विज्ञापन, मनोविज्ञान र गुणस्तर

A+ A A-

दुई जना युवती नृत्यका लागि अडिसनमा जान्छन् । एक कालो वर्णकी हुन्छिन्, अर्की गोरी । कालो वर्णकी युवतीकाे नृत्य असाध्यै राम्रो हुन्छ, तर निर्णायकले उनलाई सहायक नृत्यका लागि छनोट गर्छन् र गोरो वर्णकी युवतीलाई मुख्य रोल दिन्छन् । क्षमता हुँदाहुँदै पनि मुख्य भूमिका नपाउनुको कारण कालो वर्ण हो । अब फेयर एण्ड लभ्ली लगाऊ भन्ने सुझावपछि उनी मुख्य भूमिकामा छनोट हुन्छिन् । भारतीय टेलिभिजनमार्फत यो विज्ञापन नेपालमा सुन्न र हेर्न सकिन्छ ।

विगतमा भारतमा पनि चर्चामा रहेको नेपालीमा पनि डब गरिएको अर्को चर्चित विज्ञापन छ, फेयर एण्ड लभ्लीकै । विवाहका लागि केटी हेर्न एक युवक घरमा आउँछन् । केटी काली देखेपछि उनले इन्कार गर्छन्, युवती चिन्तामा परेको देखेर फेयर एण्ड लभ्ली लगाउन सुझाव दिएपछि उनै युवकले गोरो देखेर विवाह गर्न तयार हुन्छन् । अहिले पनि विवाह र गोरोपनलाई जोडेर यस्ता विज्ञापन निरन्तर टेलिभिजनमा प्रसारण भइरहेका छन् ।

यस्तै, 'फेयर एण्ड ह्यान्ड्सम' को विज्ञापन पनि कालोलाई गोरो बनाउने, ‘कालो भनेको नराम्रो हो गोराेपन भनेको शान हो’ भन्ने आशयका साथ प्रसारण भइरहेको छ । अरू धेरै सौन्दर्य सामग्री उत्पादकले कालो वर्णलाई कमजोरी देखाएका छन् । १५ मिनेटमा गोरोपन आउने हाँस्यास्पद विज्ञापनसमेत हामीले हेरिरहेका छौँ । के कालो वर्ण हुनेहरूको कुनै क्षमता हुँदैन ?

सुन्दारताकै कुरा गर्ने हो भने सन् २०१९ को विश्व सुन्दरी जमैकाकी टोनी-आन सिंह हुन् । उनीसहित कालो वर्णका पाँच जनाले विभिन्न समयमा विश्व सुन्दरीको ताज पहिरिसकेका छन् । त्यति मात्र होइन, सन् २०१९ मा मिस अमेरिकासहित अमेरिकाका तीन ठूला सुन्दरी प्रतियोगिता कालो वर्णका महिलाले जिते । यी त भए मानिसको छालाको रङसँग जोडिएका विज्ञापन । यसबाहेक बालमनोविज्ञानमा गम्भीर असर पार्ने खालका विज्ञापन पनि हामीले दैनिक सुन्दै र हेर्दै आएका छौँ ।

आमासँगसँगै भएको बेला घरमा एक बालकलाई हाच्छ्युँ आउँछ, उनकी दिदी (बालिका) ले 'डिकोल्ड' खान दिएको भन्छिन् । आमाले त्यही बेला भन्छिन्, 'मेडिसिनले साइड इफेक्ट गर्छ । यो चेवनप्रास खाऊ । यसले प्रतिरोधतात्मक क्षमता बढाउँछ ।'

यसकै अर्को विज्ञापन पनि छ । दुई बालक स्कुटरमा बसेर गफ गरिरहेका बेला पछाडि बसेको बालकले हाच्छ्युँ गर्छन् । अगाडिको बालकले भन्छन्, ‘के चक्लेट खाँदैनौँ ? मेरो ममीले त मलाई चक्लेट दिनुहुन्छ ।’ त्यसपछि चक्लेट फ्लेबरको डाबर चेवनप्रास खान सल्लाह आउँछ । के यो सत्य हो ? चेवनप्रास औषधिको विकल्प हुन सक्छ ?

