बुद्ध धर्ममा मांसहार भित्रिएको घटना

A+ A A-

मानव गणनाअनुसार पृथ्वी ग्रह ४ सय ५० अर्ब वर्षपहिले अस्तित्वमा आएको हो भन्ने वैज्ञानिकहरूको मत छ । आफ्नो उत्पत्तिको ८० अर्ब वर्षपछि (३ सय ७० अर्ब वर्षपहिले) आएर बल्ल पृथ्वीले उपयुक्त वातावरण तयार गरी पाखा–पहरा, चट्टानहरूमा सूक्ष्म जीवाणुको रूपमा जीवन सिर्जना गर्न सक्षम भएको हो ।

यसभन्दा अझै धेरैपछि ५० देखि ७० लाख वर्षपहिले आएर मात्र मानवको आदिम पुर्खा यस पृथ्वीमा हिँड्न सक्षम भएको हो भन्ने कुरामा अधिकांश वैज्ञानिकहरू एकमत देखिन्छन् ।

अफ्रिकाको भूगोलमा हिँड्ने ती पहिलो मानवपूर्खाहरू २० लाख वर्षपहिले त्यहाँबाट एसिया र युरोपतिर छरिएपछि मानव सभ्यताको विकासले ठूलो फड्को मारेको हो भन्नेमा जीव वैज्ञानिक, मानवशास्त्री, सामाजशास्त्रीहरू प्रायः एकमत देखिन्छन् ।

समयक्रमसँगै विभिन्न महादेशमा प्रकृतिको अवरोधसँग जुध्दै आ–आफ्नो वातावरण र परिवेशअनुसार जीवन संघर्षमा तल्लीन मानिसको विकास मस्तिष्कतिर हुँदै गएपछि ऊ चिन्तनशील, मननशील बन्दै गयो । यसले उसमा सोच्ने र विचारको गहनतामा पस्ने क्षमता र सीपको विकास गर्‍यो । ऊभित्र वैज्ञानिक चित्तको विस्तार भयो ।

यिनै चिन्तन–मनन, सोच–विचार र वैज्ञानिक चित्तको परिणामस्वरूप प्रागऐतिहासिककालदेखि समयको प्रवाहमा अनेकौँ मानव सभ्यताहरू पृथ्वीका विभिन्न महादेशमा जन्मिए, उदाए–अस्ताए र निरन्तरतासमेत पाउँदै आएका छन् ।

धर्मको उत्पत्ति

सभ्यताहरूको विकासक्रममा आ–आफ्नो परिवेश र परिस्थितिअनुसार मानिसले विश्वासका आधारहरू निर्माण गरे । जसबाट धर्मको जन्म भयो । धर्म मानवीय विश्वासको उन्नत रूप हो ।

पृथ्वीको जुन भूगोलमा जसरी समाज र सभ्यताको विकास भयो र सभ्यताका आधारहरू खडा भए, त्यसरी नै विश्वमा विभिन्न धर्महरू अस्तित्वमा आए ।

विश्वमा अस्तित्वमा रहेको यो धर्मको विविधता नै मानव सभ्यता र समाजको विविधता पनि हो । विश्व समुदाय अहिले अनेक देश, अनेक जातजाति, अनेक भाषा, अनेक संस्कृति र अनेक धार्मिक मान्यता एवं विश्वासमा स्थापित छ । तसर्थ मानव जीवनमा धार्मिक मान्यताको आफ्नै महत्त्वपूर्ण तथा विशिष्ट स्थान छ ।

धर्मको सार

धर्म शब्दको शाब्दिक अर्थ धारण गर्नु हो । यसको अर्को अर्थ कानुन पनि हुन्छ । मानिसले स्वाभाविक आचरणको पालना गर्नु अर्थात् अवस्था विशेषमा मानिसका लागि निर्दिष्ट गरिएको कर्तव्यको पालना गर्नु धर्म हो । त्यसैले मानिसले नैसर्गिक विश्व विधानलाई धारण वा पालन गर्ने कार्य धर्माचरण हो ।

धर्माचरणले मानिसलाई पतन हुनबाट जोगाउँछ र दुःख, कष्टबाट मुक्त गराउँछ । सबै धर्मको आध्यात्मिक साधनाको अन्तिम लक्ष्य नै मानिसलाई सुख, शान्ति र आनन्द प्राप्तिका लागि मार्ग देखाउनु हो ।

