पोभिड- २१

A+ A A-

यो संसार पहिले कोभिड- १९ बाट संक्रमित भयो । कोभिड सकिएपछि पोभिड- २१ बाट । यस पछिल्लो महामारीको प्रारम्भ कहाँ र कहिले भयो भनेर पछिसम्म पनि प्रष्ट जानकारी हुन सकेन । यसअघि कोरोनालगायतका अन्य महामारीमा बढीजसो गरिबहरू मर्थे तथा महामारीका आर्थिक असरले पनि तल्लो वर्गकाहरूकै जीवन तहसनहस पार्थ्यो । तर पोभिड- २१ ले भने गरिबको साटो धनीमानीहरूलाई नै ढाल्न थाल्यो ।

यसको मतलब सबै संक्रमित धनीमानीहरूको ज्यानै गुम्यो भनेको होइन । तर, पोभिडले छोएका पुँजीपतिहरू न्युयोर्कदेखि लिएर लण्डन, सिड्नी र दिल्लीसम्म धमाधम टाट उल्टँदै महलबाट सडकमा पुग्न थालेपछि भने यसले ठूलै भूमण्डलीय संकट निम्त्यायो ।

केही दिनअघिसम्म अर्मानी सुट र टाई लगाएर लिमो चढी म्यानहटनका चिल्ला सडकमा गुड्ने धनीमानिसहरू तिनै सडक किनारमा 'होमलेस' भन्ने ब्यानर समाती उल्टो टोपी सडकमा राखेर भीख माग्न बसेका दृश्य सामाजिक सञ्जालमार्फत विश्वव्यापी भएपछि त्यही रोग संसारभरि फिँजिए के होला भनेर चिन्ता फैलिनु स्वाभाविक नै थियो ।

बल्लतल्ल कोभिड- १९ विरुद्रको भ्याक्सिन बनाएपछि कोरोनाको नियन्त्रण हुन थालेको थियो । घरमै लकडाउन भएर बस्न विवश मानिसहरू बल्ल निर्भीक भएर सडकमा निस्कन थालेका थिए । फेरि ठूल्ठूला होटलमा सभा सेमिनार हुन थालेका थिए । फेरि पार्टीहरूमा रेड लेबल र ब्ल्याक लेबलका बोतल रित्तिन थालेका थिए । हुने खानेहरू फेरि टुर प्याकेज लिएर युरोप र अस्ट्रेलिया घुम्न जाने योजना बनाउन थालेका थिए । तर कोभिड- १९ को डर पूरै साम्य नहुँदै पोभिड- २१ आएकाले डान्स, संगीत, पार्टी, समारोह टुर सबै ठप्पै भए । संसारमा पुन: त्रास फैलियो ।

ट्विटर र फेसबुकमार्फत अचम्मका दृश्य भाइरल भए । दिल्लीका अर्बपतिहरू गम्छा ओढेर मुख लुकाउँदै चाँदनी चोकबाट पहाडगञ्जतिर दगुरेका, कट्टु मात्र लगाएका लण्डनका धनीमानी सबवे, स्टेसनबाहिर टोलाएर उभिएका, बसेका ..., झन् टोकियो र सान फ्रान्सिस्कोका अर्बपतिबाट सर्वहारा बन्न पुगेका ठूला व्यापारीले आत्महत्या गर्न थालेपछि त पोभिड- २१ को आतंक संसारभरि नै फिँजिदै गयाे ।

वैज्ञानिकहरूले पोभिड- २१ कस्तो भाइरस वा ब्याक्टेरियाका कारणले संक्रमण हुन्छ भनेर बुझ्ने अथक प्रत्यत्न गरे पनि महामारीका कारण अझै प्रस्ट भएन । वैज्ञानिकहरूले रोगको निदान खोज्न नसकेपछि समाजशास्त्रीहरू अघि सरे । के पोभिड शारीरिक वा भौतिक नभएर सामाजिक रोग थियो त ? नत्र किन यसको संक्रमणले धनीमानीलाई मात्र तर्साउँदै थियो ?

