सत्य कुरा लेख्दा आइलाग्ने पाँच कठिनाइ

A+ A A-

अचेल झुट र अज्ञानताको विरोध गर्न र सत्य कुरा लेख्न चाहने जोसुकैले पनि कम्तीमा पाँचवटा कठिनाइमाथि विजय प्राप्त गर्नैपर्छ । सर्वत्र सत्यको विरोध भइरहेको बेला लेखकमा सत्य कुरा लेख्ने साहस हुनैपर्छ । सत्य सर्वत्र छद्म रूपमा रहने भए तापनि लेखकमा सत्यलाई चिन्ने उच्च सजगता हुनैपर्छ । लेखकमा सत्यलाई हतियारको रूपमा प्रयोग गर्ने सीप हुनैपर्छ । लेखकमा ती मानिसहरूको छनोट गर्ने बुद्धिमत्तापूर्ण शक्ति हुनैपर्छ, जसका हातमा सत्य प्रभावकारी हुन्छ र लेखकमा त्यस्ता मानिसहरूका बीचमा सत्यलाई फिँजाउने चतुर्‍याइँ हुनैपर्छ ।

फासीवादअन्तर्गत रहेका लेखकहरूका लागि यी अत्यन्तै चुनौतीपूर्ण समस्या हुन् तर यी समस्या ती मानिसहरूका अगाडि विद्यमान छन्, जो भागेका वा निर्वासित छन् । यी समस्याहरू ती देशहरूमा कार्यरत लेखकहरूका सामु पनि विद्यमान छन्, जहाँ नागरिक स्वतन्त्रता छ ।

१. सत्य कुरा लेख्ने साहस

जोसुकैले लेखे पनि उसले कुन अर्थमा सत्य कुरा लेख्नुपर्छ भने उसले सत्यलाई दबाउनु वा ढाकछोप गर्नु वा जानाजान कुनै पनि कुरा असत्य लेख्नु हुँदैन । उसले शक्तिशालीहरूका अगाडि निहुरिनु हुँदैन, न त उसले कमजोर मानिसहरूप्रति विश्वासघात गर्नु नै हुन्छ । शक्तिशालीहरूका अगाडि निहुरिनु साँच्चै नै ज्यादै गाह्रो कुरा हो । अनि कमजोर मानिसहरूलाई धोखा दिनुचाहिँ एकदमै लाभदायक कुरा हो ।

धनाढ्यहरूलाई बेखुसी पार्नु भनेको आफू विपन्नहरूमध्येको एकमा परिणत हुनु हो । त्यसो गर्नु भनेको काम गरेबापत पाइने भुक्तानीलाई त्याग्न इलम नै त्याग्नुसरह हुन सक्छ र शक्तिशालीले टक्र्याएका बेला कीर्तिलाई अस्वीकार गर्नुको अर्थ त्यसलाई सधैँका लागि अस्वीकार गर्नु हुन सक्छ ।

चरम उत्पीडनको समयमा प्रायः भड्किला विषयको निकै चर्चा हुन्छ । यस्तो समयमा मजदुरहरूका लागि भोजन र बासजस्ता कथित् तल्लो स्तरका र नीच विषयहरूबारे लेख्न साहस चाहिन्छ, अरू सबै मानिसले बलिदानको उच्च महङ्खवबारे बकबक गरिरहेको समयमा यस्ता विषयमा कुरा गर्न साहस चाहिन्छ ।

किसानहरूमाथि सबै प्रकारका सम्मानहरू बर्साइएको समयमा उनीहरूको सम्माननीय श्रमलाई हलुङ्गो पारिदिन सक्ने मिसिनहरू र असल भोजनबारे कुरा गर्न साहस चाहिन्छ । ज्ञान वा शिक्षाबिनाको मानिस अध्ययन गरेको मानिसभन्दा उत्तम हो भनेर प्रत्येक रेडियो स्टेसनले चिच्याइरहेको बेला ‘कसका लागि उत्तम ?’ भनेर सोध्न साहस चाहिन्छ ।

सुसंस्कृत र कुसंस्कृत जातिबारे सबै चर्चा केन्द्रित भएका बेला भोक र अज्ञानता तथा युद्ध नै विकृति पैदा गर्ने चीज होइनन् र भनेर सोध्न साहस चाहिन्छ । अनि आफ्नै बारेमा, आफ्नो पराजयका बारेमा सत्य कुरा भन्न पनि साहस चाहिन्छ ।

सास्ती दिइएका मानिसहरूमध्ये धेरैजसोले आफ्ना भुलहरू देख्ने क्षमता गुमाउँछन् । उनीहरूलाई कस्तो लाग्छ भने सास्ती आफैँ नै सबैभन्दा ठूलो अन्याय हो र सास्ती दिनेहरू दुष्ट हुनाको कारण के मात्रै हो भने उनीहरूले सास्ती दिन्छन्, सास्ती पाउनेहरूले आफ्नो सद्गुणका कारणले गर्दा नै दुःख पाउँछन् तर यो सद्गुण चुटिएको छ, पराजित भएको छ, दबाइएको छ ।

त्यसकारण यो कमजोर, कमसल, आफ्नो जोगाउ गर्न नसक्ने र भर पर्न नसकिने सद्गुण हो, किनभने जसरी वर्षा आर्द्र हुन्छ, त्यसैगरी सद्गुण कमजोर हुन्छ भन्ने कुरा मानिनु हुन्न । सद्गुणहरू सद्गुण हुनाले पराजित भएका नभई तिनीहरू कमजोर भएकाे हुनाले पराजित भएका हुन् भन्न साहस चाहिन्छ ।
स्वाभाविक रूपले झुटसहितको सङ्घर्षमा हामीले सत्य कुरा लेख्नैपर्छ र यो सत्य भड्किलो र सन्दीग्ध प्रकृतिको हुनु हुँदैन ।

कसैलाई सङ्केत गरेर ‘उसले सत्य बोल्यो’ भनियो भने यसको अन्तर्निहित अर्थ हुन्छ- केही मानिसले वा थुप्रै मानिसले वा कम्तीमा पनि एक जना मानिसले सत्यभन्दा फरक केही कुरा बोल्यो, उसले झुट वा अस्पष्ट कुरा बोल्यो, तर उसले सत्य कुरा बोल्यो, उसले केही व्यावहारिक, तथ्यसङ्गत, अकाट्य कुरा बोल्यो, उसले प्रासङ्गिक रूपमा केही बोल्यो ।

संसारको जुन भागमा दुष्ट्याइँ र बर्बरताको विजयबारे गुनासो गर्न वा मानवीय भावनाको विजय भएरै छाड्नेछ भनेर साहसपूर्वक चिच्याउन अझै छुट दिइएको छ, त्यहाँ शुष्क स्वरमा आमगुनासो प्रकट गर्न खास साहस चाहिन्छ ।

त्यस्ता थुप्रै मानिस छन्, जसले आफूलाई तोपको निशाना बनाइएको छ भन्ने स्वाङ पार्छन् तर वास्तवमा चाहिँ तिनीहरू केवल रमिता हेरिरहेका शासकहरूका दूरबिनका निशाना मात्र भएका हुन्छन् । उनीहरू मित्रहरू र निश्चल व्यक्तिहरूको संसारतिर आफ्ना सामान्यीकृत मागहरू तेर्स्याउँछन् । उनीहरू सामान्यीकृत न्यायका लागि जिरह गर्छन्, जसका लागि उनीहरूले कहिल्यै एउटा सिन्कोसम्म पनि भाँचेका छैनन्, उनीहरू सामान्यीकृत स्वतन्त्रताको माग गर्छन् र त्यो मालमा आफ्नो अंश माग्छन्, जसलाई उनीहरूले निकै अघिदेखि नै उपभोग गरिरहेका छन् ।

उनीहरू के ठान्छन् भने जुन चीज सुमधुर सुनिन्छ, सत्य त्यही मात्र हो । सत्य तथ्याङ्कगत, रुखो वा तथ्यगत हुने र त्यसलाई त्यसै हात पार्न कठिन हुने हुनाले त्यसबारे अध्ययन गर्नुपर्नेजस्तो कुरा सिद्ध हुन गयो भने उनीहरू त्यसलाई सत्य मान्दैनन् किनभने त्यसले उनीहरूलाई मादकता प्रदान गर्दैन । उनीहरूमा त सत्य–वाचकहरूको आडम्बरी आवरण मात्र हुन्छ । उनीहरूको व्यथा के हो भने उनीहरूलाई सत्य थाहा छैन ।

