‘जो मनुष्य अहार–विहार, नियम–संयम तथा अन्य सबै कार्यमा सन्तुलन राख्छ, उद्वारा गरिएको योग दुःखनासक हुन्छ ।’
–श्रीमद्भगवत गीता
अर्थात योग र प्राणायाम एउटा यस्तो शारीरिक एवं अध्यात्मिक क्रियाहरु हुन्, जसले सबै दुःखको समुलनाश गर्छ र जीवनमा भरपुर सुख–शान्ति प्राप्त हुन्छ । यसप्रकार यसले हताश, निराशा, अशान्ति, तनाव, विषाद, खालीपन तथा आत्महीनता जस्ता मानव मनका मनोविकारहरु हटाउँछ ।
योग र प्रणायामको विधिसम्मत नियमित साधनाले एकातिर सामान्य तथा असाध्य रोगहरुबाट साधकलाई मुक्त गराउँछ भने अर्कोतिर यसको अध्यात्मिक प्रभावले उसको चित्तलाई शान्त तथा निर्मल बनाउँछ ।
शरीर स्वस्थ र मन शान्त तथा निर्मल हुनु भनेको नै साधकले निश्चितरुपमा जीवनको सार्थक प्रतिफल प्राप्त गरेको हो भनेर भन्न सकिन्छ ।
वर्तमान अवस्था
सम्पूर्ण विश्व अहिले कोरोना महामारीको चपेटामा छ । यी हरफहरु लेखिँदासम्म विश्वमा ४ करोड २५ लाखभन्दा बढी मानिसहरु यस रोगबाट संक्रमित भइसकेका छन् भने ११ लाख भन्दा बढी मानिसहरुले आफ्नो अमूल्य जीवन गुमाईसकेका छन् ।
तीन करोड जनसंख्या भएको हाम्रो मुलुक नेपाल पनि संक्रमणको उच्चदर पछ्याउँदै महामारीको चपेटामा नराम्ररी फसेको छ । अहिलेसम्म देशभित्र मात्र यस रोगबाट १ लाख ५३ हजारभन्दा बढी मानिस संक्रमित भैसकेका छन् भने ८ सय २९ जनाले ज्यान गुमाईसकेका छन् । यो पंक्ति लेखिदासम्म नेपालमा तुलनात्मक रुपमा मृत्युदर कम देखिएता पनि संक्रमणदर अन्य देशको तुलनामा अत्तिउच्च भएकोले भोलिका दिनमा जनस्वास्थको अवस्था के हुन्छ आंकलन गरिहाल्न सकिने अवस्था छैन ।
कोरोना महामारीले सम्पूर्ण विश्वमा नै मानव समाजलाई बहुआयामिक रुपमा नकारात्मक असर पारेको छ । देशहरु लकडाउनमा जानाले सार्वजनिक यातायात, हवाईसेवा, उद्योग–कलकारखाना, शैक्षिक संस्था, मनोरञ्जन क्षेत्र, खेलजगत आदि सबै दीर्घकालीन रुपमा नकारात्मक असर पर्ने गरी प्रभावित भएका छन् । करोडौं मानिसले रोजगारी गुमाएका छन्, उत्पादन घटेको छ । देशको आर्थिक वृद्धिदर न्यून भएको छ ।
यी सबै प्रतिकूल परिस्थितिले गर्दा भविष्यका कर्णाधार युवापुस्तामा हताशा, निराशा, अशान्ति, तनाव, विषाद जस्ता मनोविकृतिहरु बढिरहेको छ ।
असहज परिस्थितिले मानव मनमा उत्पन्न गरेका यी विकारहरुबाट निःसृत नकारात्मक संवेगहरुलाई समताभाव राखी व्यवस्थापन गर्न नसक्दा युवाहरु डिप्रेसन उन्मुख भएका छन् । यसले गर्दा आत्महत्या, घरेलुहिंसा, बलात्कार, जातीयद्वन्द, हत्या जस्ता गम्भीर आपराधिक घट्नाहरुमा वृद्धि भइरहेको छ । यसले समाजलाई दीर्घकालीन रुपमा नकारात्मक असर पार्ने कुरा निश्चित छ ।
ठूलो पर्व दसैं
यसै विषम परिस्थितिमा नेपालको सबैभन्दा महत्वपूर्ण, लामो र ठूलो पर्व दसैं र तिहार हामीमाझ आएको छ ।
असोज महिनाको शुक्लपक्षको प्रतिपदादेखि पूर्णिमासम्म १५ दिन पूजा–पाठ, मनोरञ्जन र खानपान गरेर बडादसैं पर्व सनातन धर्माबलम्वीहरुले आ–आफ्नो परम्परागत विधिअनुसार मनाउँछन् ।
