देवी पुज्नेहरु नै किन छोरीमाथि विभेद गर्छन् ?

A+ A A-

सप्तरीको राजविराजमा बाल क्लबका सदस्यहरुसँग एक कार्यक्रम थियो । मन पर्ने र मन नपर्ने व्यवहारलाई चित्रद्वारा व्यक्त गर्ने बेलामा एक बालिका हातमा चित्र लिएर चुपलागिन । बोल्न सकिनन् । त्यसपछि उनको चित्र मैले लिएर हेर्न थालेँ । अचम्म लाग्यो । यस्तो चित्र मैले कहिल्यै देखेको थिइनँ । मेरा लागि विल्कुलै नयाँ थियो ।

अरु सबै खाना खान गएपछि बालिकालाई म र मेरो साथी प्रेरणा खड्का भएर सोध्यौं त्यो चित्रको बारेमा । बालिकाले गहभरी आँशु पार्दै भनिन्, ‘मेरो लागि यो भन्दा ठुलो पीडा कुनै छैन र यही कुरा मलाई मन पर्दैन ।’ आमा र बुवाले छिन्नमस्ता देवीलाई ढोग गरेको एकातिर थियो, अर्कोतिर दाइ निजी विद्यालय जाने र आफू सरकारी विद्यालय जाने गरेको कुरा उनले चित्रमा देखाएकी थिइन् । घरमा काम गर्नु पर्नेदेखि अरु विभेदहरु त्यसमा प्रष्ट थियो । म अझ प्रष्ट हुन खोजे पछि बालिकाले भनिन््, ‘देवीलाई दिनकै ढोग गर्ने, पुजा गर्ने मेरो परिवारले किन मलाई परिवारका अरु सदस्य बराबरको व्यवहार गर्दैनन्, आफूजस्तै एक चेलीमाथि भएको यो विभेदलाई के देवीले सजिलै पचाउनु भएको छ ?’ म चुपलागेर उनको कुरा सुनिरहेको थिँए । बालिकाले भनिन्, ‘मेरो ममिले झन कति पीडा भोग्नु भएको छ होला, म यो परिवर्तन गर्न चाहन्छु ।’

यो घटना भन्दा दुई महिना अगाडि बाजुरामा बाल क्लबका सदस्यहरुले आफ्ना रमाइला र दुखद क्षणहरु एक आपसमा शेयर गरिरहेका थिए । त्यही बेला एक बालिका बोलिन्, ‘मलाई दसैं आयो की रुन मात्र मन लाग्छ, मैले मेरा साथीहरुसँग एक साथ चाड मनाउन पाउँदिन यो कस्तो चाड हो ?’ उनका कुरा सुनेपछि कार्यक्रम हलमा सन्नाटा छायो ।

उनको असाध्यै मिल्ने साथी ‘दलित’ रहिछन् । कामहरु मिलेर गर्ने, वनपात, विद्यालय, बजारसँगै जाने गर्दा रहेछन् । तर दसैंमा टिका लगाउन हुन्न भनेका कारण एक अर्काको घरमा जान नपाएका रहेछन् । एक वर्ष होइन दुई वर्ष होइन सधैं यस्तै । गएको दसैंमा उनले आफ्नो घरमा टिका लगाएपछि सेल रोटी लिएर साथीलाई भेटन् गइन् । दुवैले बाटोमा भेटेर रोटी बाँडे र खाए । त्यही बेला अरुले देखे । टिका र सेल रोटी सहित ‘दलित’सँग छोइएको भनेर उनलाई टिका पुछेर अनुहार धुन लगाइएछ । रोटी फालिदिएछन् । त्यो घटना सुनाएपछि उनले भनिन्, ‘माथिल्लो जातको म मा त यो पीडा छ, भने, त्यो मेरो ‘दलित’साथीमा कुन चोट परेको होला ? यस्तो विभेद गरेर पनि खुशी हुन सकिन्छ र ?’ यि दुई घटना पछि मैले, बाल क्लबको पुर्व सदस्य अधिवत्ता कुन्जनी परियारलाई सोधँे अहिले कस्तो छ विभेदको कुरा । उनले भनिन्, ‘कुनै घटना भएनछ र वर्ष भरी विर्सियो भने पनि दसैंले जातिय र छोरी माथिको विभेदलाई मुटुमा चसक्क हुने गरी स्मरण गराउँछ ।’