विश्वका प्रमुख धर्म

हिन्दु, जैन, बौद्ध, ताओ, कन्फुसियस, सिन्तो, पारसी, यहुदी, इसाई, इस्लाम, शिख, बहाई आदि विश्वका प्रमुख धर्महरू हुन् । पूर्वमा हिन्दू धर्म प्राचीन भएजस्तै मध्यपूर्वमा यहुदी धर्म प्राचीन धर्म हो ।

यीमध्ये शिख र बहाई संसारको नवीनतम धर्म मानिन्छ । शिख धर्मको जग पन्ध्रौं शताब्दीमा गुरु नानक साहेबले राखेका हुन् भने बहाई धर्मको जग उन्नाइसौं शताब्दीमा द्रष्टाद्वय सैयद अली अहमद (बाब) र बहाउल्लाहले बसालेका हुन् ।

माथि उल्लेख गरिएका विश्वका प्रमुख धर्महरूमध्ये जापानको सिन्तो धर्मबाहेक अन्य सबै धर्म व्यक्ति विशेष (अवतार, ऋषि–महर्षि, महापुरुष, ईश्वर पुत्र, पैगम्बर आदि) ले प्रवर्तन गरेका हुन्

सिन्तो धर्म जापानको जातीय संस्कृति र धार्मिक संस्कृतिको सम्मिलन हो । जापानीहरूले यस धर्मलाई परम्परा र प्रथाका आधारमा मानेका छन् । जापानमा बौद्ध धर्म पुग्नुभन्दा पहिल्यैदेखि यो धर्म प्रचलनमा थियो ।

यी प्रमुख धर्महरूको उत्पत्तिस्थललाई नियाल्ने हो भने हिन्दु, जैन, बौद्ध र शिख धर्मको प्रादुर्भाव दक्षिण एसियाई भू-खण्डमा भएको हो भने सिन्तो जापानीद्वीपको प्राचीन धर्म हो ।

ताओ र कन्फुसियस धर्मको उत्पत्ति चीनको भू-खण्डमा भएको हो भने पारसी र बहाई धर्म इरान (फारस) को उपज हो ।

यहुदी र इसाई धर्मको जन्मथलो जेरुसेलम हो भने इस्लाम धर्मको अवतरण साउदी अरबको मक्कामा भएको हो ।

धर्मद्रष्टा र नियम

विश्वका सबै धर्मका धर्म प्रवर्तक महापुरुषहरूले आफ्ना साधक र अनुयायीहरूलाई सत्य वा सत्धर्मको खोजमा आध्यात्मिक उचाइ प्राप्तिका लागि साधना गर्दा र समाजमा कार्य–व्यवहार गर्दा पालना गर्नुपर्ने आचारसंहिता वा नियमहरू दिएका छन् । यिनै नियमहरू ती धर्मको प्रमुख आधार वा गुण भनेर चिनिएको पनि छ ।

सिनाई पर्वतमा मुसाले यहोवाको पवित्र दश वाणी (टेन कमाण्डमेन्ट) सुने, जुन यहुदी र इसाई धर्मको आधार हो । जैन धर्मका प्रवर्तक महावीरले धर्माचरणमा पञ्च महाव्रतः अहिंसा, अपरिग्रह, अचोर्य, अकाम र अप्रमाद दिनुभयो ।

इस्लाम धर्मका प्रवर्तक पैगम्बर मोहम्मदले उपासनाका लागि पॉच कार्यः नमाज, जकात, रोजा, हज र इस्लामको सहायतालाई अनिवार्य भन्नुभएको छ । शिख धर्ममा खालसाहरूले पाँच प्रतिज्ञा मानेका छन् । जसलाई पाँच ‘क’ अर्थात् केश, कँघा, कृपाण, कडा र कच्छा हो । यसैबाट शिखहरूले आफ्नो पहिचान बनाएका छन् र उनीहरू विश्वभरि चिनिन्छन् ।

त्यस्तै पारसी, ताओ, सिन्तो, बहाई र बाँकी अन्य धर्मको पनि आ–आफ्नै मान्यता, विश्वास र धर्माचरणका नियमहरू रहेका छन् ।

