नेपालका कम्युनिस्टः ज्यादा फुट, जुट कम

A+ A A-

अप्रत्याशित पार्टी एकता घोषणा गरेका तत्कालीन एमाले र माओवादीले सांगठानिक एकताका केही काम सोमबार टुंग्याउँदै छन् । एकतापछि बनेको नेकपाले कम्युनिस्ट पार्टी स्थापना दिवसको अवसर पारेर पार्टी एकताको बाँकी अर्थात् केही काम टुंगो लगाउनुलाई ठूलो उपलब्धि मानेको छ ।

करिब एक वर्ष गुटगत भागबन्डाको किचलोमा रुमल्लिएको नेकपामा अहिले ‘भएको भनिएको सहमति’प्रति पनि धेरैको असन्तुष्टि छ । जिल्ला र प्रदेश कमिटीमा भागबन्डा मिले पनि पोलिट्ब्युरो, भ्रातृ संगठन र स्थानीय तहको संगठन पुनर्गठन चुनौतीपूर्ण छ ।

एक वर्षअघि पार्टी एकता घोषणा सभालाई सम्बोधन गर्दै नेकपा अध्यक्ष केपी शर्मा ओलीले भनेका थिए, ‘अब दुई नदी मिलेर महासागर भयो, सागरमा कुन नदीको पानी कुन भनेर खोज्दा भेटिँदैन ।’ अर्थात्, तत्कालीन एमाले र माओवादी आपसमा मिसिएको मात्रै होइन, घोलियो । तर, व्यवहार त्यस्तो देखिएन । दुई पार्टीको मिश्रण कोदो र चामलको जस्तो भयो । घोलिने कुरा त धेरै परको । राजनीतिक मुद्दामा होस् या अवसर पाउने कुरा ! तत्कालीन पार्टीको धङधङी दुवैका नेता कार्यकर्तामा छ ।

हुन त एमाले र माओवादी एकता नै ‘अवसरवादी चरित्र’ र ‘शक्ति स्वार्थ’बाट प्रेरित थियो । राजनीतिक लाइनभन्दा सत्तामा पुग्ने हतकण्डाका रूपमा गरिएको एकता कति दर्बिलो होला ? स्वाभाविक प्रश्न छ । स्वार्थ पूर्तिका लागि भएको एकता स्वार्थ नमिल्नेबित्तिकै टुट्नेमा शंका छन् । विगतमा ‘वर्ग दुस्मन’ भनिएकाहरू आज समाहित भएको वा हुने कुरा रोचक छ ।

नेपाली कम्युनिस्टको ‘साझा चरित्र’ नै हो कि सामान्य कुरा नमिल्नेबित्तिकै वा नेतृत्वमा पुग्ने छाँट नदेख्नेबित्तिकै पार्टी फुटाइहाल्ने । जनता एवं कार्यकर्तालाई अनेक राजनीतिक शब्दजालमा बेरेर पार्टी फुटाउन नेपालका कम्युनिस्ट नेता माहिर छन् । सात दशकअघि स्थापित नेपाल कम्युनिस्ट पार्टीको फुटजुटको तथ्य पट्यारलाग्दो छ ।

अधिक नजिरलाई हेर्ने हो भने कम्युनिस्ट पार्टी फुटको मूल कारण हो, नेतृत्व विवाद । वर्षौं वर्ष एकैजनाले निरङ्कुश ढंगमा पार्टी चलाउने प्रवत्ति हावी भएका कारण कम्युनिस्ट पार्टीमा समस्या हुने गरेको छ । विचारका ठूलाठूला कुरा गरे पनि क्रमशः नेतामा पार्टी नेतृत्वको महत्वाकांक्षा ज्यादा गाँजिएको पाइन्छ। जसकारण, पार्टी फुट्ने गरेको छ । लोकतान्त्रिक पद्धतिबाट नेतृत्व चयन गर्न समेत डराउने भएकाले कम्युनिस्ट पार्टीमा नेतृत्वकै ज्यादा विवाद हुने गरेको छ ।

फुटजुटको इतिहास

कम्युनिस्ट पार्टीको स्थापना ३० असोज २००६ मा भयो । पार्टीका संस्थापक महासचिव पुष्पलालको नेतृत्वमा नरबहादुर कर्माचार्य, निरञ्जन गोविन्द, नारायण विलास जोशी र मोतीदेवी श्रेष्ठ सदस्य रहेको नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी स्थापना भएको थियो । यद्यपि, मोतीलाललाई संस्थापक मान्न अहिलेको ‘पूर्वएमाले समूह’ तयार छैन । २००८ सालमा पुष्पलाललाई पार्टीबाट निकालेर मनमोहन अधिकारीलाई कार्यवाहक महासचिव बनाइयो । सैद्धान्तिक मुद्दा नहुँदा नहुँदै पनि पुष्पलाललाई कारबाही गरेपछि विवादको बीजारोपण भयो । त्यतिबेलासम्म नेपालमा कम्युनिस्ट पार्टी अवैध मानिन्थ्यो ।

२०१० सालमा कम्युनिस्ट पार्टीको पहिलो अधिवेशनबाट मनमोहन अधिकारी महासचिवमा निर्वाचित भए । अधिकारीले महासचिव भएपछि राजतन्त्र मान्ने घोषणा गरे । तत्पश्चात् नेपालमा कम्युनिस्ट पर्टीमाथिको प्रतिबन्ध फुकुवा भयो । यसले पार्टीमा विचलन ल्याएको टिप्पणी भयो । यसलाई अधिकारीले आत्मालोचना गरे ।

