बुनाईसँग जोडिएको सशक्तिकरणको एउटा कथा

A+ A A-

धनकुटा जिल्लाको आँखीसल्ला गाउँमा म जन्मिएँ । जंगलको भुइँमा झरेका सल्लाको थुप्रोमा चिप्लेटी र लुकामारी खेल्दै मेरो बाल्यकाल बित्यो।

म गाउँकै सरकारी स्कुलमा पढ्थेँ। युनिफर्म लगाएर बोर्डिङ स्कुल पढ्न चाहन्थेँ। सबैभन्दा ठूलो रहर भने अङ्ग्रेजी सिक्ने थियो । “म त पाँच कक्षा पुगेपछि बोर्डिङ स्कुल पढ्छु, इङ्गलिस सिक्छु अनि ठूलो भएपछि हामी पढ्ने स्कुलमै शिक्षिका बन्छु,” म मेरा खेल्ने साथीहरुसँग भन्थे ।

आठ वर्ष हुँदाकोकुरा हो, बोजुको घरमा खेलिरहेकी थिएँ। बुवा काठमाडौँबाट टुप्लुक्क आईपुग्नुभयो । पिँढीमा बस्दै भन्नुभयो, “नानी अब तिमी पनि म सगैँ काठमाडौँ जाने,पढ्नको लागि । ”

मेरो उमेर पनि सानै भएकोले होला मेरा ठूलाठूला चाहना, महत्वकांक्षा थिएनन्। जङ्गलमा गएर स्याउला र दाउरा खोजेर ल्याउने काम नै प्यारो थियो। साथीभाइसँग खेल्न र त्यो घर नजिकैको खोलामा गएर माछा समात्नमा नै मेरो मन रमाएको थियो। घरको छानोबाट देखिने तमोर नदीको मनोरम दृश्यको झझल्को अझै आउँछ l म गाउँ छोडेर अन्त कतै जान चाहन्नथेँ। बाजेबोजुको अत्यन्तै प्यारी म; उहाँहरुलाई छोडेर टाढा जाने कुरा सम्झँदामात्र पनि मनै कुडिँएर आउँथ्यो।तर मेरो केहि जोर चलेन। आँखाभरि आँसुका साथ निकै पर पुग्दासम्म आफ्नो घर र त्यहाँका डाँडाहरूलाई फर्कीफर्की हेरेकी थिएँ।

मेरो आमाबुवा त्यतिखेर काठमाडौँको उत्तरी भेगमा पर्ने बूढानीलकण्ठमा बस्नुहुन्थयो। उहाँहरू दुवैजना महिला उद्यमी श्यामवदन श्रेष्ठको उद्योगमा कार्यरत हुनुहुन्थ्यो l मेरी आमाले मलाई श्रेष्ठ परिवारसँग राख्ने निर्णय म काठमाडौं आउनु भन्दा अघि नै गरिसक्नु भएको रहेछ l

गाउँघरको वातावरणमा हुर्केकी, मलाई यहाँको परिवेश अत्यन्त नौलो थियो l गाउँकै डाँडाकाँडा अनि बोजुको सम्झनामा मेरो मन रोएको थियो l तर म सानै भएको हुनाले त्यो भावना कसरी व्यक्त गर्ने भनेर मलाई थाहा थिएन l डरले या करले म चुपचाप यो नयाँ घरमा जान थालेँ, काम सिक्न थालेँ l पहिलो दिनबाट नै आफ्ना आमा बुवाबाट पाउने सरह स्नेह र माया श्रेष्ठ परिवारबाट मैले पाएको हुनाले म त्यहाँ रत्तिदैँ गएँ। मेरो जीवनमा अर्को आमा, बुवा , दाइ , दिदी, र हजुरआमाको माया र अशिर्वाद थपिएको महसुस गर्न र बुझ्न थालेँ l

श्यामवदन श्रेष्ठ निकै साहसी र सशक्त महिला हुनुहुन्थ्यो जसले मेरो शिक्षामा लगानीमात्र हैन, परिवारको धर्मछोरीको रूपमा मलाई राख्नुभयोl उहाँलाई म ठूलीआमा भनेर सम्बोधन गर्दछु l

मलाई काठमाडौँमा स्कुल भर्नाको लागि लगियो। स्कुलको प्रधानध्यापकले गाउँको विद्यालयबाट पढेर आएको हुनाले मेरो शैक्षिक स्तर नमिल्ने हुँदा मलाई कक्षा दुईमा भर्ना गर्ने कुरा गर्नुभएको थियो। तर ठुलीआमाले प्रधानध्यापकलाई म चार कक्षामा पढ्न सक्छु भनेर चुनौती नै दिनुभयो ।

