विश्वास गर्न सकेनौं । शङ्करदेव पन्तसित राम्रो परिचित भएका साथीहरूमध्ये कोही पनि भेट्टाइएनन् । त्यसैले जे पर्ला, पर्ला भनेर मैले नै रातभर जाग्राम बसी स्मृतिपत्र तयार गरें ।

अब प्रश्न उठ्यो, कहाँ-कसलाई सो स्मृतिपत्र टाइप गराउने ? त्यति बेला टाइपराइटर सुलभ नभएकोले निरुपाय भई काठमाडौं मेडिकल हलका मालिक रामकृष्ण श्रेष्ठसित गुहार्दा उनले सहर्ष त्यो काम सघाउन स्वीकार गरे । दिनभरि आफ्नो टाइपिस्ट पुष्पलाल राजभण्डारीलाई आफ्नै घर-कोठामा लगी ५० प्रति स्मृतिपत्र तयार गराए ।

शिष्टमण्डल आउने कुरा राणा सरकारले अति गोप्य राखेको थियो । तर भारतीय दूतावासको सौजन्यले हामीले अघिल्लो दिनै सूचना पायौं । वैद्यजीले भादगाउँ, पाटन धाई बनेपाबाट समेत मानिसहरू आउने व्यवस्था मिलाउनुभयो । मङ्सिरको आधाआधीको दिउँसोतिर सर एस्लर डेनिङ्गको नेतृत्वमा तीन सदस्यीय शिष्टमण्डल सवार भएको हवाईजहाज परको क्षितिजमा देखिने बेलासम्म पनि गौचरको हवाई मैदान शून्यप्रायः थियो । हवाईजहाजले गौचरको भुइँ छुनेबित्तिकै दशौं-बीसौं हजारको तायदतामा जनसमूह एकत्र भएर हवाईजहाजलाई घेरी ‘वीर त्रिभुवन जिन्दावाद ! नेपाली कांग्रेस जिन्दावाद ! अत्याचारी नाश होस् ! हाम्रो राजा फर्काइदेऊ ! बच्यो राजा मान्दैनौं !’ आदि नाराले गगन गुञ्जयमान भयो । हवाईजहाजको ढोका खोली शिष्टमण्डल बाहिर निस्कन गाह्रो भएकाले आकाशमा दुईपटक ब्ल्याक फायरसमेत गर्नुपर्‍यो । शिष्टमण्डल बाहिर निस्किनेबित्तिकै मानिसहरूले राजा त्रिभुव तस्वीर देखाई उफ्रीउफ्री ‘हाम्रो राजा त्रिभुवन हो ! बच्चो राजा मान्दैनौं’ भनेर नारा लगाए । मैले लेखेको स्मृति-पत्र कति जनाले शिष्टमण्लको मोटरभित्र हालिदिए । एस्लर डेनिङ्गलाई मोटरभित्र पस्न झण्डै आधा घण्टा लाग्यो ।

गङ्गालालका भाइ गौरीलाल र मेरा जिम्मामा शान्ति निकुञ्ज विद्यालयका २५-३० जना केटीहरू थिए । ती केटीहरूलाई लरीमा चढाएर घर फर्किन लाग्दा धोवीखोलाको पुलमा पुलिसको फौज बसी गौचरबाट फर्किएका सबैमाथि अन्धाधुन्ध लाठी चलाएपछि हामी बानेश्वरको पुलिस पाटीबाट फर्किएर भादगाउँ पुग्यौं । त्यो रात भादगाउँ नै काटी भोलिपल्ट घर फक्र्याैं ।

सोही बिहान सुरेन्द्रराज शर्मा, वासुदेव ढुङ्गानाको नेतृत्वमा ४०-५० जना विद्यार्थीहरूको समूहमा ब्रिटिश दूतावासमा गई प्रदर्शन गरी शिष्टमण्डललाई अर्को एउटा स्मृतिपत्र दिएर श्री ५ त्रिभुवनलाई फर्काउने माग गरे । शिष्टमण्डलले हामीले सबै कुरा बुझ्यौं भन्ने आश्वासन दिएर विद्यार्थीहरूलाई फर्काए ।