२. सत्यलाई चिन्ने उच्च सजगता

सत्यलाई सर्वत्र दमन गर्नाले सत्य कुरा लेख्न गाह्रो हुन्छ, त्यसैले सत्य लेखिन्छ कि लेखिन्न भन्ने कुरा धेरैजसो मानिसका लागि चरित्रबलको प्रश्न हो भन्ने लाग्छ । सत्य लेख्नका लागि साहस नै पर्याप्त हुन्छ भन्ने तिनीहरू ठान्छन् । दोस्रो बाधा अर्थात् सत्य पत्ता लगाउन गाह्रो हुने कुरा तिनीहरू बिर्सन्छन् । सत्य सजिलै पत्ता लाग्छ भनेर ढुक्क हुन असम्भव छ ।

सबैभन्दा पहिले कुनचाहिँ सत्य भनिन लायकको हो भनी निधो गर्नुपर्ने झमेलो हामी सबैका सामुन्ने आइलाग्छ । उदाहरणका लागि, सारा संसारका आँखाअगाडि एकपछि अर्को गर्दै महान् सभ्य राष्ट्रहरू बर्बरतामा पतित हुँदै छन् । अझ त्यसमाथि, सबैभन्दा वीभत्स तरिकाले लडिएको गृहयुद्ध कुनै पनि क्षणमा विदेशी युद्धमा परिणत हुन सक्छ, जसले हाम्रो महाद्वीपलाई नै खरानीको थुप्रोमा परिणत गरिदिन सक्छ भन्ने कुरा पनि सबै मानिसलाई थाहा छ ।

यो निःसन्देह एक सत्य हो तर अरू सत्यहरू पनि छन् । उदाहरणका लागि, मेचहरूमा आसन हुन्छन् र वर्षाको पानी तलतिर झर्छ भन्ने कुरा असत्य होइन । थुप्रै कविहरू यस प्रकारका सत्यहरू लेख्छन् । तिनीहरू डुबिरहेका जहाजका भित्ताहरूमा ढुक्क भएर चित्र बनाइरहेका चित्रकारहरूजस्तै हुन् । हाम्रो पहिलो कठिनाइबाट तिनीहरूलाई कुनै झमेला हुँदैन, बरु तिनीहरूलाई त आफ्नो चित्त शुद्ध भएजस्तो लाग्छ ।

सत्तामा बसेकाहरूले तिनलाई भ्रष्ट तुल्याउन सक्दैनन्, न त उत्पीडितहरूका चीत्कारहरूबाट नै तिनका मन बिथोलिन्छन्, तिनीहरू त एकनासले चित्रकारी गरिनै रहन्छन् । आफ्नो व्यवहारको अर्थहीनताले तिनीहरूमा ‘गहन’ निराशा पैदा गर्छ, जसलाई तिनले बडो राम्रो मोलमा बेच्छन्, तैपनि यस्तो निराशा त्यस्तो मानिसका लागि बडो सुहाउँदिलो हुन्छ, जसले यी महान् चित्रकारहरू र तिनका बिक्रीहरूलाई हेर्छ ।

साथै, तिनीहरूका सत्यहरू मेच र वर्षासम्बन्धी सत्य हुन् भन्ने कुरा थाहा पाउन सजिलो हुँदैन, तिनीहरू त प्रायः महत्वपूर्ण चीजहरूसम्बन्धी सत्य पो हुन् कि जस्ता लाग्छन् । किनभने वस्तुलाई महत्ता प्रदान गर्नु नै कलात्मक सिर्जनाको प्रकृति हो तर अलि गहिरो गरी जाँचेपछि के कुरा देख्न सकिन्छ भने ती सिर्जनाहरूले खालि यसो भन्छन् : मेच भनेको मेचै हो र वर्षाको पानीलाई कसैले पनि तल खस्नबाट रोक्न सक्दैन ।

तिनीहरू लेख्नलायकका सत्यहरू पत्ता लगाउँदैनन् । अर्कोतिर, कतिपय मानिसहरू कस्ता हुन्छन् भने उनीहरू अति जरुरी चीजहरूबारे मात्र लेख्छन् । उनीहरू गरिबीबारे लेख्छन् र उनीहरू शासकहरूदेखि डराउँदैनन्, तैपनि उनीहरू सत्य पत्ता लगाउन भने सक्दैनन् । ती मानिसहरूमा ज्ञानको कमी हुन्छ । उनीहरूका मनमा प्राचीन अन्धविश्वासहरू टनाटन भरिएका हुन्छन् । ती अन्धविश्वासहरू त्यस्ता बद्नाम पूर्वाग्रहहरूले भरिएका हुन्छन्, जुन पूर्वाग्रहरूलाई बितेका दिनमा अक्सर सुन्दर शब्दहरूमा प्रकट गरिन्थ्यो ।

उनीहरूका लागि यो संसार अचाक्ली जटिल छ, उनीहरूलाई तथ्यहरू थाहा छैन । उनीहरू वस्तुहरूबीचका सम्बन्धहरू ठम्याउँदैनन् । ग्रहण गर्न सकिने स्वभावबाहेक सिक्न सकिने पद्धतिहरूको आवश्यकता पर्छ । ज्ञानको क्षेत्रमा व्यग्रतासाथ र विद्युतीय गतिमा परिवर्तन हुने यस युगमा सबै लेखकका लागि अर्थव्यवस्था र इतिहासको द्वन्द्वात्मक भौतिकवादी ज्ञान आवश्यक हुन्छ । चाहिँदो मिहिनेत गरेको खण्डमा यो ज्ञान पुस्तकबाट र व्यावहारिक शिक्षाबाट प्राप्त गर्न सकिन्छ ।

थुप्रै सत्यहरू वा कम्तीमा पनि सत्यका अंशहरू वा सत्य पत्ता लगाउने दिशातर्फ हामीलाई डोर्‍याउने तथ्यहरू अझ सरल तरिकाले पत्ता लगाउन सकिन्छ । सबै जाँचबुझ कार्यमा पद्धति उपयोगी हुन्छ तर कुनै पद्धति प्रयोग नगरीकन पनि, साँच्चै नै जाँचबुझसमेत नगरीकन खोजहरू गर्न सकिन्छ तर यस प्रकारको हचुवा प्रक्रियाबाट मानिस सत्यको त्यस्तो प्रस्तुतिसम्म पुग्न सक्दैन, जसले मानिसलाई त्यस प्रस्तुतिका आधारमा कार्य गर्न समर्थ तुल्याओस् ।

स-साना तथ्यहरूलाई अभिलेखवद्ध मात्र गर्ने मानिसहरूले ती चीजहरूलाई सजिलै नियन्त्रणमा राख्न सकिने गरी व्यवस्थित तुल्याउन सक्दैनन् तर सत्यको कार्य अरू केही नभएर यही नै हो । यस्ता मानिसहरू सत्य लेख्नका निमित्त पूरा गर्नुपर्ने सर्तहरूको सामना गर्न सक्दैनन् ।

कुनै मानिस सत्य लेख्न तयार छ र त्यसलाई चिन्न समर्थ पनि छ भने उसका सामु अरू तीनवटा कठिनाइ बाँकी रहन्छन् ।

३. सत्यलाई हतियारको रूपमा कुशलतासाथ प्रयोग गर्ने सीप

सत्यले कार्यक्षेत्रमा पैदा गर्ने नतिजालाई ध्यानमा राखेर सत्य बोल्नु जरुरी छ । बर्बरताको नतिजास्वरूप थुप्रै देशमा खराब परिस्थिति कायम छ भन्ने व्यापक विचारलाई हामी कुनै पनि नतिजा ननिस्कने सत्यको नमुनाका रूपमा अघि सार्न सक्छौँ । यस विचारअनुसार फासीवाद भनेको बर्बरताको एउटा लहर हो । यस्तो लहर केही देशमा आँधीबेहरीजस्तो भएर सारा चीजलाई ध्वस्त पार्न आइलागेको छ ।

यस विचारअनुसार फासीवाद भनेको पुँजीवाद र समाजको छेउछाउमा (र, त्यसमाथि) रहेको नयाँ तेस्रो शक्ति हो, समाजवादी आन्दोलनमात्र होइन, पुँजीवादसमेत पनि फासीवादको हस्तक्षेपबिना नै जीवित रहन सक्थ्यो होला, आदि इत्यादि । यो निश्चय नै फासीवादी दाबी हो । यस विचारलाई स्वीकार गर्नु भनेको फासीवादका अगाडि घुँडा टेक्नु हो । फासीवाद पुँजीवादको एक ऐतिहासिक चरण हो । यस अर्थमा यो नयाँ चीज हो र साथसाथै यो पुरानो चीज पनि हो ।