पोभिड- २१ बारे अनुसन्धान गर्न विश्व बैंक तथा अन्तर्रास्ट्रिय मुद्रा कोषले समेत टन्नै लगानी गरेको थियो । विश्व अर्थतन्त्रलाई जोगाउनुपर्ने आवश्यकता जो थियो । सबैले सोचेका थिए- नयाँ महामारीको भ्याक्सिन या त अमेरिकामा तयार हुनेछ, नभए चीन वा जर्मनीमा ।

हुन त त्रिभुवन विश्वविद्यालयका केही समाजशास्त्रीहरूले पनि रोगको कारण खोज्ने कोसिस नगरेका होइनन् । यस्तै प्रयास स्वीडेन र नर्वेदेखि लिएर ब्राजिल र क्यानाडासम्मै चलिरहेकै थिए । तर सबैको सोचविपरीत पोभिड- २१ बारेको पहिलो विश्वसनीय समाजशास्त्रीय विश्लेषण नाइजेरियामा भयो ।

'पोभिड गरिबबाट धनीमा सर्ने रोग हो', नाइजेरियाका प्रख्यात समाजशास्त्री डाक्टर अमाण्डी एबेगुण्डेले अबुजामा आयोजित प्रेस कन्फरेन्समा बोलेका यी वाक्य टीभी र युट्युब हुँदै संसारका घरघरसम्म पुगे ।

'त्यसैले यसलाई पोभर्टी वा गरिबीको महामारी भने पनि हुन्छ । यो कोरोना वा सार्सजस्तो खोक्दा वा छुँदा सर्दैन । न कुनै भाइरस वा ब्याक्टेरियाले गर्दा नै सर्छ । यो आँखाको हेराइबाट सर्ने रोग हो। धनीमानीले गरिबलाई देख्नेबित्तिकै गरिबीको महामारी गरिबबाट धनीमा सर्छ । जो जति बढी धनवान् छ, उसलाई यो रोग लाग्ने उत्तिकै बढी सम्भावना हुन्छ । अर्को शब्दमा भन्दा अर्बपतिहरू गरिबलाई देख्नेबित्तिकै तुरून्त संक्रमित हुन्छन् । करोडपति र लखपति पनि संक्रमित हुन्छन्, तर संक्रमणको गति र असर धन कम भएअनुरुप नै घट्दै जान्छ ।'

संयुक्त राज्य अमेरिका तथा बेलायतका राष्ट्राध्यक्षहरूले पहिले त चर्का भाषण गर्दै हाम्रो देशमा गरिब नै छैनन्, गरिबी अफ्रिकन र एसियन मुलुकको समस्या हो, त्यसैले पोभिडले हामीलाई असर गर्दैन भने । तर गरिबीको महामारी फैलिएको केही दिनमै थाहा भयो- न्युयोर्कका कुइन्स तथा लण्डनको बार्किङ र डागेन्ह्यमजस्ता इलाकामा अफ्रिका र एसियाबाट आएका आप्रवासीहरू मात्र नभएर थुप्रै गरिब गोराहरूसमेत बस्दा रहेछन् । यसैले विकसित कहलिएका देशमा पोभिडको प्रभाव नहुने कुरै भएन ।

यस विश्वव्यापी महामारीलाई कसरी साम्य पार्ने ?

ठूल्ठूला देशका राष्ट्रिय सरकारहरूले धनीलाई घरमै बस्न र गरिबको मुख हेर्दै नहेर्न सल्लाह दिन थाले । तर, त्यसै बेला नयाँ कुरा थाहा भयो, पोभिड- २१ को संक्रमणका निम्ति धनीले गरिबलाई प्रत्यक्ष हेर्नु नपर्दो रहेछ । सामाजिक सञ्जाल वा टीभीमा भोकमरीले अस्थिपन्जर बनाएका मानिसका फोटा देख्नेबित्तिकै पनि यो रोग गरिबबाट धनीमा सर्न सक्दो रहेछ। लौ अब भएन त बिपत्ति !