हिन्दु धर्माबलम्वीहरुको बसोवास भएको संसारको प्रत्येक देशमा कुनै नकुनै रुपमा यो पर्व मनाइने गरिन्छ तर नेपालमा यस पर्वले धार्मिक कर्मकाण्डसँगै सांस्कृतिक, परिवारिक र सामाजिक घेरालाई अझ बढी फराकिलो दायरामा समेटेको छ ।
दसैंको नवरात्रीमा दुर्गाको नौवटा नाम अनुसारको स्वरुपलाई आव्हान र पूजा गर्ने चलन छ । देवी अथवा मातृशक्तिको भक्तिभाव र महिमाको वर्णन गरी वैदिक र तान्त्रिक दुवै विधि विधानद्वारा साधकहरुले ‘मातृशक्ति’ को उपासना गर्दछन् ।
दसैंको सबैभन्दा महत्वपूर्ण सामाजिक पक्ष भनेको आफ्नो परिवारका सम्पूर्ण मान्यजनको घरदैलोमा गएर शिर निहु¥याएर जमरा र टीकासँगै आशिष थाप्नु हो । आफ्ना परिवारका मूली तथा नाता पर्ने जेठा अग्रजहरुको हातबाट टीका थाप्न र आर्शिवाद लिन टाढाको कार्यथलो र विदेशबाट समेत मानिसहरु लामो बिदा लिएर आफ्नो शहर–गाउँघर आउँछन् । जेष्ठ सदस्यबाट प्राप्त हुने आर्शिवादको मनोवैज्ञानिक र सांस्कृतिक पक्ष सारै प्रबल मानिन्छ ।
दसैं पर्वले मानिसलाई शक्ति सम्पन्न बन्न, साहसी हुन, उत्साही भएर बाँच्न तथा वैरभाव बिर्सिएर आपसमा प्रेम, सद्भाव, एकता राखी मित्रताको भावना बढाउन प्रेरणा दिन्छ । त्यसले वर्षौको पारिवारिक तिक्ततालाई कम गर्न, टाढा भइसकेको र चिसिएको सम्बन्धलाई पूनः नजिक र न्यानो बनाउन प्रेरित गर्छ । त्यसैले दसैंलाई धार्मिक पृष्ठभूमिमा उभिएको सामाजिक तथा सांस्कृतिक पर्व भनिन्छ ।
आसुरी शक्तिमाथि दैवी शक्तिको विजयको उल्लासस्वरुप मनाईने यो ऐतिहासिक पर्व दसैं हाल आएर शिक्षा, विज्ञान, प्रविधिको विकासले गर्दा समाज र व्यक्तिको व्यवहारमा आएको परिवर्तनले दसैं मनाउने परिपाटीमा परिवर्तन आएको छ ।
नेपाली समाजको बदलिँदो परिस्थितिले दसैं मनाउने परिपाटीमा आएको परिवर्तन स्वभाविक मानिएता पनि यसले भित्र्याएको विकृतिहरुलाई भने निषेध गर्नु पर्दछ ।
सुधार गर्नुपर्ने पक्ष
प्रकृति र पर्यावरणमैत्री भई सम्पूर्ण जीव–जगतको मंगलमय कामना गरी मनाइनु पर्ने यस पर्वमा विकृतिहरु मौलाउनाले यसले भयावह रुप लिएको छ ।
देवगणलाई दुर्भाग्यबाट बचाएर शक्ति र युद्धमा विजय प्राप्त गर्ने दुर्गालाई पशुबलि चढाउने चलन महाभारत कालदेखि प्रारम्भ भएको देखिन्छ । तर यो बली प्रथाको नकारात्मक चरमोत्सर्ग तन्त्र साधनामा शक्ति आर्जन गर्न नरबली समेत दिएको यथेष्ट प्रमाणहरु भेटिन्छन् ।
नरबलि हाल आएर बर्जित भएतापनि पशुबलिको प्रधानतामा भने वृद्धि नै भएको देखिन्छ । नेपालका शक्तिपीठहरुमा हरेकवर्ष पशुबलि दिएको तथ्यांक हेर्ने हो भने यो तथ्य पुष्टि हुन्छ । बाराको गढीमाईमा दिने पशुबलि विश्वमा नै चर्चित छ ।
