शिल्पीको कचहरी नाटकबारे गार्जियनको स्टोरी : दर्शकलाई नै नाटक खेलाउँदै, जीवन बुझाउँदै !

पश्चिम नेपालको एउटा दुर्गम र उच्च पहाडी गाउँमा मानिसहरूको ठूलो भीड जम्मा भएको छ, जुन गाउँ कुनै बेला माओवादी युद्धको केन्द्रविन्दु थियो ।

महिलाहरू छातीमा आफ्ना बच्चा बाँधेर उभिएका थिए । बालबालिकाहरू अस्थायी मञ्चको किनारामा झुम्मिएका थिए । स्थानीय अधिकारीहरू काम चलाउ कुर्सीमा विराजमान थिए । यो गाउँमा पहिलो पटक नाटक मञ्चन मात्रै भइरहेको थिएन, पहिलो पटक गाडी पनि पुगेको थियो । यो घुमन्ते नाट्य समूहले यहाँ जे देखाउन गइरहेको थियो, त्यो गाउँलेहरूका लागि छुटाउनै नहुने प्रदशर्नी थियो ।

यहाँ देखाइएको कचहरी नाटक दुई महिलामा केन्द्रित छ । एक जना नवविहित महिला छिन्, अर्की उनकै बाठी तर संघर्ष गरिररहेकी किशोरी नन्द । नयाँ बेहुली श्रीमान्‌काे घरमा घरेलु कामदार झैँ बनेकी छिन् भने उनकी १७ वर्षकी नन्द स्कुल छोडेर आफ्नै कक्षाको साथीसँग पोइल जान्छिन् र गर्भवती हुन्छिन् ।

दर्शकहरू घरी रमाइलो मानेर हाँस्छन्, घरी अब के हुने हो भनेर लामो-लामो सास तान्छन् । अन्तिममा दर्शकलाई नै ती दुवै महिलाको समस्या कसरी समाधान गर्ने भनेर सोधिन्छ । दर्शकका लागि यी पात्रका कथा नौला होइनन्, उनीहरूले देखेसुनेकै कथाहरू हुन् । तर यहाँ भने पात्रहरूमाथि भएको अन्याय उनीहरूले रोक्नुपर्नेछ ।

कचहरी यस्तो नाटक हो, जहाँ दर्शकहरूले दुई पटक नाटक हेर्छन् । दोस्रो पटकको मञ्चनमा कुनै दर्शकले आफू बसिरहेको ठाउँबाट कराउन सक्छ, ‘रोक्नुस् !’ अनि अगाडि आएर कुनै पात्रको ठाउँ लिएर आफैँ अभिनय गर्न थाल्छ । यतिबेला उसले पहिलो पटकको मञ्चनमा देखिएको समस्यालाई कुनै समाधान दिनुपर्ने हुन्छ ।

निर्देशक घिमिरे युवराजले आममानिसले बोल्ने मञ्चका रूपमा यो नाटक तयार पारेका हुन्, जसले लैंगिक विभेद, बालविवाह र जुवाको लतजस्ता सामाजिक समस्यासँग जुध्न समुदायहरूलाई सघाउ पुर्‍याइरहेको छ ।

‘यी समुदायका मानिसहरूले कहिल्यै पनि आफ्नो विचार राख्ने अवसर पाउँदैनन्,’ निर्देशक घिमिरे भन्छन्, ‘गरिब वा अशिक्षित भनेर उनीहरूबारेको धारणाा बनाउन र उपेक्षा गर्न सजिलो हुन्छ, तर उनीहरूसँग पनि महत्त्वपूर्ण विचार हुन्छ ।’

उनी थप्छन्, ‘कचहरी नाटकको शक्ति भनेकै दर्शकले यसलाई काल्पनिक कथाका रूपमा नहेरेर वास्तविकताका रूपमा हेर्नु हो । उनीहरू अगाडि आउँछन् र पात्रसँग भन्छन्, ‘मलाई केटो मन परेको थियो र म १६ वर्षको हुँदै ऊसँग बिहे गरेँ । तर, त्यसले के फरक पार्छ भन्ने थाहा पाएकी थिइनँ । अहिले मेरा दुई सन्तान भइसकेका छन् । अब त मलाई जिन्दगी सकियोजस्तो लाग्छ, के तिमीलाई पनि मजस्तै हुन मन छ ?'