संसारभरिका अर्बपतिहरूले टीभी हेर्न छाडे । ट्विटर र फेसबुक पनि चलाउन छाडे । एउटा मात्र गरिब वा उसको फोटो मात्र देखे पनि रोगको संक्रमण हुन सक्ने सम्भावनाबारे विश्व स्वास्थ्य संगठनले आधिकारिक वक्तव्य जो निकालेको थियो ।

यसैताका फ्रान्सको चस्मा कम्पनीले एउटा विलक्षण चस्माको आविष्कार गर्‍याे । त्यो चस्मा लगाएपछि बाहिरको ब्ल्याक एन्ड ह्वाइट संसार रंगीन देखिन्थ्याे । खान नपाई अस्थीपन्जर भएर पुर्लुक्क ढल्न लागेकाहरू पनि चस्मा लाएपछि अग्ला मोटा पहलमानझैँ देखिन्थे । श्रमिकहरू सामन्तको भेष र भङ्गीमा देखिन्थे भने भिखारीहरू महासेठजस्ता । चस्मा कम्पनीको प्रोमोमा प्रस्टै भनिएको थियो- यस विलक्षण चस्माको उपयोगमार्फत गरिबी हट्नेछ, महामारी घट्नेछ र संसार फेरि पहिलेकै लयमा फर्कनेछ ।

खास गरेर नेपाल, भारत, बंगलादेश आदिजस्ता दक्षिण एसियाली देशमा बढी गरिब भएकाले गरिबी हटाउने भनिएको यस सुपर चस्माको निक्कै आयात भयो । शायद चस्माले गरिबी हटाउन नसके पनि अदृश्य बनाउन पक्कै सघाउने थियो होला । तर के गर्ने, फटाहा पत्रकारहरूको जमातले ब्ल्याक एन्ड ह्वाइटलाई रङ्गिन बनाउने सुपर चस्माविरुद्ध जथाभावी लेख्न थालेपछि सरकारले सर्वसाधारणको ठूलो विरोध सहनुपर्‍याे । कैयौँ पत्रकारहरू पक्रिएर जेल चलान गराइए । अन्यलाई निरुत्साहित गर्न सरकारले दिनदिनै नयाँनयाँ अध्यादेशहरू जारी गर्न थाल्यो ।

रोगको कारण पत्ता लागे पनि उपचार खोज्न सहज थिएन । गरिबीविरुद्धको भ्याक्सिन खोज्नु त झन् दुरुह कार्य ! सबै मुलुकमा गरिब भएकाले गरिबीको उन्मूलन नगरी पोभिड- २१ लाई परास्त गर्न सकिँदैन भन्ने कुरो समाजशास्त्री, राजनीतिज्ञ, व्यापारी सबैले बुझेका थिए । तर यो काम त्यति सहज थिएन । किनकि विश्वका साढे ७ अर्ब मानिसमा १ अर्ब त झुपडपट्टीमा बस्ने महागरिब नै थिए । यस्तो अवस्थामा गरिबीलाई संसारबाटै उन्मूलन गर्ने भ्याक्सिन कसरी खोज्ने ?

कुनै निश्चित ठाउँहरूमा मात्र गरिबलाई बसोबास गर्न दिएर तिनलाई धनी बस्ने क्षेत्रमा आउजाउ गर्न नदिने कि भन्ने किसिमका विश्वव्यापी बहससमेत चले । तर, त्यसो गरेमा हुनेखानेका घरका काम कसले गर्ने ? धनीमानी जाने होटल रेस्टुरेन्टमा कसले खाना पकाउने ? अनि धनीले आफ्नो काम आफैँ गर्न थाले भने के ती धनी कहिलाइन लायक रहनेछन् त ?