फासीवादी देशहरूमा पुँजीवाद निरन्तर अस्तित्वमा रहन्छ तर यो फासीवादको स्वरूपमा मात्र अस्तित्वमा रहन्छ । अनि पुँजीवादका रूपमा मात्र सबैभन्दा नाङ्गो, सबैभन्दा निर्लज्ज, सबैभन्दा उत्पीडनकारी र सबैभन्दा विश्वासघाती स्वरूपको पुँजीवादका रूपमा मात्र फासीवादको विरोध गर्न सकिन्छ ।

तर जुन पुँजीवादले फासीवादलाई जन्म दिन्छ, त्यस पुँजीवादविरुद्ध बोल्न तत्पर नभईकन कुनै पनि मानिसले कसरी फासीवादबारे सत्य कुरा बताउन सक्छ र ? जो पुँजीवादविरुद्ध नउभिईकन फासीवादविरुद्ध उभिन्छन्, जो बर्बरताबाट पैदा हुने बर्बरतालाई लिएर अलापविलाप गर्छन्, उनीहरू पाठालाई नकाटीकन पाठाको मासु खान मन गर्ने खालका मानिस हुन् ।

उनीहरू पाठालाई खान तत्पर त हुन्छन् तर पाठाको रगतको दृश्य भने मन पराउँदैनन् । बगरेले मासु जोख्नुभन्दा अघि आफ्ना हात धोएको खण्डमा उनीहरू सजिलै सन्तुष्ट भइहाल्छन् । जुन सम्पत्ति–सम्बन्धहरूले बर्बरतालाई जन्म दिन्छन्, तिनका विरुद्ध उनीहरू उभिँदैनन्, उनीहरू त केवल बर्बरताविरुद्ध मात्र उभिन्छन् । उनीहरू बर्बरताविरुद्ध आवाज उठाउँछन् अनि उनीहरू ती देशहरूमा यसो गर्छन्, जहाँ उनै सम्पत्ति–सम्बन्धहरू कायम छन् तर जहाँ बगरेहरूले मासु जोख्नुभन्दा अगाडि आफ्ना हात धुन्छन् ।

बर्बरताविरोधी चीत्कारहरूबाट आफ्नो देशको बर्बर व्यवस्थामा कुनै असर पर्दैन भन्ने कुरामा त्यस्तो चीत्कार सुन्ने मानिसहरू विश्वस्त भएको खण्डमा बर्बरताविरूद्ध उठेका विरोधका चीत्कारहरू प्रभावकारी हुन सक्छन् । कतिपय देशमा सम्पत्ति–सम्बन्धलाई कायम राख्ने तरिकाहरू अझै अन्य देशहरूमा अपनाउने गरिएका तरिकाहरूभन्दा कम हिंसाकारीजस्ता देखिन्छन् ।

अन्य देशहरूमा उत्पादनका साधनहरूको निजी स्वामित्वको ग्यारेन्टी गर्न हिंसाको आवश्यकता पर्छ भने लोकतान्त्रिक व्यवस्थाले अझैसम्म त्यही काम गरिरहेको छ । कारखाना, खानी र जमिनमाथिको निजी एकाधिकारले सर्वत्र बर्बर परिस्थितिको सिर्जना गर्छ तर यी कतिपय परिस्थितिको स्वरूप जति भयङ्कर हुन्छ, त्यो त्यति नै भयङ्कर स्वरूपमा मानिसहरूका आँखामा पर्दैन । जुन बेला खुला हिंसाद्वारा मात्र एकाधिकारको रक्षा गर्न सकिने परिस्थिति आइलाग्छ, त्यो बेला मात्र बर्बरता भयङ्कर स्वरूपमा मानिसहरूका आँखामा पर्छ ।

अझै संवैधानिक राज्यका औपचारिक ग्यारेन्टीहरूका साथसाथै कला, दर्शन र साहित्यजस्ता सुरम्य चीजहरूलाई त्यागेर बर्बर एकाधिकारहरूको प्रतिरक्षा गर्नुपर्ने खाँचो नभइसकेका कतिपय देश यस्ता सुरम्य चीजहरूबाट वञ्चित हुनाको कारणले गर्दा आफ्ना देशहरूको निन्दा गर्ने आगन्तुकहरूका कुरा सुन्न विशेष उत्सुक हुन्छन् ।

उनीहरू त्यो कुरा बडो खुसीसाथ सुन्छन्, किनभने उनीहरू त्यसरी भनिएका कुराबाट भावी युद्धहरूमा फाइदा हात पार्ने आस गर्छन् । उदाहरणका लागि ‘जर्मनी भन्ने देश हाम्रो युगको दुष्ट्याइँको सच्चा घर, नर्कको हिस्सेदार, दैँत्यको बासस्थान हुनाले’ त्यस देशका विरुद्ध निर्मम सङ्घर्ष गर्नुपर्छ भनी चर्को स्वरमा माग गर्नेहरूले सत्यलाई चिनेका छन् भनी हामीले भन्नुपर्ला र ? हामीले त बरु के भन्नुपर्छ भने यी मूर्ख र खतरनाक मानिस हुन्, किनभने यस फन्टुस कुराबाट निस्कने निष्कर्ष के हो भने विषालु ग्यास र बमहरूले दोषीलाई नछुट्याउने हुनाले तिनले जर्मनीलाई त्यो सिङ्गो देश र त्यहाँका सारा जनतालाई ध्वस्त पार्नुपर्छ ।

जसले सत्यलाई चिनेको छैन, उसले भड्किलो, सामान्य र अस्पष्ट भाषामा कुरा गर्छ । ऊ ‘जर्मनहरू’बारे हल्ला मच्चाउँछ, ऊ दुष्ट्याइँबारे आम रूपमा गुनासो गर्छ, अनि उसको कुरा सुन्ने जोसुकैले पनि के कसो गर्ने हो भन्ने कुराको भेउ पाउन सक्दैन । हाेइन, के उसले जर्मन नहुने कुराको निधो गर्नुपर्ला त ? के ऊ आफैँ असल छ भने नर्क आफैँ लोप भइहाल्ला त ?

बर्बरताबाट जन्मिने बर्बरतासम्बन्धी सिल्ली कुरा पनि यसै खालको हुन्छ । बर्बरताको स्रोत बर्बरता नै हो र संस्कृतिद्वारा त्यसको विरोध गरिन्छ, जुन संस्कृतिको उदय शिक्षाबाट हुन्छ । यी सबै कुुरा सामान्य शब्दावलीमा भनिएको छ- यहाँ यो कार्यका लागि मार्गदर्शक बनोस् भन्ने अभिप्राय लिइएको छैन र वास्तवमा यो कसैलाई लक्ष्य गरेर भनिएको पनि होइन ।

यस्ता अस्पष्ट बयानले कारणहरूको शृङ्खलाका एकाध कडीलाई मात्र औँल्याउँछन् । यी बयानहरूको अस्पष्टताले बर्बादी पैदा गर्ने वास्तविक शक्तिहरूलाई ढाकछोप गरिदिन्छन् । खास विषयमाथि प्रकाश पार्ने हो भने बर्बादी खास मानिसहरूबाट पैदा हुन्छ भन्ने कुरा झट्टै प्रकट भइहाल्छ । किनभने हामी बाँचिरहेको यस युगमा मानिस जातिको भाग्यको निर्धारण मानिसहरूबाटै हुन्छ ।

फासीवाद भनेको ‘मानव स्वभाव’का सन्दर्भमा मात्र बुझ्न सकिने खालको प्राकृतिक प्रकोप होइन तर हामीले प्राकृतिक प्रकोपहरूकै सामना गर्नुपर्दा तिनीहरूलाई चित्रण गर्ने त्यस्ता तरिकाहरू छन्, जुन तरिकाहरू मानिसहरूको लडाकू भावनालाई जागृत गर्दै मानिसहरूप्रति न्यायोचित हुन्छन् ।

जापानको योकोहामालाई ध्वस्त पार्ने ठूलो भुइँचालो गएपछि थुप्रै अमेरिकी पत्रकारले खरानीको डङ्गुर देखाउने तस्वीरहरू प्रकाशित गरे । तिनका क्याप्सनहरूमा इस्पात खडा भइरह्यो भनी लेखिएको थियो । पक्कापक्की कुरा के हो भने पहिलो पटक पुलुक्क हेर्दा मानिसहरूले ती तस्वीरमा खरानी मात्र देखे पनि क्याप्सनमा आँखा परेपछि भने तत्कालै केही अग्ला भवनहरू खडा रहेको अवस्थामै देखिन्छन् ।