कोरोनाको पीडाका विचमा पनि दसैंको एक रौनक आएको छ । सबै चाड मनाउन व्यस्त छन् । नौ दिन सम्म दुर्गाको पुजा गरेर, देवीको आराधाना गरेर मनाइने यो चाडले के जिवित देवी र दुर्गाहरुलाई न्याय गर्न सकेको छ । अर्थात मातृत्वको पूजा गर्ने हाम्रो समाजले के छोरीहरुलाई समान अधिकार दिन सकेको छ त ?

कानुन भनेको बन्धन हो । यसको सिमा छ । त्यो बन्धन पनि चलन चल्ती, परम्परालाई समेत आधार मानेर निर्माण गरिन्छ । धर्म एक अनुसाशन, मार्गदर्शन, दुःखलाई विसाउने चौतारी, पीडाहरुको मुक्ति हो । कतिपय अवस्थामा यो कानुन भन्दा माथि छ । आदर्श, अनुसाशनमा नै स्खलन आउने व्यवहार भए भने के त्यो सर्वस्वीकार्य हुन्छ त ? वैदिक कालदेखि हामीले मानिआएका वेद, उपनिषद् र चाडहरुका मर्मलाई किताबी अक्षरमा मात्र सीमित गर्न खोजिएको हो त ? आउने पुस्ताले चाडवाड वा संस्कारलाई लिएर छाती फुलाएर सकारात्मक बहस गर्न सक्ने बनाउने हो कि, परम्परागत हानीकारक अभ्यास, विभेदलाई बोकेर टाउँको निहुराएर हिँड्नु पर्ने अवस्था सिर्जना गर्ने हो । यही बिषलाई यो लेखमा उठान गर्न खोजिएको हो ।

हिन्दु धर्मको मुल ग्रन्थ वेदका अनुसार प्रकृति र पुरुष दुई प्राणी हुन । वेद र उपनिदषहरुका अनुसार प्रकृति महिला हुन् । त्यही भएर जीवन चल्न प्रकृति र पुरुष एक साथ हुनपर्छ भनिएको हो । प्रकृति बिनाको पुरुषको कल्पना गरिएको छैन । अर्थात महिला बिना पुरुषको जीवन सम्भव छैन । सुम्भ, निशुम्भ, चण्ड, मुण्ड लगायतका दानवहरुले देवतालाई समेत दुख दिएर शासन गरेपछि भगवान शिव समेत महाकालीको शरणमा गई मुक्ति दिन आग्रह गरेको हामीले पढेरै आयौं । सबै भगवानका पनि भगवान मानिएका शिव समेत त्यो बेला महाकाली (दुर्गा, देवी) को शरणमा गए पश्चात जितिएको युद्धको खुसीयालीमा मनाउने चाडले के अहिले छोरीहरुलाई खुशी दिन सकेको छ त ?

सर्वशक्तिवान देवीको महिमा वाचन गर्ने यो बेला के हाम्रा छोरीहरु बलमान छन् ? दुर्गा, देवी कालिहरु शक्तिसाली छन् भन्ने समाजले किन, ‘छोरी भएर एक्लै हिड्ँनु हुदैन भन्छ ?’
‘यत्र नार्यस्तु पुज्यन्ते ।
रमन्ते तत्र देवता ।।’

अर्थात जहाँ नारीको पुजा हुन्छ त्यहाँ देवता रमाउँछन्, भन्ने पक्षलाई आदर्श मान्ने समाजमा किन ४ वर्षकी बालिका बलात्कृत हुनुपर्छ, किन बोक्सीको आरोप खेप्नु पर्छ, किन महिला माथि क्रुर यातनापूर्ण व्यवहार गरिन्छ । किन छोरीहरुलाई घरबाट नै दोस्रो दर्जाको नागरिक बनाउन सुरु गरिन्छ ।