पर्सिपल्ट शिष्टपण्डल फर्कियो । ‘यो गोठालाले मेरो राज्य थाम्न सक्तैन’ भनेर आफ्ना बाबु चन्द्रशमशेरले गरेको भविष्यवाणी साकार नहोस् भनेर मोहनशमशेरले गर्न लागेको प्रयास बिथोलिने लक्षण देखापर्न लाग्यो । मोहनशमशेरले नेहरूसित श्री ५ त्रिभुवन सपरिवार बेलायत, अमेरिका जहाँ इच्छा लाग्छ, त्यहाँ राज हुने व्यवस्था गराइदिनोस्, मौसुफलाई राजसी जीवनयापन गर्न पुग्दो खर्च म नियमितरूपले पठाइरहन्छु भन्ने कुरा चलाउन आफ्नो भाइ केशरशमशेर र छोरा विजयशरशेरलाई दिल्लीतर्फ पठाउन थालेको कुरो बुझियो । त्यसैले राणाशाहीलाई धराशायी पार्न अर्को एक सशक्त प्रहार गर्ने मौका हामी खोजिरहेका थियौं ।

त्यस्तो अनुकूल मौकाका लागि धेरै प्रतीक्षा गर्नु परेन । ३०-३२ जना उच्च सैनिक ओहदा पुगेका तृतीय श्रेणीका राणाहरूले आफ्नो पदबाट राजीनामा गरी बाहिर निस्के । भोलिपल्ट नै तिनीहरूले जुलुस बनी नारा लगाई निस्कन लागेका छन् भन्ने खबर सुनियो । के-के गर्दा रहेछन् भनेर बुझ्न हामी पनि निस्कियौं । तिनीहरू तीनधारा पाठशालानिरको चउरमा भेला भएका थिए । ‘तपाईंहरू के गर्न लाग्नुभएको, तपाईंहरूको नारा के हुन्छ’ भनी मैले परिचित जनार्दनशमशेरसँग सोधें ।

हामीहरूलाई तृतीय श्रेणीका (भोटिनी) का छोराहरूका भनी यी रोलवाला राणाहरूले खुप हेला गर्थे । त्यसैले हामीहरू क्रुद्ध भएर तामामाना बुझाई निस्केका छौँ । अब हामी पनि बच्चो राजा मान्दैनौं ! राणा-शाही मुर्दावाद ! भन्ने नारा लगाई जुलसमा निस्कने भएका छौँ’ भनी जनार्दनशमशेरले जवाफ दिए । के-के हुँदो रहेछ भनी हेर्न हामी त्यतै लखेरिरह्यौं । यी राणाहरूको जुलुस हाल क्षेत्रीय अदालत रहेको भवनको छेउबाट शुरु भई दरबार स्कूलको मोडमा पुगेपछि एक फौज पुलिस आई लहरीमा राखी बरफवागमा थुन्न भनी सिंहदरबारतिर लगे ।

यो के चाल हो भनी मनमा खुल्दुली लाग्यो । कोनाल टोलको बाटो गरी हामी घर फर्किन लागेका थियौं । कोनाल टोलबाट भोटाहिटी छिचोल्ने एउटा साँघुरो गल्लीमा लाठी हातमा लिएर एक जना पुलिसले कुनै एक जना मानिसलाई लघार्दै थियो । एकछिनमा त्यो मान्छे घुप्लुक्क लड्यो । पुलिस हातमा लाठो लिएर जिल्ल परी उभिरह्यो । के भएछ भनेर हामी दौडेर हेर्न गयौं । त्यो मानिस एक चौथाईजति रगत बमन गरी हिरिक-हिरिक गरिरहेको थियो । हामीले देख्तादेख्तै त्यो मान्छे मर्‍यो पनि । ‘तँलाई मान्छे मार्ने उर्दी छ ?’ भनेर हिमालयेश्वरानन्द वैद्यले सोधनी गर्दा पुलिस बुर्कुसी मारेर भाग्यो ।

वैद्यजीले ‘यस मान्छेलाई शहीद बनाउनुपर्छ’ भनी मलाई भनेर पुलिसले मान्छे मार्‍यो भनेर खुब जोडसँग कराउन थाले । झ्यालबाट स्वास्नी मान्छेहरूले हेरेर रुन लागे । ‘ए, यो मान्छे त अन्नपूर्ण थान पछाडिको गल्लीमा बस्ने हामै्र न्हुच्छेरत्न काका हो’ भनेर कसले भन्यो । हामी त्यस मर्ने मान्छेका घरमा खबर पुर्‍याउँछौँ भनेर ‘बाटाभरि पुलिसले मान्छे मार्‍यो’ भन्ने हल्ला गर्दै दौडेर गयौं । त्यसको घर भेट्टायौं । ‘माथि को छ ?’ भन्दै कराउँदै हामी माथि गयौं र घरका जहानलाई न्हुछेरत्न साहुजीलाई पुलिसले लाठोले हिर्काएर मार्‍यो भनेर सुनाउँदा घरमा रुवाबासी चल्यो ।