भुइँचालोबारे गरिने सहस्र बयानहरूमध्ये निर्माण क्षेत्रका इन्जिनियरहरूले तयार पारेका जगका ढाँचाहरू, दबाबको शक्ति, भुइँमा पैदा हुने ताप आदि ज्यादै ठूलो महङ्खवका कुरा हुन् । किनभने यिनले पछि भुइँचालोलाई थेग्ने खालका भवनहरू कसरी बनाउने भन्ने कुरामा हाम्रा आँखा खोलिदिन्छन् ।

कसैले प्राकृतिक प्रकोपभन्दा बाहिरका अजङ्गका बर्बादीहरू उत्पन्न गर्ने फासीवाद वा युद्धको बयान गर्न चाह्यो भने उसले व्यावहारिक सत्यका आधारमा त्यस्तो बयान गर्नुपर्छ । उसले यी बर्बादीहरू सम्पत्तिवान् वर्गहरूले उत्पादनका साधनहरूमाथि स्वामित्व नभएका मजदुरहरूको व्यापक सङ्ख्यालाई आफ्नो नियन्त्रणमा राख्नका निमित्त चलाएका अभियानहरू हुन् भन्ने कुरा देखाउनैपर्छ ।

कसैले औधी खराब परिस्थितिबारे सत्य लेख्न चाह्यो भने उसले त्यसलाई यसरी लेख्नुपर्छ, जसबाट त्यसका हटाउन सकिने कारणहरूलाई ठम्याउन सकियोस् । हटाउन सकिने कारणहरूलाई ठम्याउन सकियो भने औधी खराब परिस्थितिका विरुद्ध जुध्न सकिन्छ ।

४. ती मानिसहरूको छनोट गर्ने बुद्धिमत्ता जसका हातमा सत्य प्रभावकारी होओस्

आलोचनात्मक र वर्णनात्मक लेखनका क्षेत्रमा सयौँ वर्षदेखि गरिँदै आएको अभ्यासको प्रचलन र आफूले लेखेको चीजको गन्तव्यसम्बन्धी सरोकारबाट लेखक विमुख भएको तथ्यले उसले झुटो प्रभावमा परेर लेख्ने स्थिति पैदा गरिदिएको छ ।

ऊ आफ्नो ग्राहक वा मध्यस्थकर्ताका रूपमा रहेको नियुक्तिकर्ताले आफ्नो चीज सबै मानिसकहाँ पुर्‍याइदिन्छ भन्ने कुरामा विश्वास गर्छ । लेखक के विचार गर्छ भने मैले बोलेको छु र सुन्न चाहनेले मेरा कुरा सुन्ने नै छन् । वास्तवमा उसले बोलेको छ र जसले त्यसको मूल्य तिर्न सक्छन्, त्यो उनीहरूले नै सुन्छन् । यसबारे निकै नै भनिएको छ, तैपनि भन्नुपर्ने कुरा भने थोरै नै भनिएको छ ।

म के कुरामा मात्र जोड दिन चाहन्छु भने ‘कसैका लागि गरिने लेखन’ केवल ‘लेखन’मा रूपान्तरित भएको छ तर सत्य लेखेर मात्र हुँदैन, त्यो त कसै न कसैका लागि लेखिनुपर्छ, जसले त्यसबाट केही गर्न सकोस् । सत्य चिन्ने प्रक्रिया लेखक र पाठकका लागि उस्तै हुन्छ । असल कुरा सुन्नका निमित्त मानिसको सुनाइ राम्रो हुनुपर्छ र उसले असल कुरा सुन्नैपर्छ । सत्य बोल्छु भनेर नै बोल्नुपर्छ, सत्य सुन्छु भनेर नै सुन्नुपर्छ । अनि हामी कसलाई सत्य कुरा बताउँछौँ र हामीलाई कसले सत्य कुरा बताउँछ भन्ने कुरा हामी लेखकहरूका लागि महङ्खवपूर्ण हुन्छ ।

औधी खराब परिस्थितिहरू जसका लागि सबभन्दा खराब छन्, हामीले उनीहरूलाई नै त्यसबारे बताइदिनुपर्छ । त्यसका साथै हामीले उनीहरूबाट सत्य सिक्नैपर्छ । हामीले खासखास विचारहरू लिएका मानिसहरूलाई मात्र सम्बोधन नगरी ती मानिसहरूलाई पनि सम्बोधन गर्नुपर्छ, जसले आफ्नो खास स्थितिका कारणले गर्दा ती विचारहरू लिनुपरेको छ ।

सत्य सुनाउनुपर्ने स्राेता निरन्तर परिवर्तन भइरहन्छन् । जल्लादकर्म गरेबापत हातलागी हुने ज्याला बन्द भएको बेला अथवा सो काम अत्यन्तै खतरनाक भएको बेला हामी जल्लादलाई समेत पनि सम्बोधन गर्न सक्छौँ । बाभारियाली किसानहरू हरेक प्रकारको क्रान्तिको विरोधमा थिए तर युद्ध ज्यादै लामो समयसम्म चलेर घर फर्केका किसानका छोराहरूले खेत–बारीमा काम नपाउँदाखेरि उनीहरूलाई पनि क्रान्तितर्फ मोड्न सम्भव भयो ।

लेखकले सत्यको सच्चा धुन बजाउनु जरुरी छ । सामान्य रूपले हामी जे सुन्छौं, त्यो ज्यादै सुशील, दुःखपूर्ण धुन हुन्छ । त्यो वास्तवमा एउटा झिँगालाई समेत पनि चोटपटक नलगाउने मानिसहरूको धुन हो । त्यस्तो धुन सुनेर पीडितहरू झन् बढी पीडित हुन्छन् । त्यो धुन प्रयोग गर्ने मानिसहरू शत्रु नहुन सक्छन् तर तिनीहरू निश्चय नै मित्र होइनन् । सत्य त भिडन्तकारी पो हुन्छ । त्यसले झुटहरूमाथि मात्र प्रहार नगरी ती खासखास मानिसहरूमाथि पनि प्रहार गर्छ, जसले झुटलाई फिँजाउने गर्छन् ।

५. धेरै मानिसको बीचमा सत्यलाई फिँजाउने चतुर्‍याइँ

आफूमा सत्यका लागि चाहिने साहस भएकोमा नाक घोक्र्याउने, आफूले सत्य फेला पारेकोमा दङ्ग पर्ने, सायद सत्यलाई कामलाग्दो रूपमा ढाल्नका लागि चाहिँदो श्रम गर्न नसक्ने गरी लखतरान भएका र जसका हितहरूलाई आफूले दृढरूपले अघि सारेको हो, उनीहरूले त्यसलाई ग्रहण गर्नैपर्छ भन्ने व्यग्रता नभएका थुप्रै मानिस सत्यलाई फिँजाउने कार्यमा विशेष चतुर्‍याइँ प्रयोग गर्ने कामलाई व्यर्थको काम ठान्छन् । यसो हुनाले उनीहरू प्रायःजसो आफ्नो कार्यको सारा प्रभावकारितालाई बलि चढाइदिन्छन् ।

सत्यलाई दबाइएको अथवा ढाकछोप गरिएको बेला जहिले पनि सत्यलाई फिँजाउने चतुर्‍याइँको प्रयोग गरिएको छ । कन्फ्युसियसले एउटा पुरानो ऐतिहासिक पात्रोलाई झुटको सहाराले परिवर्तन गरे । उनले त्यसका खासखास शब्दलाई फेरे ।

पात्रोमा जहाँनेर ‘हुन राजवंशका शासकले वान नाम गरेका दार्शनिकलाई मार्न लगाए किनभने उसले यसोयसो भनेको थियो’ भन्ने व्यहोरा लेखिएको थियो, त्यहाँ उनले ‘मार्न लगाए’ भन्ने शब्दहरूको सट्टा ‘हत्या गर्न लगाए’ भन्ने शब्दहरू राखे ।

पात्रोमा फलानो अत्याचारीलाई हत्या गरी मारियो भनिएको थियो भने उनले चाहिँ त्यसको सट्टा फासी दिइयो भने । यसरी कन्फ्युसियसले नयाँ ढङ्गले इतिहासलाई बुझ्ने तरिकाको ढोका खोलिदिए ।