तर सनातन धर्ममा हिंसालाई मान्यता दिइएको छैन । अरुलाई दुःखपीडा दिनु र हिंसा गर्नुलाई पाप र परोपकार तथा अहिंसालाई धर्म मानिएको छ । तसर्थ सह–अस्तित्वको सिद्धान्तलाई अवलम्बन गरी व्यापक हुँदै गएको पशुबलिको विकल्प खोज्नु पर्छ । परम्पराको नाममा बलिप्रथालाई कुनैपनि पक्षबाट प्रोत्साहन गरिनुहुदैन ।
दसैंपर्वको प्रथम महत्वपूर्ण दिन घटस्थापनामा जमरा छरेदेखि सप्तमीमा फूलपाती भित्र्याउँदासम्मको विधिविधानहरु सूक्ष्मतापूर्वक अध्ययन, अवलोकन गर्ने हो भने दसैंले प्रकृति र पर्यावरण संरक्षणलाई महत्व दिएको देखिन्छ । यसले कृषिकर्मलाई श्रेष्ठ मानेको र औषधीय गुण भएको बोटबिरुवाहरुको पहिचान, प्रयोग र संरक्षणमा शिक्षा दिएको देखिन्छ ।
तर दसैंमा दुर्गापूजा गर्न शहरबजार तथा गाउँघरमा पनि भव्यभव्य मूर्तिहरु बनाएर पण्डालमा लगाइन्छ र पूर्णिमामा विसर्जन गरिन्छ । देवीमूर्तिको निर्माण, साजसज्जा र छिमेकी गाउँशहर भन्दा आफ्नो भव्य र सुन्दर बनाउने होडबाजीमा निकै ठूलो धनरासी खर्च गर्ने प्रचलन बढदै गएको छ ।
मूर्तिहरुको विसर्जन गाउँशहरभित्र वा नजिकमा भएको पोखरी, तलाउ, नदी वा पानीको अन्य श्रोत भएको जलाशयमा लगेर गरिन्छ जसले पानीको श्रोतलाई दूषित गर्नुका साथै पर्यावरणमा पनि गम्भीर र दीर्घकालीन नकारात्मक असर गर्दछ । यसमा स्थानीय सरकारदेखि सबै सरोकारवालाहरु सचेत हुनु जरुरी भैसकेको छ ।
परिवार, इष्टमित्रसँग भेटघाट, खानपीन गरी रमाईलोसँग मनाईने यस पर्वमा मांसाहार र अल्कोहलको अत्यधिक प्रयोग हुदै गएको छ । यसले कब्जियत, अल्सर, ब्लडप्रेसर, मुटुरोग र तनावजस्ता मानसिक रोगहरुलाई निम्त्याउने काम गर्छ ।
साथै यो पर्व मनाउँदा देखासिखी गरिने तडकभडक, फजुल खर्च र ऋण लिएर भएपनि खर्च गर्नैपर्ने मनोविज्ञानले नेपाली समाजलाई आक्रान्त बनाउँदै लगेको हो कि भन्ने आभास हुन्छ । तसर्थ यसमा परिवारका मूलीदेखि अन्य सदस्य पनि सचेत हुनुपर्छ । धर्म, परम्परा आदिको नाममा समाजलाई रुग्ण बनाउने क्रियाकलापहरुलाई निरुत्साहित गर्नु नै सबैको लागि उत्तम हुन्छ ।
अन्त्यमा, मातृशक्तिको उपासना, आराधना गरी शक्ति आर्जन गरेर उल्लास, उमङ्ग र मैत्रीभावले जीवन अगाडि बढाउने यस महान पर्वको अवसरमा हामीले आफैँभित्र भएको विकार तथा कमी कमजोरीहरुलाई हटाई संकटपूर्ण यस घडीमा आडम्बररहित स्वस्थ, समतामूलक र शान्त तर सक्रिय, सृजनशील तथा उन्नतशील मानव समाजको निर्माणमा अगाडि बढ्नु पर्ने बेला आएको छ । त्यसको लागि व्यक्ति आफैंले आफूबाट सुरु गर्नुपर्छ ।
हामीले ‘प्रलय’ भन्ने गरेको पृथ्वीमा घटने ठूलाठूला प्राकृतिक, भौगर्भिक उथलपुथलबाट मानव पूर्खाहरुले सह–अस्तित्वको सिद्धान्त अबलम्बन गरेर आफूलाई बचाउँदै आएकाले आज हामी सञ्चार र डिजीटल प्रविधिको युगमा उभिएका छौं ।
हामीले हाम्रो समाजलाई कोरोना महामारीको यस विषम परिस्थितिबाट निकाल्न सकारात्मक सोचसहित अगाडि बढ्यौं भने मात्रै सम्भव हुन्छ ।
प्रकाशित मिति: आइतबार, कात्तिक ९, २०७७ ०६:१२
-1743661115.jpg)
-1743579183-1743604118.jpg)