त्यस घरमा एउटा २५/३० वर्षको एक लक्का जवान पनि रहेछ । उसलाई एकातिर बोलाएर ‘पुलिसको अत्याचारलाई हामीले सहनु हुँदैन, भोलि उहाँलाई शहीद बनाएर जात्रा गरेर मसानघाटमा पुर्‍याउनुपर्छ’ भनेर सुनायौं । उनी ‘नाइँ बा, हामीलाई त डर लाग्छ’ भन्दै थिए । ‘तपाईंहरूले केही गर्नुपर्दैन, भोलि एघार बजेसम्म लाश राखी छाडे पुग्छ’ भनेर हामी निस्कियौं । बाहिर आएर वैद्यजीले मलाई भने, ‘म साथीहरूलाई खबर सुनाउन भादगाउँ जान्छु, तपाईं पाटनका साथीहरूलाई खबर गर्न जानोस् र काठमाडौं पनि हल्ला फिंजाउनोस् ।’ यति भनेर मेरो जवाफै नपर्खी वैद्यजी गए ।

भोलिपल्ट बिहान १० बजेतिरै हामी न्हुछेरत्नको घर गयौं । मुर्दा उठाउन सबै बन्दोबस्त भएको रहेछ । खाली तुरही बाजामात्र आएको रहेनछ । यसोउसो गरी मुर्दा उठ्दा ११ बजेर २० मिनेट गएको थियो । असनको पुलिस चौकीमा लाठो लिएका पुलिसहरूको एक फौज थियो । मुर्दाको खटमा धेरै फूलमाला राखिएको थियो । लाशको पछिपछि नजिकका जहान-नाताहरू रुँदै गएका थिए । त्यसको पछि हामी ५०-६० जना मान्छे ‘वीर न्हुछेरत्न, अमर होस ! अत्याचारी नास होस् !’ भनी जोशले नारा लगाउँदै पछि लाग्यौं ।

जुलस मछिन्द्रबहालको मोडमा पुग्दा हजार जनाजति मानिस पछि लागे । खिंल टोल र किलागलको दोबाटोमा पुग्दा दुई हजार-पच्चीस सय पुगे, इटुंबहालको छेउमा पुग्दा एउटा भारतको राष्ट्रिय झण्डा देखियो । दौडेर गएर त्यो झण्डा लुकाउन लगायौं । टेङ्गल टोल पुग्दा जुलुस दशौं हजारको तयादातमा पुग्यो । सेतो कपडामा चार कुनामा चारवटा राता तारा भएका पाँच-छवटा झण्डा पनि देखिए । यतिका महिनादेखि भूमिगत नेपाली कांग्रेसीहरू अहिले सक्रिय भएछ भन्ने बुझिएकोमा हामीलाई आनन्द लाग्यो तर आजसम्म पनि तिनीहरूलाई आफ्नो झण्डाको आकारप्रकार पनि थाहा नपाएको देख्ता हामीलाई अचम्म पनि लाग्यो ।

जुलुस खुब जोशिला नाराहरू लगाएर अघि बढ्दै थियो । क्षेत्रपाटी, धोबीचौर भएर जोगिंपाः भने ठाउँमा पुगेर ओरालो लाग्दा पर इन्द्रायणीको मन्दिरनिर पुलिसका अफिसर रङ्गविक्रम दायाँबायाँ कोखामा अश्रुग्याँसको सामान बोकी, हातमा पेस्तोल लिई ओहोरदोहोर गर्न लागेको र उनका साथमा पचास-साठी जना फलामे टोप लगाई हातमा मोटामोटा लाठा लिई पंक्तिबद्ध भएर बसेका पुलिस जवानहरू देखिए । यी सब देख्दा जुलसमा त्रासको भावना देखियो । हामीले डराउनु पर्दैन भनेर जुलसलाई आश्वासन दिएर हामी आफैं उफ्रीउफ्री नारा लगाउन थाल्यौं । जुलुस फेरि उत्तेजित भयो । जुलुसमा उत्तेजना आएको देखेर पुलिसहरू भागाभाग भए । जोशिला युवकहरू अघि बढेर भाग्न लागेका पुलिसहरू लघार्दै उनीहरूका लाठासमेत खोसे । ती युवकहरूलाई रोक्न को अघि सर्ने ?