हाम्रो जमानामा कसैले जनता वा जातिको सट्टा जनसङ्ख्या र जमिनको सट्टा निजी स्वामित्वमा रहेको भूमि भन्छ भने यस सरल कार्यद्वारा उसले थुप्रै झुटहरूप्रतिको आफ्नो समर्थन फिर्ता लिइरहेको हुन्छ । त्यसो गर्दा ऊ ती शब्दहरूबाट तिनमा रहेको सडेगलेको, रहस्यात्मक गूढ अर्थ झिकिरहेको हुन्छ । जनता भन्ने शब्दमा खास किसिमको एकता र खासखास साझा हितहरू भन्ने अर्थ लुकेको हुन्छ । त्यस कारण हामीले कपितय जाति–समुदायबारे कुरा गर्दा मात्र यो शब्द प्रयोग गर्नु उचित हुन्छ किनभने त्यस्तो सन्दर्भमा मात्र साझा हित भएको जाति–समुदाय हुन सम्भव छ ।

कुनै खास क्षेत्रको जनसङ्ख्याभित्र थुप्रै फरक–फरक र अझ परस्परविरोधी हितहरूसमेत पनि हुन सक्छन् । पूरा जनसङ्ख्यालाई सत्य भन्दै यस सत्यलाई दबाउने गरिएको छ । त्यसैगरी, जसले जमिनको कुरा गर्छ र माटोको गन्ध र रङ्गमा जोड दिँदै जोतिएको जमिनले नाक र आँखामा पार्ने प्रभावको सजीव ढङ्गले वर्णन गर्छ, उसले शासकहरूका झुटहरूलाई समर्थन गरिरहेको हुन्छ किनभने यहाँनेर प्रश्न माटोको होइन, न त जमिनप्रतिको मानिसको माया नै हो, न त त्यसमा काम गर्दा उनीहरूले गर्ने मिहिनेत नै हो ।

औधी महत्वको कुरा त अन्नको मोल र श्रमको मोल पो हो । जमिनबाट जसले मुनाफा कुम्ल्याउँछन्, उनीहरू त्यस जमिनमा अन्न उब्जाउने मानिसहरू होइनन् अनि उपजको विनिमय गर्ने ठाउँमा जोतिएको खालि एक सियो माटोको गन्धको पनि छनक पाइँदैन । उपज विनिमय गरिने ठाउँको गन्ध त एकदमै बेग्लै खालको हुन्छ । यहाँनेर ठीक अभिव्यक्ति त निजी स्वामित्वमा रहेको जमिन हो किनभने यस अभिव्यक्तिले छल गर्ने मौका कम दिन्छ ।

जहाँ उत्पीडन हुन्छ, त्यहाँ अनुशासनको सट्टा आज्ञाकारिता भन्ने शब्द प्रयोग गरिनुपर्छ किनभने अनुशासन आफूमाथि आफैँले लगाउन सकिन्छ, तसर्थ यसको चरित्रमा आज्ञाकारितामा नहुने खालको त्यस्तो केही न केही उदात्त गुण हुन्छ अनि सम्मानभन्दा राम्रो शब्द मानवीय गरिमा हो । मानवीय गरिमा भन्ने भनाइले व्यक्तिमा दृष्टि पुर्‍याउँछ । जनताको सम्मानको जोगाउ गर्ने कुराबारे कोलाहल मच्चाउँदै के–कस्ता नीच मानिसहरू अघि सर्छन् भन्ने कुरा हामी सबैलाई साह्रै राम्रोसँग थाहा छ ।

अनि तिनीहरूले आफ्नो भरणपोषण गर्ने भोका प्राणीहरूलाई कति उदारतासाथ इनाम बाँड्छन् भन्ने कुरा पनि हामीलाई साह्रै राम्ररी थाहा छ । कन्फ्युसियसको जस्तो चतुर्‍याइँ आजसम्म पनि कामलाग्दो छ । थोमस मूरले आफ्नो ‘आदर्श संसार’ भन्ने उपन्यासमा एउटा त्यस्तो देशको वर्णन गरेका छन्, जसमा न्यायपूर्ण स्थितिहरू विद्यमान छन् । त्यो देश उनले बसोबास गर्ने देश बेलायतभन्दा एकदमै फरक छ तर जीवनका अवस्थाहरूबाहेक बाँकी कुरामा भने त्यो देश बेलायतसँग एकदमै मिल्दोजुल्दो छ ।

लेनिन सखालिन टापुको शोेषण र उत्पीडनको वर्णन गर्न चाहन्थे तर उनले जारशाही पुलिसदेखि होसियार रहनु जरुरी थियो । त्यसैले उनले रुसको ठाउँमा जापानलाई राखे र सखालिनको ठाउँमा कोरियालाई । जापानी पुँजीवादी वर्गले अँगाल्ने गरेका तरिकाहरूले उनका सबै पाठकलाई रूसी पुँजीवादी वर्ग र सखालिन टापुको सम्झना गराए तर त्यस पुस्तकलाई कुनै आरोप लगाइएन । किनभने त्यस बेला जापानसँग रुसको वैरभाव थियो । जर्मनीमा जर्मनीबारे भन्न नसकिने थुप्रै कुरा अस्ट्रियाबारे भन्न सकिन्छ ।

भोल्तेयरले ओर्लियन्सकी कुमारीबारे चमकधमकले भरिएको कविता लेखेर इसाई धर्मका चमत्कारहरूसम्बन्धी मान्यताको विरोध गरे । उनले जेजस्ता चमत्कारहरूको वर्णन गरे, ती चमत्कारहरू पुरुषहरूको फौज, कुलीनहरूको दरबार र महन्तहरूको झुण्डको बीचमा जोन अफ आर्क कुमारी रहनका लागि नभई हुँदैन ।

आफ्नो शैलीगत सौन्दर्य र शासक वर्गको विशेषता झल्काउने खालका कामुक दुस्साहसहरूको वर्णन गरेर उनले त्यस धर्ममाथि अपजस थोपरे, जुन धर्मले उनीहरूलाई चरित्रहीन जीवन बिताउने साधनहरू उपलब्ध गराएको थियो । उनले आफ्ना कृतिहरूलाई आफ्ना लक्षित पाठकहरूसम्म पुग्न गैरकानुनी तरिकाले सम्भव गराए ।

उनका पाठकहरूमध्ये सत्तामा रहेका मानिसहरूले उनका रचनाहरूलाई बढावा दिने र फिँजाउने कुरामा कुनै हस्तक्षेप गरेनन् । यसो गर्दा उनीहरू ती पुलिसहरूबाट आफ्नो समर्थन फिर्ता लिँदै थिए, जसले आफ्नै ऐस–आरामको जोगाउ गर्थे । अर्को उदाहरण लिने हो भने महान् लुक्रेटियस हाक्काहाक्की के भन्छन् भने इपिक्युरियनको नास्तिकता (ईश्वर नमान्ने विश्वास) फैलिनुको एउटा मुख्य कारण उनका कविताहरूमा रहेको सौन्दर्य नै हो ।

कुरो साँच्चि नै के हो भने कुनै भनाइको उच्च साहित्यिक स्तरले त्यसलाई सुरक्षा प्रदान गर्छ । त्यस्तो अवस्थामा त्यस्तो भनाइको उच्च स्तरलाई जानीजानी तल झार्नु जरुरी हुन सक्छ । उदाहरणका लागि, यस्तो कुरा औधी खराब अवस्थाहरूका वर्णनहरूलाई आँखा छलेर जासुसी कथाको निम्न कोटीको स्वरूपभित्र सुटुक्क घुसाइन्छ । यस्ता वर्णनहरूले जासुसी कथाको औचित्यलाई सिद्ध गर्दा हुन् । महान् शेक्सपियरले योभन्दा धेरै नै कम महङ्खवका कारणहरूले आफ्ना रचनाहरूको उच्च स्तरलाई जानीजानी तल झारिदिए ।

आफू जन्मेको शहरबाट बिदा हुन लागेको छोरोसँग कोरियोलानसकी आमाको जम्काभेट भएको दृश्यमा शेक्सपियरले छोरासित आमाको कुराकानीको स्तरलाई जानीजानी ज्यादै कमजोर पारिदिएका छन् । कोरियोलानसलाई उसका योजनाहरू लागू गर्नबाट रोक्नु शेक्सपियरका लागि असामयिक कुरा थियो, बरु उसलाई त अलि सुस्त चालले नानीदेखि लागेको उसको बानीसामु निहुरिन दिनु पो जरुरी थियो ।