विद्यालयमा दिक्क मानेर बसेको बालकलाई भुतको भेषमा आएका अमिताभ बच्चनले घरमा लगिदिन्छन् । बालकले सोध्छन्, ‘तिमी को हौ ?’ अमिताभले भन्छन्, ‘म कम्प्लेन हुँ, तागतको भुत हुँ ।’ यस्तै, अर्को विज्ञापनमा किन मेरो उचाइ बढिरहेको छैन भनेर दिक्क मानेका बालकलाई कम्प्लेन खान सल्लाह दिइन्छ र उचाइ बढेपछि बालक स्विमिङ पुलमा हाम फालेको देखाइन्छ ।

यस्तै, ‘एक्टिभ माइन्ड, एक्टिभ चाइल्ड’ भन्दै सानो बालकलाई खानाको सट्टा जुनियर हर्लिक्स खान सल्लाह दिइन्छ र विज्ञापनमा दाबी गरिन्छ, यसमा २५ पोषणतत्त्व छन् ।

एक बालकलाई विराट कोहलीको विकेट चाहिन्छ र उनको चित्रमा बलिङ गरिरहन्छन् । त्यही बेला विराट आउँछन् । के गरेको भन्दा बालकले खेल्न र विकेट दिन आग्रह गर्छन् र विराट बालकसँग खेल्छन् । जति गर्दा पनि विराटको विकेट झर्दैन । जब करिब १० वर्षका बालकले बुस्ट खान्छन्, त्यसपछि विराटको विकेट झर्छ । र भनिन्छ, ‘बुस्टका अगाडि कुनै पनि मुकाबिला ठूलो हुँदैन ।’ के बालबालिकालाई यस्तो भ्रमपूर्ण कुरा सिकाउन पाइन्छ ?

यस्तै, अर्को विज्ञापनमा डाक्टरको भेषमा बेसार खान सल्लाह दिन्छन् । कोभिड- १९ सुरु भएपछि बनेको यो विज्ञापनमा टमाबुस्टमा बेसारको मात्रा पर्याप्त छ । यसले प्रतिरोधात्मक क्षमता बढाउने मात्र होइन, घुँडाको दुखाइसमेत कम गर्छ भनिएको छ । शक्तिवर्द्धक, पोषणयुक्त, औषधिको विकल्प भनेर खान सल्लाह दिएका यस्ता चीजहरू के खानयोग्य छन् ? यसको गुणस्तर मापन के बनेको मितिसँग मात्र सरोकार हुन्छ त ? कि यसले समाजमा पार्ने प्रभावका बारेमा पनि हेरिनुपर्छ । के भूतजस्तो अन्धविश्वास अहिलेका बालबालिकालाई सिकाइरहने हो ?

यस्तै, भुत आएर तर्साउने अर्को विज्ञापन छ, पेप्सोडेन्टको । राति दाँत ब्रस नगरी सुत्यो भने भुत आउँछ भनेर बालबालिकालाई तर्साइन्छ । शाहरुख खानले अभिनय गरेको अर्को विज्ञापनमा पनि पेप्सोडेन्ट र भुत जोडेर देखाइएको छ ।

शिक्षकलाई खिल्ली उडाउने र बालबालिकाले रमाइलो मान्ने दृश्य देखाएर पहिलो श्रव्यदृश्य सामग्री बनाएको डाबरको लाल दन्तमञ्जनको अहिले अर्को विज्ञापन प्रसारण भइरहेको छ । विज्ञापनमा डाबर लाल दन्तमञ्जनले ब्रस गर्‍यो भने जस्तो कडा खानेकुरा पनि दाँतले टोक्न सकिन्छ भन्ने देखाइएकाे छ । यसमा अभिनय छ, बालकको । के यस्ता विज्ञापनले बालबालिकामा मनोवैज्ञानिक असर पार्दैन ?

अर्को चर्चामा रहेको विज्ञापन हो, माउन्टेन ड्यु । यो खाएपछि ठूलो गल्छीमा मोटरसाइकल जम्प गर्न सकिने देखाइन्छ । समुद्रमा हाम फाल्ने शक्ति आउँछ भनेरसमेत देखाइएको छ । अझ एक कदम अगाडि बढेर सत्य घटनामा आधारित भन्दै मानिस पनि चढ्न गाह्रो पहाडमा ड्यु खाएपछि डोरी लगाएर चालकसहितको जीपलाई तलबाट तानेर माथि टुप्पाेमा लगिन्छ । यस्तै, मरुभूमिमा आएको बालुवाको आँधीलाई समेत ड्यु खाएर जीप चलाउँदा जितिन्छ भन्ने देखाइएको छ । योभन्दा भद्दा मजाक कुनै होला ?

फिज कक्टेल हलुका पेय पदार्थ खाएपछि र एक हातमा यसको बोतल बोकेपछि जति माथिबाट पनि हाम फाल्दा सुरक्षित रूपमा तल आउन सकिन्छ भन्ने देखाइएको छ ।

यस्तै, क्रिकेट खेलाडीको भेषमा मैदानमा छिरी चोरेर, झुट बोली पेप्सी खाएको विज्ञापन बजिरहेको छ ।