न्हुछेरत्नको पवित्र शव करवीर मसानमा दाहसंस्कार हुन लाग्यो । यता इन्द्रायणी मन्दिरनजिक राखिएको पुलिसको लहरीमा पनि आगो लाग्यो । विष्णुमतीको बीच बगरमा उभिई मैले जनसमूहलाई सम्बोधन गरेर शहीदप्रति श्रद्धाञ्जलि अर्पण गरें । श्रद्धाञ्जलिको अन्त्यमा मैले भनें, ‘साथी हो, अस्ति गौचरबाट फर्किंदा हामीमाथि धोवीखोलाको पुलमा लाठी प्रहार भएको तपाईंहरूले बिर्सिनुभएको छैन होला । आज पनि हामी जुलुसको रूपमा शहरभित्र पस्यौं भने शहरका द्वारमा मोर्चा लिई यस अत्याचारी सरकारका पुलिसले हामीमाथि निर्ममतासाथ लाठा चलाउनेछ भनी ठान्नुपर्दछ । वीर शहीदको जुन सम्मान गर्नुपर्ने कुरा हो, त्यो हामीले सफलतापूर्वक गरिसक्यौं, अब हामीलाई जनशक्ति खेर फाल्न कुनै आवश्यकता छैन । त्यसैले हामीहरू छरिएर विभिन्न बाटोबाट घरघर पसौं ।’

यस योजनाबमोजिम हिमालयेश्वरानन्द वैद्य साथ लिई म रापलाइनको बाटो पैलाई लैनचौर निस्की नारायणहिटीको बाटो भएर घर फर्किन लागेको थिएँ । हामी रानीपोखरीको छेउमा पुग्दा बुलन्द नारा लगाई एउटा विशाल जुलुस भोटाहिटीबाट टुँडिखेलमा वैरिन लाग्यो । हामीलाई अचम्म लाग्यो । टुँडिखेलबाट कवाज छुटी फर्किन लागेका सिपाहीहरूसित जुलसको जम्का भेट भयो । उत्तेजित जनसमूहको जोश देखेर कुनैकुनै फौजी जवानसमेत प्रभावित भएर टाउकाको टोप र कम्मरको पेटी फालेर ‘बच्चो राजा मान्दैनौं !’ भन्ने नारा लगाए । हाम्रो हृदय साह्रै प्रफुल्ल भयो ।

केही जोशिला नवयुवकहरूले मोटर चढी आएका प्रत्येक राणा जर्नेल-कर्णललाई ‘वीर त्रिभुवन जिन्दावाद ! नेपाली कांग्रेस जिन्दावाद !’ भन्ने नारा लगाउन बाध्य बनाए । यत्तिकैमा दुई जना रिसल्ला पछि लाएर जङ्गीलाठ केशरशमशेरको मोटर आइपुग्यो । भित्र बसेका केशरसमशेरलाई ‘बच्चो राजा मान्दैनौं, राणाशाही मुर्दावाद’ भन्ने नारा लगाउन माग गरे । निरुपाय भएर केशरशमशेरले ती नारा लगाए । त्यतिले कहाँ पुग्छ भन्दै एउटा युवकले एउटा इँटले मोटरको ऐनामा हान्यो । ऐना चकनाचुर ! पर खरीको बोटनिर मोहनशमशेरको रातो ४४ नं. को मर्सिडिज बेन्ज मोटर झलझलाकार भइरहेको थियो । हूल मोटरतिर बढ्यो । अब के हुन लाग्यो भनेर हामी कहालियौं । मोटर खाली रहेछ । हूल फर्कियो । पछि थाहा भयो, मोहनशमशेर गएर मिलिटरी हस्पिटलमा लुकेका रहेछन् । हूलले भेट्टाएको भए मोहनशमशेरको जुँघा एउटा पनि बाँकी रहने थिएन होला । त्यसपछि केके हुन्थ्यो होला, त्यसको कल्पना पनि गर्न सकिंदैन ।

भोलिपल्ट बिहान आठ बजे पुलिसको जिप शहरको परिक्रमा गर्दै माइक्रोफोनबाट भन्दै गयो, ‘आज दिउँसो दुई बजे बिगुल लागेपछि सबै मानिस घरभित्र बस्नू । सडकमा कोही मानिस हिंड्यो भने गोली ठोकिनेछ ।’ यो एलान सुन्नेबित्तिकै हामी दुई-चार जना साथी जम्मा भएर भरे बिगुल लाग्नेबित्तिकै प्रत्येक टोलबाट जुलुस निस्की, भूगोल पार्कमा जम्मा भई त्यहाँबाट एक विशाल जुलुस बनेर शहर परिक्रमा गरी भूगोल पार्कमै फर्की आमसभा गर्ने निर्णय गर्‍यौँ । निर्णय भएपछि काम भइहाल्यो । मोहनशमशेरको कफ्र्यु निष्फल पार्नु थियो ।