‘दशपुत्रसमाकन्यादशपुत्रान् प्रर्वधयन् ।
यत्फलं लभते मत्र्यस्तल्लभ्यं कन्ययैकया ।।’

एक छोरी दश छोरा बराबर हुन्छिन् र एक छोरी हुर्काउँदा दश छोरा हुर्काए बराबर पुण्य मिल्दछ भन्ने स्कन्द पुराणको माहेश्र खण्डमा प्रष्ट लेखिएको छ । तर त्यही कुरालाई भुलेर अहिले पनि छोरी भन्ने थाहा पाउना साथ भ्रुण हत्या हुने क्रम चलिरहेको छ । विश्व स्वास्थ्य संगठनका अनुसार प्रत्येक १०० बालिका जन्मँदा १०५ बालक जन्मनुलाई प्राकृतिक मानिन्छ । त्यो भन्दा बढी जन्मदर भयो भने लिङ्ग पहिचान पछिको जन्मदर मानिन्छ । अहिले नेपालमा ११० को वरपर जन्मदर पुगेको आँकलन गरिएको छ ।

बच्चा जन्म भएको छैटौं दिनमा भाग्य लेखिने विश्वास छ । त्यसरी लेखिने भाग्य षष्टिका(सरस्वती) देवीले लेख्ने हो भन्ने ग्रन्थहरुमा पढन पाइन्छ । छोरीले लेखिएको भाग्यलाई आत्मसाथ गरेर अगाडि बढेको व्यत्तिले त्यही छोरीको भाग्यलाई कमजोर बनाउन मिल्छ ? पुजा, यज्ञ गर्दा जौ तिल, घिउ लगायत हातमा राखेर ‘स्वाहा’ भन्दै अग्निमा चढाइन्छ । किन त्यसो गरियो त ? भगवानलाई पोषिलो चिज खान दिनुपर्छ, त्यो पोषण दिने माध्याम ‘स्वाधा देवी’ले गर्दछिन् भन्ने मान्यताका साथ हामीले कति पटक ‘स्वाहा’ पुकार ग¥यौं होला ।

भगवानको पोषणको चिन्ता गर्ने हामीले के बालबालिकाको पोषणको चिन्ता गरेका छौं त ? अहिले पनि पाँच वर्ष मुनिका २८ प्रतिशत बालिकाहरु शीघ्र कुपोषणको पीडामा छन् । ३९.५० प्रतिशत बालिकाहरुको उचाइ कम छ, जुन पोषण नपुगेको कारण हो । हिन्दुहरुका संस्कारहरु मध्ये एक महत्वपुर्ण हो पुंसवन संस्कार । यो संस्कार अनुसार गर्भिणीको स्वास्थ्य र प्रशन्ताका लागि पोषक, औषधि, फलफुल, खिर खुवाउनु पर्छ । यो पालना गरेको भए के कुषोशित बालबालिका जन्मन्थे ? के मातृमृत्युदर अहिलेको अवस्थामा रहन्थ्यो । जबकी अहिले मातृमृत्यु दर प्रति लाख जिवित जन्ममा २३९ रहेको छ ।

सबैको भाग्य लेख्ने, ज्ञान र विवेकको खानीको रुपमा सरस्वतीलाई लिइन्छ । उनले दिएको शिक्षा ग्रहण गरी अगाडि बढ्नेहरुले के बालिकाको शिक्षामा लगानी गरेका छन् त ? सके विद्यालय नपठाउने पठाएपनि छोरा र छोरीमा विभेद गरी फरक फरक विद्यालय पढाउने प्रचलन के सकियो त ? शिक्षा विभागको फल्यास रिपोर्ट ०७४÷७५ अनुसार माध्यामिक शिक्षा (९ देखि १२) बालिकाको भर्ना दर ४३.७५ प्रतिशत मात्र छ । भर्ना भए पनि उच्च शिक्षा हासिल गर्न नपाएका थुप्रै उदाहरणहरु छन् ।