शेक्सपियरका रचनामा सत्यलाई फिँजाउन उपयोग गरिने चतुर्‍याइँका नमुनाहरू पनि पाइन्छन् । जस्तो कि सिजरको लासको छेउमा उभिएर आन्टोनीले गरेको भाषण त्यस खालको एउटा नमुना हो । ब्रुटस सम्मान गर्न लायकको मानिस हो भनी आन्टोनी लगातार जोड दिन्छ तर उसले ब्रुटसका हातबाट भएको सिजरको हत्याको वर्णन पनि गर्छ अनि कर्मको यो वर्णनकर्ताको वर्णनभन्दा बढी प्रभावकारी छ । यसरी वक्ताले आफूलाई व्याकुल बन्ने छुट दिन्छ, उसले तथ्यहरू स्वयम्‌लाई बोल्न दिन्छ ।

४ हजार वर्षअघिका मिश्रका एक जना कविले यस्तो तरिकाको प्रयोग गरेका थिए । त्यो ठूलठूला वर्ग सङ्घर्षहरू भएको बेला थियो । अघिदेखि त्यस बेलासम्म शासन गर्दै आएको वर्ग आफ्नो ठूलो वैरीविरुद्ध अर्थात् त्यस बेलासम्म आफ्नो सेवा गर्दै आएका आम जनताविरुद्ध बडो अप्ठेरोसँग आफ्नो जोगाउ गरिरहेको थियो । कवितामा एक जना बुद्धिमान् मानिस दरबारमा देखापर्छ र आन्तरिक शत्रुविरुद्ध सङ्घर्ष गर्न आह्वान गर्छ । उसले तल्ला वर्गहरूले गरेको विद्रोहबाट उत्पन्न गडबडीहरूको लामो र प्रभावकारी वर्णन प्रस्तुत गर्छ । त्यो वर्णन यस प्रकार छ:

चाल यस्तो छ : कुलीनहरू विलाप गरिरहेछन् र नोकरहरू हर्कबढाइँ गरिरहेछन् ।

हरेक शहर भन्छ : लौ, बलियाहरूलाई हामी हाम्रोबीचबाट बाहिर लखेटौँ । अड्डाहरू फोर्दै खोलिएका छन् र लिखतहरू मिल्काइएका छन् । दासहरू मालिक भइरहेछन् ।

चाल यस्तो छ : उच्च कुलमा जन्मेको मानिस नचिनिने भइसक्यो । मालिक्नीको सन्तान उनकी दासी केटीको छोरो हुन पुग्यो ।

चाल यस्तो छ : बिष्टबराजुहरू जाँतो घुमाउन बाध्य भएका छन् । कहिल्यै दिन नदेखेकाहरू बाहिर उज्यालोमा निस्केका छन् ।

चाल यस्तो छ : कङ्गालीका लागि कल्याण कोष उठाउने धुपीका बाकसहरू फोरिँदै छन् र तिनै काठबाट पलङ बनाइँदै छन् ।

हेर, राजधानी शहर १ घण्टामै ढलेको छ ।

हेर, मुलुकका गरिबहरू धनी भएका छन् ।

हेर, जोसँग रोटी थिएन, अहिले उसको अन्नको भण्डार छ, उसको अन्नको भण्डार अर्काको अन्नले भरिएको छ ।

हेर, मानिसले त आफ्नै दालभात खानु पो राम्रो हो ।

हेर, जोसँग एक घोगो मकै थिएन, अहिले उसका मकैका थाङ्ग्राहरू छन्, जो पहिले बक्सिस थाप्थे, अहिले उनै मकै बाँड्ने भएका छन् ।

हेर, जसका हलगोरु थिएनन्, अहिले उसका बगाल छन्, जो भारी बोक्ने पशु पाउन सक्दैनथ्यो, अहिले उसैकहाँ जर्सी गाईको बथान छ ।

हेर, जसले आफ्नो छाप्रो बनाउन सक्दैनथ्यो, अहिले उसैका पक्की चार पर्खाल छन् ।

हेर, मन्त्रीहरू अन्न भण्डारमा आश्रय खोज्दै छन् र सितिमिती पर्खालमाथि पनि सुत्न नपाउनेको अहिले ओछ्यान छ ।

हेर, जसले आफैँ एउटा फिस्टे डुङ्गा बनाउन सक्दैनथ्यो, अहिले उसैका जहाजहरू छन्, यसो जहाजहरूतिर आँखा लगाउँदा जहाजको मालिक चाल पाउँछ, हरे ! अब ती जहाज उसका होइनन् ।

हेर, जसका लुगा थिए, अहिले उनीहरूले जडाैरी लगाएका छन् र जसले आफ्ना लागि केही पनि बुन्दैनथ्यो, अहिले उसैका सबभन्दा मिहिन रेशमी लुगा छन् ।

धनी मानिस तिर्खाले तड्पिँदै सुत्छ, जो ऊसँग एकताका जाँडका छोक्रा माग्थ्यो, अहिले ऊसँग कडा जाँड छ ।

हेर, जो सङ्गीतबारे रतिभर बुझ्दैनथ्यो, अहिले ऊसैसँग वीणा छ, पहिले जसलाई कसैले पनि गीत सुनाउँदैनथ्यो, अहिले उही सङ्गीतको पारखी भएको छ ।

हेर, जो स्वास्नी नहुनाले एक्लै सुत्थ्यो, अहिले उसैसँग आइमाईहरू छन्, जो पहिले पानीमा आफ्नो अनुहार हेर्थ्याे, अहिले उसैसँग ऐना छन् ।

हेर, मुलुकका सबभन्दा उपल्लो दर्जाका मानिसहरू अहिले इलम नपाएर चारैतिर भौँतारिइरहेका छन् । अब ठूलाबडाहरूछेउ कुनै कुराको जाहेरी हुन छाड्यो । जो एकताका सम्चारे थियो, अहिले ऊ आफ्ना समाचारहरू पुर्‍याउन अरूलाई खटाउने भएको छ ।

ऊ ती पाँच जना मानिसलाई हेर, जसलाई तिनका मालिकहरूले बाहिर निकालेका थिए, उनीहरूले भनेका छन्- लौ, हामी आइपुग्यौँ, तिमीहरू बाटो लाग ।

अर्थपूर्ण कुरा के हो भने यो एउटा त्यस्तो गोलमालको वर्णन हो, जुन गोलमाल उत्पीडितहरूका लागि एकदमै चिताएजस्तै हुनुपर्छ । तैपनि यसमा कविको मनशाय भने सुस्पष्ट छैन । उनी हाक्काहाक्की यस स्थितिको निन्दा गर्छन्, यद्यपि उनको निन्दा गराइ कमजोर खालको छ... ।

जोनाथन स्वीफ्टले आफ्नो एउटा प्रख्यात पुस्तकमा गरिबहरूका छोराछोरीलाई काटेर तिनलाई मासुका लागि बिक्री गरी मुलुकलाई फेरि समुन्नत तुल्याउन सकिने कुरा अघि सारेका छन् । उनले शासक वर्गहरूका अत्याचारहरू नरोकिएको खण्डमा के–कस्ता अर्थव्यवस्थाहरू लागु गर्न सकिन्छ भन्ने कुरा एकदम मसिनोसँग देखाएका छन् ।

यहाँ स्वीफ्टले आफू सोझो मानिस भएको स्वाङ पारेका छन् । उनले त्यस बेलाको साह्रै निष्ठुर चिन्तनशैलीलाई सारा मानिसका अगाडि नाङ्गेझार पारिदिने कथावस्तुको सहारा लिएका छन् । अनि त्यस्तो कथावस्तुको सहाराले उनले त्यस्तो चिन्तनशैलीको जोगाउ गरेका छन्, जसलाई उनी एकदम भित्रैदेखि र पूरापूर घृणा गर्थे ।

स्वीफ्टको यस ब्यङ्ग्यबाट हरेक मानिस स्वीफ्टभन्दा बढी चलाख हुन सक्दो हो वा ऊ हर हालतमा बढी मानवीय हुन सक्दो हो । विशेष गरेर आफूले लिएका विचारहरूका तार्किक निष्कर्षहरूबारे सोचविचार गर्ने लेठो अहिलेसम्म गर्दै नगरेका मानिसहरू यस व्यङ्ग्यको शिक्षाबाट बढी चलाख र मानवीय हुन सक्दा हुन् ।

उत्पीडितहरूको ध्येयका लागि चिन्तनलाई घच्घच्याउने प्रचार उपयोगी हुन्छ चाहे त्यो जुनसुकै क्षेत्रको किन नहोस् । शोषणलाई बढावा दिने काम गर्ने सरकारहरूअन्तर्गत चिन्तनलाई नीच कुरा मानिन्छ ।