कार्यक्रमबमोजिम सबै टोलबाट निस्किएको जुलुस भूगोलपार्कमा पुगेपछि संयुक्त समूह भयो । टोलटोलमा पालमा बसी पहरा दिने सिपाहीहरूको बन्दुक न भाँडो, न ठाँडो भयो । जुलुस शहर परिक्रमा गरेर खिचापोखरी आइपुग्यो । त्यहाँबाट मोडिएर भूगोलपार्क आउनुपर्नेमा जुलुस विशाल बाढीको रूप लिई सोझै टुँडिखेलतिर लाग्यो । ‘कता कता ?’ भन्दै हामी दौडेकोमा मानिसहरू भन्न थाले, ‘अब हामी गएर जेलमा थुना परेका साथीहरूलाई उत्साहित पार्न जेलअगाडि बसेर केही बेर प्रदर्शन गर्दछौँ ।’ त्यो जनप्रवाहलाई रोक्ने हामीमा तागत भएन । निरुपाय भएर हामी पनि जुलुसको पछिपछि लाग्यौं । सुन्धाराछेउ फलामे टोपधारी २ सयजति पुलिस हातमा लाठो लिएर पंक्तिबद्ध थिए, जुलुसमाथि लाठी चलेन । जुलुस अगाडि बढ्दै गयो । टुँडिखेलमा पल्टन तैनाथ थियो । जुलुस जेलतिर लाग्यो ।

हरिशमशेरको ढोकामा पुगेपछि भोगेन्द्रमान भन्ने एउटा जोशिला युवकले चपेटेमाथि ढुङ्गा बर्सायो । चपेटेले आत्मरक्षा गर्न गोली चलायो । भोगेन्द्रमानले घटनास्थलमै वीर गति पाए । जेल अगाडिको चउरमा सशस्त्र एक पल्टन खडा थियो । त्यहाँ उभिई हामीले प्रदर्शन गर्ने कुरै रहेन । ‘साथी हो, गोली चल्न लाग्यो, फजुलमा ज्यान गुमाउनुछैन, घरघर जाऔं’ भनी जति कराए पनि सुनुवाई भएन । त्रिपुरेश्वरको बाटोमा बसेर भए पनि केही प्रदर्शन गर्नुपर्छ भनेर जुलुस अगाडि बढ्यो । यस बीचमा लीलाध्वज थापा भन्ने एक उत्साही नवयुवकले बीचबीचमा जुलुसलाई भाषणद्वारा उत्तेजित पार्ने प्रयत्न गरे । हामीले यसरी अलमल नगरौं, खुरुखुरु अघि बढौं भन्दै जुलुस अगाडि बढायौं ।

यत्तिकैमा जुलुसलाई पल्टनको एक टुक्राले पछ्यायो । फाटफुट गोली चल्यो । दानमान भन्ने एक जना बाँडा, श्यामचा भन्ने एक जना ज्यापू ढलेपछि जुलुस छताछुल्ल भयो । म र वैद्यजी हाल हंसमान काजीको घर बनेको ठाउँनिरको फोहरमैलाको पर्वत उक्ली पोडेटोलमा पस्न लागेका थियौं, त्यस बेला मैले सेतो धर्का भएको बिगुती रङ्गको कोट लगाएको थिएँ । ‘धर्के कोटलाई हान्’ भन्ने आवाज सुनियो । आवाजसँगै मेरो कानको चार औंला परबाट मात्रै आएको तातो गोली एउटा पाँडेका घरको भित्तामा बज्रियो । हामी पोडेको छाप्रोमा शरण लिन पस्यौं । तीन महिनाकी गर्भवती मेरी पत्नी विधवा हुने भइन् बा ! भनेर मैले लामो सास फेरें ।

आज यो घटना सम्झँदा त्यसै दिन गोलीबाट मुक्त भएको भए म पनि शहीदहरूको लाममा उभिने थिएँ र बुढेसकालको यो हैरानी भोग्नुपर्ने थिएन होला जस्तो पनि लाग्छ । आठ बजे राति हामी पोडेलाई धन्यवाद दिएर घरघर फर्कियौं । लगन बहालमा मेरो साहिंला दाइ जनकराजको घर थियो । त्यहाँ बसेर घरबाट अर्को कोट मगाई, धर्केकोट दाइको घरमा छाडी, मगाइएको कोट फेरेर म घर गएँ । मध्यरातमा लोकबहादुर डिट्ठा भन्ने एक जना पुलिस कर्मचारी आई मलाई पक्रिएर थानाको खोरमा जाके । आठ दिनसम्म त्यो साग्रो रौरबमा राखी मलाई भद्रगोल जेलमा चलान गरे ।