बुद्ध धर्म

बुद्धले चार आर्य सत्यः जीवनमा दुःख छ, दुःखको कारण छ, दुःख निरोधको अवस्था छ र दुःखनिरोधको मार्ग छ भन्नुभएको छ । साथै, दुःख निरोधका लागि अष्टाङ्गिक मार्गः सम्यक ज्ञान, सम्यक सङ्कल्प, सम्यक वचन, सम्यक कर्मात, सम्यक आजीव, सम्यक व्यायाम, सम्यक स्मृति, सम्यक समाधिको बाटो देखाउनुभएको छ ।

बुद्धले आफ्ना भिक्षुहरूलाई अष्टशील (नियमहरू) दिनुभएको छ ।

१. प्राणीहरूको हत्या नगर्ने,
२. चोरी नगर्ने,
३. व्यभिचार नगर्ने,
४. झुठो/कटु/गलत कुरा नगर्ने,
५. नशालु पदार्थ सेवन नगर्ने,
६. दिनको एक पटक मात्र भोजन गर्ने,
७. शृंगार प्रसाधन तथा मनोरन्जन नगर्ने र
८. आरामदायी आसन प्रयोग नगर्ने ।

यिनै अष्टशीलमध्ये साधनाका लागि इच्छुक गृहस्थ र खोजीहरूलाई केही सहजताका लागि माथिल्लो पाँचशील मात्र पालना गर्न भन्नुभएको छ ।

बुद्धले भिक्षु तथा साधकहरूका लागि अष्टशीलअन्तर्गत पनि आहार–विहार, चर्या र आचरणको सूक्ष्म र सविस्तार वर्णन गर्नुभएको छ । जसलाई पालना गर्नाले साधना–पथमा अगाडि बढ्न सहयोग गर्छ । जस्तैः चार हातसम्म मात्र अगाडि हेर्नु, भिक्षु–भिक्षुणीको आपसमा व्यवहार कस्तो किसिमको हुनुपर्छ, के खाने, कस्तो लगााउने, कहॉ जाने, कहॉ नजाने आदि आदि ।

बुद्ध धर्ममा मांसहार यसरी भित्रियो

बुद्ध धर्म अहिंस्रक धर्म हो । अष्टशीलमध्ये पहिलो नम्बरमा नै प्राणीहरूको हत्या/हिंसा नगर्ने भनिएको छ । भिक्षुहरूलाई भिक्षाटन गरेर दिनमा एक पटक मात्र भोजन गर्न भनिएको छ । भिक्षाटन गर्दा कुनै घरको अगाडि दैलोमा उभिँदा भिक्षापात्रमा गृहस्थले जे दिन्छन् त्यसैलाई अहोभावले स्वीकार गर्न र आफूलाई त्यस दिनका लागि सम्यक भोजन गर्न पुग्ने भएपछि अर्को घरमा भिक्षाटन नगर्न भनिएको छ । बुद्ध आफैँ पनि भिक्षाटन गर्नुहुन्थ्यो ।

घटना यसरी भयाे

धर्म प्रचारका लागि बुद्ध भिक्षुहरूसँगै एउटा गाउँ नजिकको आम्रवनमा बस्नुभएको थियो । एउटा भिक्षु गाउँमा भिक्षाटन गरी भिक्षापात्र लिएर आश्रम फर्किरहेका थिए । उडिरहेको एउटा चिलको मुखबाट मासुको एउटा टुक्रा छुट्यो र संयोगवश भिक्षुको भिक्षापात्रमा खस्यो ।

भिक्षापात्रमा मासुको टुक्रा ! भिक्षु बडाे असमञ्जसमा परे ! अब के गर्ने ? एकातिर बुद्धले मांसहार नगर्नू भन्नुभएको छ । अर्कोतिर बुद्धले भिक्षापात्रमा खानयोग्य जे पर्छ, त्यसलाई अस्वीकार पनि नगर्नू भन्नुभएको छ ।

समस्या आई पर्‍यो । भिक्षुको मनमा द्विविधा उब्जियो ! भिक्षुभित्र भएको चलाख मनले खेल्ने ठाउँ पायो । मनको गहिराइमा दबेर बसेको मांसहारको लालसाले तर्कको छिद्रबाट टाउको उठायो । उसको मनले द्विविधा उब्जायो र खेल्यो ।

भिक्षापात्रसहित भिक्षु बुद्धनजिक गए र सोधे, 'दुई नियम बाझियो ! एकातिर मांसहार नगर्नू । अर्कोतिर भिक्षापात्रमा खानयोग्य जे पर्छ त्यसलाई अस्वीकार पनि नगर्नू । मेरो पात्रमा मासुको टुक्रा खसेको छ । म भोकाएको छु । अब मैले के गर्ने ? पात्रमा परेको मासुको टुक्रालाई स्वीकार गर्ने कि अस्वीकार ?'