वेद, उपनिषद कहिँ कतै पनि अछुत नमानिएको पीडा अहिले पनि कति किशोरीहरुले धर्मकै नाममा भोगिरहेका छन्, त्यो हो रजश्वला (महिनावारी) । विद्यालयमा उपलब्ध नहुने स्यानीटरी प्याडको समस्या एकातिर छ अर्कोतिर अछुत, छाउपढीको पीडा, यस्तो बेला कसरी किशोरीले राम्रो शिक्षा पाउँछन् र पुरुष बराबर प्रतिस्पर्धामा आउन सक्छन् । के युद्ध गर्दा देवीहरु रजश्वला भएनन् ? ८९ प्रतिशत किशोरीहरुले मनिावारीको समयमा छुवाछुत वार्ने, भेदभाव भोग्ने, घरवाहिर वा छाउपडी को रुपमा बस्नु पर्ने पीडा अहिले पनि भोगिरहेका छन् । हामीले आर्दश मानेका देवीहरुले के यस्तो पीडा उनीहरुको प्रतिकमा देखेका होलान् त ?

ऋग्वेद(१०.८५.९) मा उल्लेख भए अनुसार वैदिक कालमा बालविवाह गर्न पाइँदैनथ्यो । छोरीले विवाह गर्न चाहाना राखेपछि मात्र विवाह हुन्थ्यो । छोरीले आफूले चाहे जस्तो वर रोज्न पाउने कुरालाई स्वयंवरको रुपमा व्याख्या गरिएको छ । तर पनि हामी बालविवाहको पीडामा छौं । सन २०१४ को सर्वेक्षण अनुसार १९ वर्ष भन्दा मुनिका २५ प्रतिशत किशोरीहरुको बालविवाह भएको छ । १७ प्रतिशत किशोरीहरु त किशोरावस्थामा आमा भएको अवस्था छ ।

नौ दिन सम्म पुज्ने दुर्गा देवीहरु मात्र होइन, हाम्रा नदी नालाहरुको नाम पनि गंगा, जमुना, सेती, काली, महाकाली राखिएको छ । यि सबैलाई स्वच्छ, कलकल, पबित्रता र स्वतन्त्रतासँग जोडेर व्याख्या गरिएको छ । यिनै नामबाट नामाकरण गरिएका हाम्रा चेलीहरुले के यसरी जीवन जिउन पाएका छन् ? बलशाली देवीको रुपमा महाकाली, भद्रकाली पुज्नेहरुले किन छोरीलाई कमजोर ठानेको ?

यस्तै अर्की देवी हुन लक्ष्मी । विष्णु ( नारायाण) को श्रीमतीको रुपमा चित्रण गरिएकी लक्ष्मीलाई धनको प्रतीक मानिन्छ । धन सम्पतिको जर्गेना, संरक्षण र त्यसमाथिको प्रहिलो हकदारको रुपमा धर्म ग्रन्थमा पढेर आएको हाम्रो समाजले के महिलालाई सम्पतीको हक दिएको छ ? राष्ट्रिय योजना आयोगले तयार गरेको पन्ध्रौं योजना(०७६÷७७—८०÷८१) अनुसार २६ प्रतिशत महिलामा मात्र सम्पतीको पहुँच पुगेको छ । नदेखिएकी लक्ष्मीलाई धन दौलत प्राप्ती र सुरक्षाको लागि पुज्नेहरुले आफनै लक्ष्मीलाई किन सम्पतिको स्वामित्व दिन नसकेका होलान ? विश्वकर्मा पुजा गरेर साक्ष्यात विस्वकर्मालाई छोइछिटो गर्ने प्रचलन पनि यहीँ छ । वेदको ऋचा(श्लोक) र उपनिषदका कुनै पनि श्लोकमा जातका आधारमा छुवाछुत गर्ने कुरा उल्लेख छैन । कतिपय ठाउँमा कर्मका आधारमा सम्मान गरिएको छ । तर पनि किन यो विभेद छ ?