भद्रगोल जेल पुगेपछि त घरै पुगेजस्तो भयो । साथीहरू सबै आएर छाती मिलाई मेरो स्वागत गरे । टङ्कप्रसादहरूलाई भद्रगोलभित्र पनि एउटा सानो पर्खालले घेरेको घरमा ताल्चा लगाई राखेकोमा बाहिर आन्दोलन मच्चिएपछि साथीहरूले जेलरको हातको ताल्चा खोसी उनीहरूलाई जेलभित्रको जेलबाट मुक्त पारिसकेका रहेछन् ।

टङ्कप्रसाद र खड्गमानलाई मैले चिनेकै थिइनँ, रामहरिसित चिनारीमात्र थियो, चुडाप्रसाद सहपाठी नै, गोविन्द्रप्रसाद मेरो स्कूलको विद्यार्थी । टङ्कप्रसादहरू बसेको घरमा गई उनीहरूसित पनि परिचय गरें । ‘नेल खै नि ?’ भनेर मैले जिज्ञासा गर्दा सिरानबाट नेल झिकेर मलाई देखाए । खड्गमान सिंहले ‘पख है, मेरा साजबाज देखाउँछु’ भनेर अर्को कोठामा गई सबै साजबाज देखाए । घाँटीमा गलफन्दी, गलफन्दीबाट दुइटा सिक्री आएर हतकडीमा जोडिएका, हतकडीबाट दुइटा सिक्री गई कम्मरको मोटो फलामे पेटीमा जोडिएका, पेटीबाट झरेका दुइटा सिक्री गोडाका नेलमा जोडिएका ! सबै समान मैले उचालेर हेर्दा चार धार्नीभन्दा बढी नै थियो होला, कम हवैन भन्ने अन्दाज लाएँ ।

जेलमा पाँच बजे पुगेको थिएँ । सबै साथीहरूलाई जम्मा गरी स्नेहले ओतप्रोत भएको वातावरणमा आफूले गरेका कामको क्रमबद्ध विवरण दिंदा रातको एक बजेको पत्तै भएन । साह्रै रमाइलो लाग्यो ।
यसरी जुलुसमाथि गोली प्रहार भएको भोलिपल्टदेखि शहरमा सबै प्रकारको आन्दोलन बन्द भयो ।

बीचबीचमा पर्चावाजी भयो भन्ने खबर आयो । हामी निष्क्रिय भई जेलको ढोका कहिले खुल्ला भनेर प्रतीक्षा गर्दै झोक्राएर बस्दा नियास्रो लाग्यो । त्यसैले भद्रगोलको सबभन्दा अग्लो घरको जस्तापाता झिकी, छानामा उक्ली बेलुकी चार बजेदेखि पाँच बजेसम्म टिनको भोंपु फुकी सिंहदरबारतिर फर्केर ‘वंशको दुश्मन मोहने डाँका ! थिती बिगार्ने मोहन डाँका !’ इत्यादि मोहनशमशेरविरुद्ध व्यक्तिगत नारा लगाउने कार्यक्रम बनायौं । मणिराज उपाध्यायले ती सबै नाराको सङ्कलन गर्दा ४०-४५ थरी पुगेको थियो । जेलको छानामा चढेर सेन्टर जेलतिर हेर्दा साथीहरू त्रिपुरवर, विजय मल्ल र अमीरबहादुरलाई देखेर क्षमकुशलको कुरा गर्न पाउँदा आनन्द लाग्यो ।

यसरी हामीले जेलभित्र बसेर स्वच्छन्दतापूर्वक नाराबाजी गर्दा पनि अत्याचारी जेलको हाकिम सुनवार कप्तान हाम्रो अगाडि देखा पर्न पनि आउन सकेनन् । पुस मसान्तको दिन जेलको एक जना चौकीदार आएर हामीलाई ‘अस्ति २७ गतेको दिन श्री ५ त्रिभुवनलाई पदच्यूत गरेको फैसला बदर गरी मोहनशमशेरले श्री ५ त्रिभुवनकै नाउँमा टक मार्न पनि लगाए’ भन्ने कुरा सुटुक्क बतायो । यति भएपछि श्री ५ त्रिभुवनको प्रत्यागमन अवश्यम्भावी भयो । अब हाम्रो जेल बसाइँ धेरै दिनको छैन भन्ने कुरा हामीलाई यकिन भयो ।