त्यहाँबाट विस्तारै मेरो कठिनाई सुरू हुन थाल्यो। शिक्षकहरुले पढाउँदा अङ्ग्रेजी शब्द केही बुझ्थिनँ, हिसाबका समस्या हल गर्न मलाई साह्रै कठिनाई हुन्थ्यो। आफ्नो नाडीको मोटाई भन्दा मोटा किताबको महत्व के हो भन्ने मैले बुझ्न सकिरहेकी थिइनँ।

भर्ना भएको वर्षको पहिलो त्रैमासिक परीक्षामा प्राय सबै विषयमा म फेल भएँ l त्यसपछि मेरो वास्तविक परीक्षा सुरु भयो ; ठूलीआमाले नेपाली, अङ्ग्रेजी, र विज्ञान अनि ठूलोबाले हिसाब सिकाउने प्रण लिनुभयो l

भान्सामा पकाउँदा, बाटोमा हिंड्दा, बारीमा काम गर्दा हरेक चीजसँग मैले अन्तर्क्रिया गर्नुपर्ने भयो l यसले मेरो भाषा सुधारिंदै गयो l

ठूलोबुवा हिसाबमा होनहार, उहाँले यसरी सिकाउनु भयो की मैले कहिल्यै कुनै समीकरणको सूत्र घोक्नु परेन l उहाँहरुले मेरो परीक्षाको निम्ति म भन्दा धेरै मेहेनत गर्नु भयो, र दोस्रो त्रैमासिक परीक्षामा म केही विषय बाहेक झन्डै सबैमा उत्तीर्ण भएँ l वार्षिक परीक्षामा म सबै विषयमा राम्रो अंक ल्याई उत्तीर्ण भएँ l त्यसपछिका वर्षहरुमा हिसाब र अङ्ग्रेजी रमाइलो लाग्न थाल्यो l

२०६२ सालको कुरा हो, विश्वकप फुटबलले घर घरमा बाजी मारिरहेको थियो l हामी पनि ब्राजिल र फ्रान्सबीच भैरहेको खेल हेर्दै थियौँ , म फ्रान्सलाई समर्थन गर्दै थिएँ अनि दाइ चाहिँ ब्राजिललाई l फ्रान्सले एक गोल खानासाथ यस एल सी को नतिजा प्रकाशित भएको समाचार आयो l दाइले हतार हतार कम्प्युटर खोल्नु भयो l

इन्टरनेट अलि स्लो थियो l बिस्तारै नतिजा खुल्न थालेl दाइले मेरो सिम्बोल नम्बर प्रथम श्रेणीको पेजमा हेर्नुभयो, त्यहाँ मेरो नाम देखिएन, मन खिन्न भयो l त्यसपछि दोस्रो श्रेणीमा नम्बर टाइप गर्नु भयो र त्यहाँ पनि देखिएन l सबैको मन ढुकढुक हुन थाल्यो ।मैले परीक्षा कापीमा गलत सिम्बोल नम्बर लेखेँ कि भनेर ठूली आमा आत्तिन थाल्नुभयो l मेरो त होसहवास उड्न थालिसकेको थियो l

त्यहि बेला दाइले मेरो सिम्बोल नम्बर विशिष्ट श्रेणीमा टाइप गर्नुभयो l मेरो नतिजा देखियो l मेरो गाउँको इतिहासमै विशिष्ट श्रेणीमा उत्तीर्ण हुने म पहिलो केटी भएँ l

बेलाबेलामा भइराख्ने बन्द हड्तालका बिदाले ठूलीआमासँग घरमै बसेर गाँठोकला र सल्ले सुइरोको बुनाई सिक्न थाले l उहाँले मलाई आफ्नो बाल्यकालको कथा सुनाउनु हुन्थ्यो l २०१८ / १९ सालतिर उहाँले संघर्ष गर्दै आमासँग यही कला र सीपले आफ्नो जिविकोपार्जन गर्दै स्नातकोत्तर हासिल गर्नु भएको थियो l

जन्मनु अगाडि नै उहाँको बुवा मलेरियाबाट बित्नु भएको थियो l आमा छोरीको आर्थिक अवस्था कमजोर थियो र यहि हस्तकला बाँच्ने आधार बन्यो l बिजुली बत्ति किन्नको लागि पैसा नहुँदा टुकीको बत्तीमा उहाँले बिहानको २ बजे उठेर काम गर्नुहुन्थ्यो l उहाँले कपडा बुन्दा तानको आवाजले छिमेकीलाई बिहान भएको संकेत दिन्थ्यो l