२०१३ सालमा अधिकारी चिनियाँ कम्युनिस्ट पार्टीको महाधिवेशनमा भाग लिन चीन गएका बेला केशरजंग रायमाझीलाई कार्यवाहक महासचिव बनाइयो । २०१४ सालमा काठमाडौंमा भएको पार्टीकोे दोस्रो अधिवेशनबाट रायमाझी महासचिवमा निर्वाचित भए । तर, पार्टीको लाइन भने पुष्पलालतर्फ केन्द्रित भयो । त्यसपछि पुष्पलाललाई एक्ल्याउने खेल सुरु भयो ।

२०१७ सालमा राजावादी रायमाझीले तत्कालीन राजा महेन्द्रको निर्दलीय व्यवस्थालाई स्वीकार गरेपछि पार्टीमा भाँडभैलो मच्चियो । पुष्पलाल नेतृत्वको समूहले रायमाझीलाई पर्टीबाट निष्कासन गरे । यहीँबाट सुरु भयो, फुट शृंखला । एकै पार्टीमा रहेका चार नेताको नेतृत्वमा चार समूह बन्यो, रायमाझी समूह, अमात्य समूह, पूर्वकोसी प्रान्तीय कमिटी समूह । पुष्पलाल समूह त छँदै थियो ।

त्यतिबेला रायमाझी र अमात्य समूह रुसी क्रान्तिको पक्षमा थिए भने पुष्पलाल र कोसी प्रान्तीय समूह चिनियाँ क्रान्तिको पक्षमा । तैपनि, पार्टी एकताको पक्षमा मनमोहन अधिकारी र मोहनविक्रम सिंह लागिपरे । पार्टी एकताका लागि ‘न्युक्लियस’समेत गठन गरिएको थियो । तर, सिंह–अधिकारीबीच नै संविधानसभाको विषयलाई लिएर विवाद भयो ।

‘न्युक्लियस’ले खास केही काम गर्न सकेन । बरु झन् शक्तिशाली दुई समूह विकसित भयो । यसैबीच पुष्पलालविरुद्ध केही युवा उत्रिए । जसका बाबजुद २०२७ सालमा झापा विद्रोह भयो । जसको जगबाट सीपी मैनालीको नेतृत्वमा नेकपा माले गठन भयो । जसका सदस्यमा अहिलेका एमाले अध्यक्ष झलनाथ खनाल, माधवकुमार नेपाल, अमृतकुमार बोहरालगायतका नेता थिए ।

२०३५ सालमा नेमपा माले र नेकपा माक्र्सवादीबीच एकता भयो । र नेकपा एमाले बन्यो । एमालेबाट फेरि वामदेव गौतमको नेतृत्वमा पार्टी फुट्यो र मिल्यो पनि ।

संविधानसभाकै विवादबीच भारतमा भएको चौथो अधिवेशनबाट मोहनविक्रम सिंहले नयाँ पार्टी घोषणा गरे । जसमा मोहन वैद्य, अहिलेका जनमोर्चाका नेता चित्रबहादुर केसी, निर्मल लामालगायत थिए । जुन पार्टीको नाम ‘नेकपा चौम’ राखियो । चौममा पनि सिंहमाथि कारबाही भयो । त्यसपछि पुनः निर्मल लामाको समूह र सिंहको समूह फरक–फरक भए । यसरी पार्टी समूह÷समूहमा चलिरह्यो । लामो समयसम्म पार्टीको अधिवेशन हुन सकेन । २०४१ सालमा भारतमा नै चौमको पाँचाैं अधिवेशन भयो । जहाँबाट नयाँ पार्टीको नाम नेकपा मसाल राखियो । मोहन वैद्य महामन्त्री भए । निर्मल लामाको समूहले भने चौमलाई नै निरन्तरता दियो । विवादबीच तत्कालीन महामन्त्री वैद्यले राजीनामा दिएपछि पुष्पकमल दाहाल महामन्त्री भए । उनी अहिले नेकपाका अध्यक्ष छन् ।

मसालसहित निर्मल लामाको नेकपा चौम, रुपलाल विकको सर्वहारावादी श्रमिक संगठन र क्रान्तिकारी मसालबीच एकता अधिवेशन भयो । २०४८ सालमा काठमाडौंमा भएको उक्त अधिवेशनबाट दाहालको नेतृत्वमा नेकपा एकता केन्द्र स्थापना भयो । दाहालको प्रस्तावमा जनयुद्धको कार्यनीति पारित भयो । यो विषयले विवाद झन् चर्कियो ।

पार्टीभित्र तत्काल जनयुद्धमा जाने कि नजाने भन्ने विवाद चरमोत्कर्षमा पुग्यो । परिणामस्वरूप २०५१ सालमा नेकपा माओवादीको जन्म भयो । उसले २०५२ सालबाट सशस्त्र युद्ध सुरु ग¥यो । एकता केन्द्र र मसालबीच एकीकरण भयो । फेरि फुट्यो ।

अहिले नेकपा एकता केन्द्रका नारायणकाजी श्रेष्ठ नेकपा माआवादी हुँदै अहिलेको नेकपामा छन् । यसबीच, धेरै साना ठूला फुटजुटका घटना भए । मसालबाट छुटेर केशव नेपालले नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी २००६ बनाए । पुनः माओवादीमा मिसिए । परी थापाहरूले नेकपा एकीकृत बनाए । मोहन वैद्य र नेत्रविक्रम चन्दलगायत पनि तत्कालीन माओवादीबाट फुटेर गए । चन्द अहिले अर्धभूमिगत छन् ।
इतिहासले भन्छ– ‘कम्युनिस्ट पार्टी जुट्नभन्दा फुट्न मात्रै जान्दछन् ।’

प्रकाशित मिति: सोमबार, वैशाख ९, २०७६ २१:२३