उत्पीडितहरूको कुनै पनि कुरालाई नीच मानिन्छ । पेटभरि खान पाउने विषयमा निरन्तर सरोकार राख्नु नीच कुरा हो । जुन देशमा त्यसका रक्षकहरू भोकभोकै रहन्छन्, त्यहाँ तिनलाई टक्र्याइएको सम्मान स्वीकार नगर्नु नीच कुरा हो । जुन नेताको नेतृत्वले दुर्भाग्यहरू निम्त्याउँछ, उसमाथि शङ्का गर्नु नीच कुरा हो । मजदुरको भरणपोषण नगर्ने खालको काम गर्न आनाकानी गर्नु नीच कुरा हो । अर्थहीन काम गर्नुपर्ने बाध्यताविरुद्ध विद्रोह गर्नु नीच कुरा हो । जतिसुकै चिन्ता गरे पनि सघाउ पुर्‍याउन नसकिने परिवारप्रति चासो नराख्नु नीच कुरा हो । जोगाउ गर्नुपर्ने चीज केही पनि नभएका भोकाहरूलाई लोभी ब्वाँसाहरू ठानेर निन्दा गर्न सकिन्छ । आफ्ना उत्पीडकहरूमाथि शङ्का गर्नेहरूलाई आफ्नै तागतमाथि शङ्का गरेको आरोप लगाइन्छ । आफ्नो श्रमको ज्याला माग्नेहरूलाई अल्छीहरू भनेर निन्दा गरिन्छ । यस्ता सरकारहरूअन्तर्गत चिन्तनलाई सामान्यतया नीच मानिन्छ र त्यहाँ चिन्तन कलङ्कको काँटमा पर्छ । अब चिन्तन गर्न सिकाउन छाडिसकिएको छ अनि जहाँ चिन्तनको उदय हुन्छ, त्यहाँ त्यसलाई कुल्चिइन्छ ।

तैपनि सजायको डरबेगर नै चिन्तनको विजयतर्फ दृष्टि दिन सम्भव हुने खासखास क्षेत्रहरू सधैँ नै हुन्छन् । यी तानाशाहहरूका लागि चिन्तनको खाँचो पर्ने क्षेत्रहरू हुन् । उदाहरणका लागि, सैन्य विज्ञान र प्राविधिक क्षेत्रहरूमा चिन्तनका विजयहरूको उल्लेख गर्न सम्भव हुन्छ । उचित व्यवस्था मिलाई ऊनको आपूर्तिलाई विस्तार गर्ने वा कृत्रिम वैकल्पिक पदार्थको आविष्कार गर्नेजस्ता कुराका लागि पनि चिन्तनको खाँचो पर्छ ।

खानेकुराहरूलाई छ्यासमिस पार्ने, युवाहरूलाई युद्धको निमित्त तालिम दिने जस्ता सारा कुराहरूका लागि चिन्तनको खाँचो पर्छ अनि यस्ता कुराको प्रसङ्गमा चिन्तन प्रक्रियाको वर्णन गर्न सकिन्छ । यस्ता चिन्तनको स्पष्ट लक्ष्य युद्धको तारिफ गर्नु हो, तैपनि चतुर्‍याइँसाथ जोगिन सकिन्छ ।

यसरी युद्ध कसरी सबभन्दा राम्रोसँग लड्न सकिन्छ भन्ने प्रश्नबाट पैदा हुने चिन्तनलाई अर्को प्रश्नतिर अर्थात् युद्धको कुनै अर्थ छ कि छैन भन्ने प्रश्नतिर डोर्‍याउन सकिन्छ । चिन्तनलाई त्यसपछि अर्थहीन युद्धलाई कसरी टार्न सकिन्छ भन्ने अर्को प्रश्नको प्रसङ्गमा प्रयोग गर्न सकिन्छ ।

के कुरा स्वाभाविक हो भने यो प्रश्न खुला रूपले विरलै सोध्न सकिन्छ । यस्तो वास्तविकताको बीचमा के हामीले जागृत गरेको चिन्तनलाई उपयोग गर्न सकिन्न त ? अर्थात् के चिन्तनलाई मानिसहरूलाई काम गर्ने दिशातर्फ डोर्‍याउने खालको साँचोमा ढाल्न सकिन्न ? सकिन्छ ।

हाम्रोजस्तो जमानामा जनसङ्ख्याको एक (ठूलो) भागमाथि जनसङ्ख्याको एक (सानो) भागले गर्ने उत्पीडनलाई निरन्तरता दिनका लागि जनतामा खास किसिमको प्रवृत्ति हुनु जरुरी छ र त्यस्तो प्रवृत्ति सबै क्षेत्रहरूमा व्याप्त हुनु जरुरी छ । डार्विन नाम गरेका अंग्रेजले गरेजस्तो प्राणी विज्ञानका क्षेत्रमा गरिने आविष्कारले शोषणमाथि एक्कासि खतरा उत्पन्न गर्न सक्छ ।

डार्विनको आविष्कारबाट केही समयसम्म इसाई धर्मका ठेकेदारहरू झस्किए पनि जनताले भने त्यसमा कुनै गडबडी देखेनन् । हालैका वर्षहरूमा भौतिक वैज्ञानिकहरूले गरेका खोजीहरूले तर्कशास्त्रको क्षेत्रमा त्यस्ता नतिजाहरू उत्पन्न गरेका छन्, जसले उत्पीडनलाई चालू राख्ने थुप्रै मन्त्रहरूमाथि निकै नै खतरा पैदा गर्न सक्छन् ।

प्रुसियाली राज्यका दार्शनिक हेगेलले तर्कशास्त्रको क्षेत्रमा जटिल खालका खोजीहरू गरे । अध्ययनको क्षेत्र एकदमै फरक भए पनि सर्वहारा क्रान्तिको सिद्धान्तका प्रवर्तक माक्र्स र लेनिनका निम्ति हेगेलको खोजी गर्ने तरिका औधी महत्वपूर्ण हुन गयो । विज्ञानहरूको विकास अन्तर्सम्बन्धित तर असमान हुन्छ र राज्यले हरेक कुराको चियोचर्चो गरिरहन सक्दैन । सत्यको अगुवाले राज्यले तुलनात्मकरूपले चियोचर्चो नगरेका सङ्घर्षका क्षेत्रहरू रोज्न सक्छ ।

महत्वपूर्ण कुरा के हो भने सही तरिकाको चिन्तन सिकाइनुपर्छ अर्थात् सबै चीज र प्रक्रियाहरूका अस्थायी र परिवर्तनीय पक्षहरूको खोजी गर्ने खालको चिन्तन सिकाइनुपर्छ । शासकहरूमा अर्थपूर्ण परिवर्तनहरूप्रति चर्को घृणा हुन्छ । उनीहरू सम्भव भएमा हरेक चीज १ हजार वर्षसम्म एकनास रहेको देख्न चाहन्छन् । सूर्य र चन्द्रमा अचल भइदिए उनीहरूलाई खुब मजा लाग्दो हो ! त्यसो भइदिए कसैलाई पनि भोक लाग्ने थिएन, कसैले पनि खानेकुरा चाहने थिएन । आफूले गोली दागेको बेला शासकहरू आफ्ना शत्रुले गोली दाग्न सकून् भन्ने चाहँदैनन्, उनीहरूको गोली नै अन्तिम गोली हुनुपर्छ । परिवर्तनमाथि जोड दिने खालको चिन्तन उत्पीडितहरूलाई हौस्याउने राम्रो तरिका हो ।

विजेताहरूसँग टक्कर लिन सकिने अर्को विचार के हो भने हरेक चीजमा र हरेक अवस्थामा अन्तर्विरोध देखापर्छ र त्यो बढ्छ । यस्तो दृष्टिकोण (सबै चीज प्रवाहित हुन्छन्, बद्लिन्छन् भन्ने मान्यता राख्ने द्वन्द्ववादी दृष्टिकोण) लाई ती क्षेत्रहरूमा फैलाउन सकिन्छ, जुन क्षेत्रहरू केही समयसम्म शासकहरूका आँखामा परिहाल्दैनन् । उदाहरणका लागि, यस्तो दृष्टिकोण जीवविज्ञान र रसायन विज्ञानका क्षेत्रमा लागू गर्न सकिन्छ तर एउटै परिवारको भाग्यको वर्णन गरेर पनि यो दृष्टिकोण अघि सार्न सकिन्छ, यस सन्दर्भमा पनि यसले शासकहरूको उति धेरै ध्यान आफूतिर खिच्दैन ।