अर्को वि नेचुरल जुसको विज्ञापन छ । बालिका बास्केटबल खेलिरहेको बेला आमाबुबा आउँछन् र बालिकालाई सोध्छन्, ‘तिमी आमा रोज्छौ कि बाबा ?’ कस्तो गाह्रो प्रश्न भन्छिन् बालिकाले र वि नेचुरल जुस खान्छिन् । त्यही बेला जुस बन्दै गरेको सिन आउँछ र बोक्रा (fiber) लाई क्रस गरेको देखाइन्छ । त्यसपछि जुसका बारेका देखाइन्छ, ‘ममिवाला फ्रुट्स, पापावाला फाइबर (fiber)’ । के यस्तो संस्कार हामीले बालबालिकालाई सिकाउन हुन्छ ? आमा सही बुबा खराब भनेर सिकाउने हो ? दुईमध्ये कुन राम्रो भनेर पनि सोध्नु नै आफैँमा अपराध मान्छन् मनोविद्‌हरू ।

हलुका पेय पदार्थमा हुने हानिकारक केमिकलका बारेमा विज्ञापनको तल केही लेखिनसमेत थालिएको पनि छ । तर, यस्ता असम्भव दृश्यहरू राखेर विज्ञापन कसरी प्रसारण भइरहेका छन् । दिमाग बढाउन भन्दै डाक्टरको भेषमा विङ्गो चिप्स बालकलाई दिइन्छ, कुरकुरे, चाउचाउ, चिप्सहरूका बारेमा बनेका विज्ञापनहरू पनि असम्भवजस्तै छन् ।

टेबुलभरि भएको खानेकुरा मजाले खाऊ, हजमोलाले पचाउँछ भनेर बालबालिकालाई सिकाउने हो ? यति मात्र कहाँ हो र हजमोला खायो भने नराम्रो नृत्य र कपि गरिएको नृत्य पनि मज्जाले पचाउन सकिन्छ रे ? यसले समाजमा, बालमनोविज्ञानमा पार्ने प्रभावलाई किन बेवास्ता भइरहेको छ ?

बालमनोविज्ञान र खानेकुराको गुणस्तर मापन गर्न नेपाल सरकारसँग कानुनी आधार नभएको होइन । नियमन गर्ने निकाय नभएको पनि होइन, केबल एकले अर्को पक्षलाई देखाएर पन्छिने परिपाटीका कारण यस्ता विज्ञापन नियमित प्रसारण भइरहेका छन् ।

सुन्दरतालाई मजाकको विषय बनाई निर्माण भएका क्रिम मात्र होइन, सुन्दरताकै नाममा स्याम्पु, साबुनका असंवेदनशील विज्ञापन पनि निरन्तर प्रसारित छन् । कपाल छोटो भएको पीडा पोख्दै एक बालिका साथीलाई फोन गर्छिन्, सो फोन ढोकाबाट बालिकाकी आमाले सुन्छिन् र क्लिनिक प्लस स्याम्पु दिन्छिन्, सो लगाएपछि कपाल लामो र मजबुत भएको देखाइन्छ ।

यस्तै, सनसिल्क स्याम्पुको विज्ञापनमा एक हप्तामा कपाल झर्न रोकिने र मजबुत हुने देखाइएको छ । प्रायः स्याम्पुका विज्ञापनमा कपाल लामो हुने, बलियो हुने देखाइन्छ, के यो सम्भव छ ? साबुनका विज्ञापनमा केही विवाद आएपछि पछिल्लो समयमा परिस्कृत गरेको पाइन्छ । नुहाएको सिन देखाए पनि रचनात्मक शैली भनेर लेखेको पाइन्छ तर यसको मूल मर्म कालो वर्ण गोरो हुन्छ भन्ने कुरा देखाउन छोडिएको छैन ।

कालो वर्णका महिला पनि विश्व सुन्दरी हुन सक्छन्, उनीहरूमा पनि क्षमता छ भन्ने मात्र सवाल होइन । के सुन्दरताका नाममा विभेद गर्न पाइन्छ ? सञ्चारमाध्यमलाई प्रयोग गरी समाजमा विचलन ल्याउन पाइन्छ ? नेपालको संविधान २०७२ को मौलिक हकमा प्रष्ट रूपमा लेखिएको छ- 'वर्णका आधारमा विभेद गर्न पाइँदैन ।'

रङ्गभेदविरुद्धको अन्तर्राष्ट्रिय कानुनमा नेपालले २०३४ सालमा नै प्रतिबद्धता जनाइसकेको छ । यस्तै, महिलाविरुद्धका सबै प्रकारका भेदभाव उन्मूलन गर्ने महासन्धिलाई २०४८ सालमा नै सरकारले अनुमोदन गरेको छ । तर, पनि किन यस्ता विभेदकारी विज्ञापन प्रसारण भइरहेका छन् त ?