जेलबाट निस्किँदा प्रजापरिषद्को झण्डा हातमा लिएर जानुपर्छ भन्ने विचार टङ्कप्रसाद आचार्यले प्रस्तुत गरे । मणिराज उपाध्यायले घन-कोदालो अङ्कित गरी एउटा झण्डा पनि कोरे । तर धेरै साथीले भने, ‘जे भए पनि नेपाली कांगेसले हिंसात्मक सङ्घर्ष गरेर तखता पल्टाउनमा सक्दो योगदान दिएकाले शुरुमा नै प्रजापरिषद् एक अलग्ग सङ्गठन हो भनेर देखाउनाले हाम्रा अबोध जनतामा भ्रान्ति हुन सक्छ ।’ धेरैको यस्तो राय-सल्लाह भएकोले नयाँ झण्डा लिएर बाहिर निस्किने भन्ने कुरा बन्द भयो ।

बाहिर आन्दोलनले बेग लिएपछि जेलभित्रको अर्को पर्खालभित्र राखिएका टङ्कप्रसादको भारतीय राजदूतसँग सम्पर्क भइसकेको रहेछ । एक दिन टङ्कप्रसादले दुई औंलाजतिको एक धरो कागज ‘लौ पढ्नोस्’ भनेर मलाई दिए । कागजमा लेखिएको थियो, ‘जनाब, सूना हैं कि नई मन्त्रीमण्डल गठन हो रहा है । उसमें खड्गमानजीको रक्षा विभाग और मूझे गृह विभाग दिलाने की कृपा करें ।’ पढेर कागज उनलाई फर्काएँ । उनीसित हिमचिम बढी नभएकाले मैले कुनै किसिमको टिका-टिप्पणी गरिनँ ।

माघको आधाआधीतिर सिंहदरबारबाट उपेन्द्रपुरुष ढकाल, सोमप्रसाद सर्दार, चन्द्रबहादुर कर्णेल भद्रगोल जेलको ढोकामा बसी हामी राजबन्दीहरूलाई बोलाउन पठाए । हामी ढोकाको छेउमा पुग्नेबित्तिकै सोमप्रसाद सर्दारले गोरखापत्र देखाई ‘लौ, महाराजबाट ठूलो निगाहा राखी तपाईंहरूलाई आम माफी बक्सियो । अब तपाईंहरू सबै छुट्ने हुनुभयो । तर बाहिर ज्यादै अशान्ति भएकोले एकै हूलमा छाडिदिंदा दुनियाँमा उत्तेजना आउन सक्छ । त्यसैले तपाइहरूलाई पटक-पटक गरी छाड्ने महाराजको मनशाय छ । यसमा तपाईंहरू के भन्नुहुन्छ ?’ भने । टङ्कप्रसाद आचार्यले भने, ‘तपाईंहरूले राजबन्दीहरूलाई ठाउँ-ठाउँमा थुनिराख्नुभएको छ, त्यसैले एक दिन कतैका, अर्को दिन कतैका गरी छाड्नोस् । हाम्रो पालो आएपछि हामी भद्रगोल र सेन्ट्रल जेलमा थुनिएका सबैलाई एकैसाथ छाड्नुपर्छ ।’ ‘हुन्छ, महाराजमा बिन्ती चढाउँला’ भनेर उनीहरू गए ।

भोलिपल्ट चार बजेतिर ती तीन जना अधिकारीहरू आएर भने, ‘लौ, आज यी स-साना भुराहरू छाडिदिन्छौँ, तपाईंहरू ठूला-ठूला नेताहरूलाई भोलि छाडिने भयो ।’ यो सुनेर हामीले भन्यौं, ‘हाम्रा नेताहरू साथमा नलिई हामी जाँदैनौं ।’ ‘महाराजको हुकुम यस्तै छ, हामी के गरौं’ भन्दै ती अधिकारीहरू फर्किए ।

हामी छुट्ने भयौं भन्ने हल्ला सुनी हामीलाई स्वागत गर्न हजारौं नरनारी अबिरलावा लिएर जेलबाहिर जम्मा भएका थिए । हामी नछुट्ने भयौं भन्ने खबर सुनेर निराश हुँदै लावाअबिर भुइँमा फालेर फर्किएकाले जेलबाहिरको सडक राताम्य भएको थियो ।

भोलिपल्ट फेरि चार बजेतिर ‘तपाईं नेताहरूलाई आज छोड्ने, यी भुराको पालो भोलि’ भन्ने खबर लिई उनै अधिकारीहरू आए । ‘हाम्रा सबै साथीहरू नलिई हामीमात्र जानौं’ भनेर टङ्कप्रसादले जवाफ दिए । ती अधिकारीहरू फत्फताउँदै फर्किए । हामीलाई स्वागत गार्न आएका नागरिकहरू निराश भई त्यो दिन पनि लावाअबिर सडकमा फालेर गए ।