बुद्ध पनि सोचमा पर्नुभयो होला । किनकि विषय सूक्ष्म र जटिल थियो ।

बुद्धले भिक्षुहरूका लागि निकै सोचविचार गरेर भिक्षाटन र आहारविहारसम्बन्धी शील पालनाकोे नियम बसाल्नुभएको थियो ।

गृहस्थले भिक्षापात्रमा खसालिदिएको खानामा भिक्षुको रुचि र स्वादअनुसार छनाेट गरेर खाने सुविधा दिएमा त्यसले अगाडि झन् समस्या उत्पन्न गर्न सक्छ । त्यसपछि त भिक्षुहरूले आफूलाई स्वाद र रुचि हुने मात्र खानेछन् र अरु खाद्य पदार्थ फाल्नेछन् । रुचिअनुसारको खाना भिक्षापात्रमा नपरेसम्म भिक्षाटन गरी नै रहनेछन् । परिकार र स्वादको छनाेट भिक्षुले गर्नु हुँदैन । भिक्षापात्रमा जुन भाग्यले पर्छ, त्यही खानुपर्छ ।

बुद्धले सोच्नुभयो, बसालिएको नियम तोडनु त भएन । नियम एक पटक तोडियो भने यो सिलसिलाको अन्त्य कहाँ हुन्छ र ? अनेक बहानामा नियम तोडिन थाल्छन् ।

तर अब यो भिक्षापात्रमा परेको मासुको टुक्रालाई के गर्ने ? फेरि बुद्धले सोच्नुभयो, यो त एउटा संयोग थियो । एउटा अपवाद मात्र । चीलले मासुको टुक्रा सधैँ खसाल्ने पनि त होइन । अपवादका लागि नियम किन बदल्ने ?

बुद्धले भन्नुभयो, ‘चिन्ता नगर । पात्रमा जे पर्‍यो, त्यो खानु । यदि तिम्रो पात्रमा मासुको टुक्रा पर्‍यो भने त्यो तिम्रो भाग्यको हिस्सा हो ।’

सयौँ भिक्षु वार्तालाप सुनिरहेका थिए । त्यसपछि बौद्ध भिक्षुको पात्रमा भिक्षाटनमा पनि मासुको टुक्रा खस्न थाल्यो । अब चीलले होइन, गृहस्थ र भक्तले पनि मासु खसाउन थाले ।

यसरी एउटा संयोगको घटनाले अहिंस्रक बुद्ध धर्ममा मांसहार प्रचलित भयो । आफूले सोझै काटमार नगरे पनि अरुले काटमार गरेको खान पाइयो । सद्गुरुको वचनबाट पनि मानिसले आफ्नो अनुकूलको अर्थ निकाल्छ ।

अन्त्यमा, मान्छेको मन बहुतै चलाख हुन्छ । उसले नियमहरूको सूक्ष्म छिद्रहरूबाट पनि आफ्नो अर्थ निकाल्छ र सोहीअनुसार व्यवहारहरू गर्दा धर्महरूमा विकृति र विसंगतिहरू मौलाएको छ । समयानुकूल नियमहरू परिमार्जन, संशोधन नगरिँदा मानव कल्याण र आध्यात्मिक उचाइ प्राप्त गर्न प्रादुर्भाव भएका धर्महरूमा पाखण्ड, आडम्बर र विकृतिहरू भित्रिएका छन् ।

तत्कालीन सामाजिक परिस्थिति र आवश्यकताका आधारमा लिपिवद्ध भएका धर्मग्रन्थहरूका धेरै कुराहरू अहिलेको युगमा असान्दर्भिक देखिएका छन् । बुद्ध धर्ममा मात्र होइन, विश्वमा प्रचलित अन्य सबै धर्महरूमा पनि यस्तै छ । यो त एउटा परिचर्चा र विमर्शका लागि प्रस्तुत गरिएको उदाहरण मात्र हो ।

प्रकाशित मिति: आइतबार, कात्तिक २३, २०७७ ०८:३८