हरेक कुरा निरन्तर बदलिइरहने थुप्रै कारकहरूमाथि निर्भर गर्छ भन्ने विचार तानाशाहरूका लागि खतरनाक विचार हो र यो विचार पुलिसलाई अत्तोपत्तो नै नहुने गरी अनेकौँ रूपमा प्रकट हुन सक्छ । सुर्ती पसल खोल्ने मानिसले झेल्नुपर्ने प्रक्रिया र परिस्थितिहरूको पूर्ण वर्णनले तानाशाहका थाप्लामा मुक्का प्रहार गर्न सक्छ । यस विषयमा यसो सोचविचार गर्ने जोसुकैले पनि किन यसो हुन्छ भन्ने कुरा झट्टै बुझ्न सक्छ ।

जनसमूहलाई दुःखको दलदलतिर डोर्‍याउने सरकारहरूले जनसमूहहरूले दुःखको अवस्थामा भएको बेला सरकारबारे चिन्तन गर्लान् कि भनेर सतर्कता अपनाउनु अनिवार्य हुन्छ । सारा दुःखका दोषी सरकारहरू नभई भाग्य नै हो । दुःखका कारणहरूको खोजी गर्ने मानिसलाई दुःखका लागि सरकार दोषी छ भन्ने तथ्यलाई प्रकाशमा ल्याउनुभन्दा पहिले नै उसले गिरफ्तार गरिहाल्छ तर भाग्यसम्बन्धी यो सारा हावादारी कुराको विरोध गर्न सम्भव छ । मानिसको भाग्यको निर्माण मानिस आफैँले गर्छ भन्ने कुरा देखाउन सकिन्छ ।

कार्य भनेको विभिन्न तरिकाले गर्न सकिने कुरा हो । उदाहरणका लागि, किसानकाे खेतबारीको कथा सुनाउन सकिन्छ । आइसल्यान्डको खेत–बारीको कथा भनौँ न । सारा गाउँ त्यसमाथि मडारिइरहेको सरापबारे कुरा गरिरहेको छ । एउटी किसान महिला इनारमा हाम फाली, किसान झुण्डिएर मर्‍यो । एक दिन किसानका छोराको एउटी केटीसँग विवाह भयो । त्यस केटीले केही रोपनी राम्रो जमिन दाइजो ल्याई ।

खेतबारीबाट सराप ओझेल परेझैँ लाग्यो । त्यस परिवेशमा भाग्यलाई फेर्ने कारणबारे गाउँलेहरूको मतभेद भयो । कसैले त्यसलाई किसानका छोराको मिजासिलोपनाको नतिजा माने अनि अरूहरूले चाहिँ त्यसलाई नयाँ दुलहीले थपेको दाइजोको जमिनको नतिजा माने, जसले गर्दा जमिन बढेर जीविका चलाउन पुग्ने भएको थियो ।

भूदृश्यको वर्णनमा मानिसहरूले सिर्जना गरेका चीजहरूलाई समावेश गर्ने हो भने केवल भूदृश्यको वर्णन गर्ने कविताबाट पनि केही न केही प्रभाव पार्न सकिन्छ ।

सत्यलाई फिंजाउन चतुर्‍याइँको आवश्यकता पर्छ ।

सारांशमा,

हाम्रो जमानाको सारभूत सत्य के हो भने हाम्रो महाद्विपमा बर्बरता व्याप्त हुँदै छ किनभने उत्पादनका साधनहरूको निजी स्वामित्वलाई हिंसाबाट कायम राख्ने गरिएको छ । यस सत्यलाई चिनेर मात्र पुग्दैन तर यस सत्यलाई चिनिएन भने अरू कुनै पनि महङ्खवपूर्ण सत्य पत्ता लगाउन सकिँदैन । हामी किन बर्बर अवस्थामा पतीत हुँदै छौँ भन्ने कुरा स्पष्ट नहुने हो भने हामी पतीत भइरहेको अवस्था बर्बर छ (जुन कुरा सत्य हो) भनेर देखाउने साहसपूर्ण कुरा लेख्नुको मतलब नै के छ र ?

सम्पत्ति–सम्बन्धहरूको जोगाउ गर्नका निम्ति यातनाको प्रयोग गरिँदै छ भनेर हामीले भन्नैपर्छ । के कुरा निश्चित छ भने यसो भन्दा हामीले थुप्रै मित्र गुमाउनेछौँ । यस्ता मित्रहरू यातनाबेगर नै सम्पत्ति–सम्बन्धलाई कायम राख्न सकिन्छ भन्ठान्ने हुनाले नै यातनाविरोधी भएका हुन्, जुन कुरा असत्य हो ।
हाम्रो देशको बर्बर अवस्थालाई अन्त्य गर्ने हेतुले अर्थात् सम्पत्ति–सम्बन्धलाई फेर्ने हेतुले हामीले सत्य कुरा भन्नैपर्छ ।

अर्को कुरा, विद्यमान सम्पत्ति–सम्बन्धबाट सबैभन्दा धेरै पीडित भएका मानिसलाई र यी सम्बन्धहरू फेर्नाले आफ्नो सबैभन्दा ठूलो हित हुने मानिसलाई हामीले यो सत्य भन्नैपर्छ । ती मानिस भनेका मजदुरहरू हुन् । मजदुरहरूबाहेक ती मानिसहरू पनि हुन्, जसलाई हामी मजदुरहरूका मित्र बन्न सम्झाई–बुझाई गर्न सक्छौँ किनभने मुनाफाहरूका अंशियार भइटोपले पनि उत्पादनका साधनहरूमाथि भने उनीहरूको साँच्चि नै रतिभर नियन्त्रण छैन ।

र, हामीले चतुर्‍याइँसाथ अघि बढ्नुपर्छ ।

हामीले यी पाँचैवटा कठिनाइहरूमाथि एकसाथ विजय प्राप्त गर्नुपर्छ किनभने बर्बर अवस्थाहरूबाट पीडित मानिसहरूबारे चिन्तन नगरी हामी बर्बर अवस्थाहरूसम्बन्धी सत्य पत्ता लगाउन सक्दैनौँ ।काँतरपनाको हरेक चिह्नलाई आङ झट्कारेर नहुत्याउन्जेलसम्म हामी अघि बढ्न सक्दैनौँ । अनि हामीले दिएको ज्ञानलाई प्रयोग गर्न तत्पर रहने मानिसहरूका वास्तविक हालतहरूबारे सत्य पत्ता लगाउन खोज्दा हामीले उनीहरूलाई सत्य प्रदान गर्ने तरिकाको खाँचो पर्ने विषयमा पनि चिन्तन गर्नु आवश्यक छ, जसले गर्दा ज्ञान उनीहरूको हातमा एउटा हतियार बन्न सकोस् । साथसाथै हामीले यो काम कति चतुर्‍याइँसाथ गर्नु जरुरी छ भने ज्ञान प्रदान गर्ने हाम्रो कामबारे शत्रुले चाल पाउन र बाधा पुर्‍याउन नसकोस् ।

आफूमाथि सत्य लेख्ने माग आइलाग्दा लेखकले पूरा गर्नुपर्ने सर्तहरू यिनै हुन् ।

यस निबन्धको पहिलो संस्करण १९३४ डिसेम्बर १३ मा प्रश्नावलीको प्रत्युत्तरका रूपमा पारिसेर तागेब्लात नामक पत्रिकामा प्रकाशित भएको थियो, जसको शीर्षक थियो– कविताहरूले सत्य बोल्नुपर्छ । त्यसमा ब्रेख्तले तीनवटा कठिनाइ मात्र प्रस्ताव गरेका थिए । यस निबन्धको यहाँ अनुवाद गरिएको अन्तिम संस्करण १९३५ अप्रिलमा उन्सेरी जाइट नामक पत्रिकाको आठौँ अङ्कमा पहिलोपटक जर्मन भाषामा प्रकाशन भएको हो । त्यसको अंग्रेजी अनुवाद सालको दुई पटक नामक पत्रिकाको वार्षिकोत्सव अङ्कमा १९४८ मा अमेरिकाको न्युयोर्कमा प्रकाशन भएको थियो ।

ब्रेख्त जर्मन कवि तथा नाटककार हुन् । बुकहिलबाट प्रकाशोन्मुख सत्ता र सत्य पुस्तकको अंश शिलापत्रले हाम्रा पाठकका लागि प्रस्तुत गरेकाे हाे । (अनुवाद : खगेन्द्र संग्रौला)

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, असोज ९, २०७७ १४:०८