भारतीय टेलिभिजनमार्फत नेपालमा प्रसारण भएका र केही नेपालीमा समेत डब गरिएका विज्ञापनलाई उदाहरणको रूपमा यो लेखमा लिइएको हो । निकै चर्चा भएको विज्ञापन नियमन गर्ने ऐन २०७६ मा रहेको विज्ञापनरहित प्रसारण (क्लिनफिड) लागू गर्ने प्रक्रिया अहिले चलिरहेको छ ।

नेपालमा प्रसारण हुने विदेशी च्यानलले अब ८ कात्तिकदेखि विज्ञापन बजाउन पाउने छैनन् । विदेशी च्यानलले विज्ञापनरहित सेवा दिँदा अहिले नेपाली विज्ञापन बजार ६ अर्बबाट बढेर ८ देखि १० अर्ब पुग्ने आँकलन गरिएको छ । तर, ती विज्ञापनले समाजमा कस्तो असर पारेका थिए, यसबाट नेपाली विज्ञापन उत्पादकले के-कस्तो पाठ सिक्नुपर्छ मन्ने चर्चा गरेको पाइँदैन ।

नेपालमा विज्ञापन उत्पादन गर्न भन्दै २ हजारभन्दा बढी एजेन्सी दर्ता भएको पाइन्छ । दर्ता भएकामध्ये १ हजारको हाराहारीका एजेन्सी मात्र क्रियाशील रहेको अनौपचारिक तथ्याङ्क पाइन्छ । क्लिनफिड लागू हुँदै गर्दा नेपाली विज्ञापन उत्पादकले सामाजिक सम्बन्ध, मनोवैज्ञानिक पक्ष, सांस्कृतिक पक्षहरूलाई अवलम्बन गर्नै पर्छ । ऐनले समेत सो कुरालाई प्रष्ट पारेको छ । विदेशी विज्ञापन खराब भन्दै गर्दा नेपाली विज्ञापन सही छन् भन्ने ठाउँ अहिले आइसकेको छैन । यसको पछिल्लो उदाहरण सिमेन्ट र रडको विज्ञापन नै काफी छ ।

क्लिनफिड आर्थिक रूपमा मात्र होइन, कलाकारिताको हिसाबले पनि महत्त्वपूर्ण छ । भारतीय कलाकारहरूको अभिनयलाई नेपाली टेलिभिजनमा डबिङ गरेर विज्ञापन प्रसारण गर्नुपर्ने हाम्रो बाध्यता यसले हटाउनेछ । नेपाली कलाकारलगायत ठूलो जनशक्तिले काम पाउने, करको दायरा बढाउनसमेत क्लिनफिडले सहयोग गर्छ । तर, विज्ञापन संघको सिण्डिकेटका कारण गुणस्तरीय विज्ञापन बन्नेमा भने शङ्कै छ । २ हजारभन्दा बढी दर्ता भएका ऐजेन्सीको १० प्रतिशत पनि सदस्य आवद्ध गर्न नसकेको विज्ञापन एजेन्सी संघले आफूभित्रको सिण्डिकेट पहिला हटाउनुपर्छ ।

विज्ञापन बाेर्डमा समेत सो संघको प्रतिनिधि रहने प्रावधानका कारण मात्र होइन, नेपाली विज्ञापन राम्रा र गुणस्तरीय छन् भन्नका लागि पनि धेरैभन्दा धेरै एजेन्सीलाई संघमा आवद्ध गराउन तयार हुनुपर्छ । होइन भने राम्रो विज्ञापन निर्माण गरेकाहरूलाई पुरस्कृत गर्न दिइने कृति अवार्डमा राम्रा विज्ञापन प्रतिस्पर्धामा नगए जस्तै विज्ञापन संघ पनि सानो दायरामा मात्र सीमित हुन पुग्छ, जसले क्लिनफिडलाई कमजोर बनाउँछ ।

विज्ञापन नियमन गर्ने ऐनको दफा ५ को उपदफा १ को (झ) मा अन्धविश्वासलाई प्रोत्साहन दिने खालका विज्ञापन प्रसारण गर्न नपाइने उल्लेख छ । यस्तै, सोही दफाको उपदफा २ को (छ) मा धर्म, वर्ण, लिङ्ग, जात, जाति वा समुदायको सम्बन्धमा खलल पार्ने कुनै पनि विज्ञापन प्रसारण गर्न पाइँदैन भनिएको छ । भ्रम वा अफवाह फैलाउने, उत्तेजनामूलक विज्ञापन पनि प्रसारण गर्न यो ऐनले निषेध गरेको छ । आशा छ, समाज सेवाको नाम दिएर खान लागेको चिनी फाल्दै मह दिने विज्ञापन मात्र होइन, वर्ण, लिङ्ग, कूरीति, उत्तेजना र अविश्वास हटाउने आफ्नै मौलिक नेपाली विज्ञापन उत्पदान भई प्रसारण हुनेछन् ।

प्रकाशित मिति: आइतबार, असोज ११, २०७७ १३:५०