शक्ति, ज्ञान र धन तिनै पक्ष मानव जीवनका महत्वपुर्ण अंग हुन् । यि हासिल गर्न मानव जुनसुकै हद सम्म पनि पुग्न सक्छ भन्ने घटनाक्रमहरुले देखाएको छ । यि तिनवटै चिजका प्रतिक देवीहरुमा भर पर्ने मानव किन उनीहरु प्रति नै यो तह सम्मको उपेक्षामा छ त ? यो प्रश्नको सवाल सरकारको कार्यशैलीलाई नजर अन्दाज गरी एक नागरिकलाई मात्र सोध्न सकिन्न् । हो, आफनो घर टोल छिमेक प्रति नागरिक जिम्मेवार छ तर सम्रग व्यवस्था र नागरिकलाई जिम्मेवार बनाउने र उनीहरुको मन जिति परम्परागत हानीकारक अभ्यासहरुमा परिवर्तन ल्याउने काम सरकारले नै हो ।

पहिलो महिला राष्ट्रपतिको सपथ पछि एक खबर आयो । पहिलो महिनाको तलब पशुपतिमा दान गर्ने भनेर । एक हद सम्म यो सही कदम पनि हो । तर त्यो निर्णय भन्दा पनि अर्को निर्णय अहिले सम्म पनि बलशाली हुने थियो जब राष्ट्रपतिको पहिलो महिनाको तलब बालिका र किशोरीको शसक्तिकरणमा खर्च गर्ने भनेको भए । पक्कै पनि यसले अर्को विद्यादेवी भण्डारी जन्माउने आधार सिर्जना गर्दथ्यो । तर त्यो हुन सकेन । अहिले पनि नेतृत्वमा पुगेका महिला नेतृहरुले आफ्नो जन्म दिन वा पदवहाली गरेको खुशीयालीमा बालिका र किशोरीहरुको सशक्तिकरणमा खर्च गरेको सुनिएको छैन । यसको मतलव उनीहरु आफू जस्तै लिडर बनोस भन्ने चाहेनन् भन्न खोजिएको होइन । पद, प्रतिष्ठा र नामको खातिर बालिका र किशोरीको सशक्तिकरणको मुद्दा बिर्सिइयो ।

शिक्षा र चेतनाले मात्र विभेद हट्ने रहेनछ भन्ने गाउँ गाउँमा पुगेको सिंहदरवार र हाम्रो राजनीतिक नेतृत्वबाट देखिएको छ । अहिले सम्म कुनै नेता, पालिका प्रमुख, सांसद, मन्त्रीहरुले आफ्नो घरमा बोलाएर मात्र हैन, आफू ‘दलित’को घरमा गएर दसैंको टिका लगाए, लगाउन भूमिका खेले भन्ने सुनिएको छैन ।

अन्त्यमा, नीतिहरुको मुलनीति राजनीति हो नै । यो बाट समाज अलग रहन सक्दैन । द्रौपति माथि भएको विभेदले महाभारतको युद्ध गरायो । अरु पनि कारण थिए होलान् । तर यो त्यति बेला पनि महिला माथि हुने विभेदको विरुद्धमा उठेको आवाजलाई लिन सकिन्छ, । महाभारत लड्ने कृष्ण भन्दा शक्तिशाली बैष्णवी थिइन भन्ने मान्यता छ । गंगा र जमुना नदी भए पनि कृष्णको लडाँइको सारथीको रुपमा चित्रण गरेको पाइन्छ । यी सबै पक्षलाई आदर्श मान्ने हाम्रो समाज र नेतृत्वले छोरी माथिको विभेद हटाउन बेलैमा कदम उठाओस् । धर्म निरपेक्ष राष्ट्रमा सरकारले धर्मका नाममा विभेद नगरोस् र भन्न पाइयोस् दसैं समानताको पर्व हो । मातृत्वको पुजा गरिरहँदा हाम्रो घरमा भएकी मातृत्व पनि खुशी हुन पाउन् ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, कात्तिक ८, २०७७ १६:४१