पर्सिपल्ट तीन-चार बजेतिर चन्द्रबहादुर कर्णेल पूरा एक पल्टन बोकेर जेलभित्र आए र टङ्कप्रसादहरूलाई बलजफती जेलबाट बाहिर निकाल्न कोशिश गरे । चन्द्रबहादुरले टङ्कप्रसादको नाउँ लिई ‘लौ, त्यो बाहुनलाई घिस्याएर ल्याओ’ भनी सिपाहीलाई अह्राए । उनको आज्ञा पालन गर्न कुनै सिपाही अघि नसरेको देख्ता उनी जिल्ल परे । अनि ‘पुलिस राज मुर्दावाद !’ भन्ने नारा लाग्यो । दिक्क भई पल्टन साथ लिई चन्द्रबहादुर फर्के ।

चौथो दिनमा त बिहान आठ बजे नै ‘लौ सब छुट्ने भयो’ भन्दै चन्द्रबहादुर आए । हामी सबै गुन्टा बोकी जेलको ढोकानिर जम्मा भयौं । नेलधारी पाँचै जना नेताहरूलाई बाहिर लगी धमाधम नेल काट्न लगाए । जेलको ढोका टाँड परेको थियो । रामहरिले आफ्नो नेल काटिरहेको बेलामा ‘ढोका उघारी नेल नभएका सबै साथीहरूलाई बाहिर ल्याए ता भइहाल्थ्यो नि’ भन्दा ‘सबैलाई छाड्ने होइन, राजबन्दीहरूलाई मात्रै छाड्ने तर दमनराज, योगनाथ प्याकुरेल, अरू पाँच जनालाई पुलिसको मोटर जलाएको अभियोग लागेको छ । यस कुराको अदालतमा पुर्पक्ष नभएसम्म तिनीहरू थुनामै रहन्छन्’ भन्ने सुन्नेबित्तिकै काटी सकेका नेल बोकी पाँचै जना नेताहरू जेलभित्र पसे ।

दिउँसो बाह्र बजेतिर म समेत हामी सात जनाको मुद्दा भएकाले अदालत लाने भनी जिप लिएर बोलाउन आए । मुद्दा पुर्पक्ष गर्ने भनेपछि ‘हामी जान्नौं’ भन्न मिलेन । जिपमा बसी हामी गयौं । इन्द्रचोक पुगेपछि ‘लौ तपाईंहरू घरघर जानोस्’ भनी हामीलाई छाडिदिए । यसरी मोहनशमशेरले हामीलाई पटकपटक गरी छाड्ने भनेर लिएको ढिपी पुर्‍याइछाडे ।

त्यस दिन साँझ ६ बजेतिर सेन्ट्रल जेल र भद्रगोलका सबै राजबन्दीहरू छाडिए । अपार जनसमूहले तिनीहरूको भव्य स्वागत गरे । टुँडिखेल नागथाननिर पुगेपछि तिनीहरूका लागि थानका थान तुल पनि सडकमा ओछ्याइयो । त्यो एउटा ‘न भूतो, न भविष्यति’ घटना थियो । म जुद्धसडकको ढोकामा टिठलाग्दो अनुहार लाएर तमाशा हेरी बसिरहेको थिएँ । यो घटना माघ २० गते भएको हो । जेलबाट छुटेर लगत्तै टङ्कप्रसाद आचार्य, खड्गमान सिंह, चुडाप्रसाद, मथुरालाल श्रेष्ठ श्री ५ त्रिभुवनको दर्शन गरी ‘हामी पनि मन्त्रीमण्डलमा स्थान पाऔं’ भनेर बिन्ती गर्न दिल्ली गए । तिनीहरूले दयारामसँग मात्र भेट पाए, राजाको दर्शन पाएनन् । कोइराला बन्धुहरू पनि विजयोन्मत्त भएकाले उनीहरूसित बसी कुराकानी गर्ने फुर्सत भएन । टङ्कप्रसादहरू साह्रै ‘अपमानित’ अनुभव गर्दै काठमाडौं आए अनि प्रजापरिषद्लाई ‘नवीन समाजवादी दल’ भन्ने संज्ञा दिई सङ्गठन गर्ने निर्णय भयो । मलाई त्यस सङ्गठनको महामन्त्री बनाइयो ।

(आइतबार प्रकाशन हुने दमनराज तुलाधरको आत्मकथा ‘दमनराज तुलाधर’को अंश । २०३९ सालमा ३६५ प्रति प्रकाशन भई प्रतिबन्धित भएको पुस्तक बुक-हिल पब्लिकेशनले पुनः प्रकाशन गरेको हो ।)

प्रकाशित मिति: शनिबार, कात्तिक २२, २०७७ १०:२७