घिमिरे युवराजको १२ जनाको मण्डली रहेको शिल्पी नाट्य समूहले ३० पटकभन्दा धेरै कचहरी नाटक गरिसकेको छ । काठमाडौंबाट विभिन्न जिल्लाको मिनीबस यात्रा सहज छैन । कहिलेकाहीँ नदी तर्न नसकेर बस खोलावारी नै रोकिन्छ, अनि उनीहरू पैदलै गाउँतिर लाग्नुपर्ने हुन्छ । कलाकारहरू जेनेरेटर र अरु सामग्री बोकेर घण्टौँ पहाडी उकालो चढ्नुपर्ने हुन्छ ।

नाटकका कतिपय कुराले आफ्नै घरको झल्को दिएको कलाकार संगीता उरावँको अनुभव छ । ‘नाटक गरिरहँदा मैले म आफैँ कक्षा १० मा पढ्दा बिहेका लागि माग्न आएको कुरा सम्झिन्छु,’ उनी भन्छिन्, ‘मैले त्यो बेला बिहे गरेको भए त मेरो जिन्दगी पनि उर्मिला (नाटककी नन्द) को जस्तै हुने थियो ।’

यो हिमाली देशका लागि लैंगिक हिंसा ठूलो समस्या हो । जहाँ अझै पनि महिनावारी हुँदा महिलाहरूलाई छाउगोठमा राखिन्छ । उनीहरू घरेलु विवादकै कारण एसिड आक्रमणबाट पीडित हुनुपर्छ । यहाँको बालविवाह दर संसारकै सबैभन्दा धेरैमध्येमा पर्छ ।

कचहरी नाटकले दुर्गम गाउँका परम्परावादी समुदायमा किशोरी र युवतीहरूले भोग्नुपरेको समस्याका बारेमा छलफल चलाउने तथा उनीहरूलाई दोधारमा पार्ने समस्या र अगाडि रहेका सीमित उपायबारे उनीहरूसँगै छलफल गर्ने संयुक्त राष्ट्र संघको परियोजना सेवा कार्यालयमा कार्यरत समुदायिक परिचालन विज्ञ सच्ची घिमिरे कार्की बताउँछिन् ।

कचहरीले महिलाहरूलाई कानुनी प्रावधानबारे बुझाएर पनि सहयोग गरेको छ । अन्याय र असुरक्षा हुँदा कसरी न्याय र सुरक्षा पाइन्छ भन्ने नाटकले उनीहरूलाई बुझाउँछ। ठूलो संख्याका नेपाली महिलालाई अझै पनि आफ्नो अधिकारबारे थाहा छैन ।

संयुक्त राष्ट्र संघको जनसंख्या कोषले सन् २०१२ मा गरेको एक सर्वेक्षणले ९ प्रतिशत ग्रामीण महिलालाई मात्रै वैवाहिक बलात्कार गैरकानुनी हो भन्ने थाहा भएको देखाएको थियो । यो सर्वेक्षणअनुसार १३ प्रतिशत महिलालाई मात्रै घरेलु हिंसाविरुद्धको कानुनबारे थाहा थियो ।

‘महिलाहरूलाई उनीहरू विभेदको शिकार भइरहेका छन् भन्ने थाहा हुँदैन,’ कार्की भन्छिन्, ‘उनीहरूलाई बालविवाह, आर्थिक विभेद र घरेलु हिंसाका बीच बाँचिरहेका छौँ भन्ने थाहा हुँदैन । उनीहरूलाई महसुस हुने एउटा मात्रै हिंसा उनीहरूका शरीरमा देखिने नीलडामहरू मात्रै हुन् ।’

कार्की भन्छिन्, ‘उनीहरूलाई पुरुषबाट नियन्त्रित हुनु एकदम स्वाभाविक लाग्छ । उनीहरूलाई कुनै महिला बलात्कृत भइन् भने उनको इज्जत गुमेको होइन भनेर बुझाउन मुस्किल हुन्छ । यही कुरालाई तपाईंले नाटक बनाउनु भयो र उनीहरूकै जस्तो मनोदशाबाट गुज्रिरहेका पात्रलाई कस्तो व्यवहार गरिन्छ भन्ने देखाउनुभयो भने यसले उनीहरूलाई बोल्ने बनाउँछ । अनि उनीहरूले भन्छन्, ‘यो ठीक होइन, यस्तो हुनु हुँदैन । हामीले केही गर्नुपर्छ ।'

अनुवादक : रोहेज खतिवडा (दी गार्जियनबाट)

प्रकाशित मिति: आइतबार, कात्तिक १६, २०७७ १७:५७