यी कथनहरुले मलाई प्रेरणा दियो l विगत चार दसक भित्र उहाँले धेरै महिलाहरुको आर्थिक अवस्था उकास्नलाई योगदान गर्नुभएको छ l यसको प्रमुख उदाहरण म आफैं बनेकी छु l यसैगरी पढाईको छुट्टीहरुमा म उहाँसँग नेपाल नटक्राफ्ट जान थालेँ, त्यहाको कार्यलाई नजिकबाट नियाल्ने मौका पाएँ l गाउँ गाउँमा अरु महिलालाई तालिम दिन उहाँको सहयोगी बनेर हिड्न थालेँ l

हस्तकला क्षेत्रमा काम गर्दै जादाँ म ठूलीआमाको उद्योगको एउटा महत्वपूर्ण हिस्सा बनिसकेको थिएँ। नेपाल नटक्राफ्ट उहाँले दुई सय रुपैयाँ लगानी गरि दुई महिलासँगै बसेर थाल्नुभएको संस्था हो र अहिले यसले देशको विभिन्न जिल्लाका दिदीबहिनीहरुको सीपसँग प्रकृति ,संस्कृति, कला, र परम्परालाई जोड्ने गरेको छ l

यहि हस्तकलाको सीपले मेरो आमा बुवा उहाँसँग जोडिनुभएको हो र म परिवारमा गाँसिन पुगेँ अनि बिस्तारै यो क्षेत्रमा मेरो चासो र इच्छा बढ्दै गएको हो l नेपाल नटक्राफ्ट सेन्टरमा अहिले म मुख्य व्यवस्थापिकाको रूपमा काम गरिरहेको छु l यो पदमा काम गर्नु मेरो लागि निकै चुनौतिपूर्ण थियो। परिवारको निरन्तर साथ र मार्गदर्शनले मलाई चुनौती सामना गर्न हिम्मत दिइरहेको छ ।

विगत पाँच वर्षमा म उहाँसँग थुप्रै ग्रामीण समुदायमा रेसाजन्य बुनाईको काम हेर्न, सिक्न, सिकाउन,र अनुभव बाँड्न पुगेकी छु। यसरी उहाँसँग घुम्ने क्रममा मैले सिक्न चाहने र आफ्नो सीप जोगाई राख्न चाहने महिलाहरूको मद्धत गर्न सिकेँ। समुदायसँग काम गर्ने क्रममा म मुलुकको विविध सँस्कृति र सजिव सम्पदा र विशेष गरी आदिवासी सीप र ज्ञानको अनुसन्धान, उत्थान र संरक्षण गर्ने काम गरिरहेकी छु।

यसरी मैले समूदायको सीप र परम्परागत कलाको विषयमा कथा भन्ने सौभाग्य पाएकी छु। सानो छँदा मैले शिक्षक बन्ने सपना देखेकी थिएँ, मेरो सपनाले फरक मोड लियो। हस्तकलाले मलाई आफू वरपरका महिलालाई सशक्त बनाउन मद्धत गर्नुका साथै म स्वयंको संस्कृति, परम्पराको कथा सुनाउने मौका दिएको छ।

यसरी नै म महिलाहरूले प्रकृतिसँगको सम्बन्धलाई जोगाउँदै हस्तकलाको सीपद्वारा ग्रामीण अर्थतन्त्रमा कुन हैसियतले टेवा पुर्‍याउँदै आएका छन् भन्ने तथ्यलाई उजागर गर्दै उनीहरुको शिल्प र कलाको कथा भन्ने प्रयास गरिरहनेछु।

प्रकृतिले दिएको चुनौतीबाट अहिले कोरोनाको संक्रमणबाट विश्वमा महामारी फैलिएको बेला भूमण्डल डगमगाएको छ l हामी आयातमा बढी निर्भर हुने भएकोले अर्थतन्त्र झन् खस्किएको छ l यो बेलामा स्थानीय स्वदेशी वस्तु र प्राकृतिक श्रोतलाई सदुपयोग गर्दै वातावरण प्रणालीमा टेवा पुर्‍याउनु महत्वपूर्ण छ l

नटक्राफ्टले स्थानीय स्रोत र सीप प्रयोग गर्दै थोरै भए पनि प्रकृति, संकृति र ग्रामिण अर्थतन्त्रलाई टेवा पुर्‍याइरहेको भएकोले मलाई खुसी लागेको छ । स्थानीय स्रोतबाट उत्पादित बस्तुलाई बढावा दिनु अति जरुरी छ l

प्रकाशित मिति: आइतबार, कात्तिक ९, २०७७ २०:२५