यसैताका गरिबीबारेको अर्को तथ्यांकले विश्व समुदायको ध्यान आकर्षित गर्‍याे । संसारमा हरेक दिन १५ हजारभन्दा बढी मानिस खान नपाएर मर्दा रहेछन् । हुन त यो कुनै नयाँ तथ्यांक थिएन । कोरोना महामारीको बेला पनि वर्ल्डोमिटरले हरेक दिन संसारभरि दैनिक कति मानिस भोकमरीले मर्छन् भनेर देखाइरहेकै थियो । तर यसतिर धेरैको ध्यान गएको थिएन । प्राय: सबै कोरोनाको संक्रमण दर र मृत्युसंख्या नै नियालेर बसेका थिए । पोभिड- २१ को संकट गहिरिँदै गएपछि भने पत्रपत्रिका र दैनिकीहरूले हरेक दिन भोकै मर्नेको संख्या फ्रन्ट पेजमा छाप्न थाले ।

महामारी चुचुरोमा पुगिरहेकै बेला बंगलादेशका प्रख्यात समाजशास्त्री डाक्टर शाहिद आलमले अर्को जानकारी सार्वजनिक गरे । डा. आलमको भनाइअनुसार महामारी गरिबबाट धनीमा सर्नुको मुख्य कारण थियो पोस्ट कोरोना युगमा मानव समवेदनामा आएको खलबली !

कोरोनाको महामारी दौरान लाखौँ मजदुरहरू सयौँ माइल हिँडेर आफ्नो घर फर्कन खोजेका, खान नपाएर बिचल्ली भएका, कैयौँ बाटोमै मरेका दृश्यहरू सामाजिक सञ्जालमार्फत छ्याल्लब्याल्ल भएका थिए । त्यस्ता दृश्यहरू महिनौँ हेरिरहँदा थुप्रै धनीमानीको समवेदना घट्दै गएको थियो ।

समवेदना हराएर मस्तिष्कका स्नायुहरू खुम्चिन थालेपछि तिनले गलत व्यापारिक निर्णय लिन थालेका थिए । अफ्रिका र एसियाबाट आयात गर्नुपर्ने कच्चा पदार्थ खोज्न अस्ट्रेलिया र न्युजिल्यान्ड पुगेका थिए भने चीन र भारतमा उपलब्ध सस्तो श्रमको शोषण गर्नु साटो युरोप र क्यानाडामा महँगा फ्याक्ट्री खोल्न थालेका थिए । डा. आलमको तर्कअनुसार यस्तै सिल्ली व्यापारिक निर्णयहरूले गर्दा नै अर्बपति उद्योगपतिहरू टाट उल्टिन थालेका थिए ।

डा. आलमको तर्कलाई वैज्ञानिक जगत्‌ले मात्र नभई विश्व समाजशास्त्री संघले समेत अवैज्ञानिक र हावादारी भनेर खण्डन गर्‍याे । तर यसै भए पनि नेपाल र भारतमा उनका केही अनुयायी देखिए । कालान्तरमा तिनले साहित्यिक महोत्सवहरूमा 'समवेदना, मानवता र महामारी' शीर्षकमा कार्यपत्रसमेत पेस गरे ।

राष्ट्रिय सरकारहरूले जति नै कोसिस गरे पनि गरिबीको महामारी बढ्दै गयो । सरकारहरूका निम्ति गरिबी आफैँमा ठूलो समस्या थिएन । संसारमा गरिबहरू पहिलेदेखि नै थिए । राज्यसंयन्त्रहरूले तिनलाई केही राहतका प्याकेज त केही मानवतावादका भाष्यको संयोजनमार्फत 'म्यानेज' गर्दै आएका थिए । समस्या थियो अर्बपति, करोडपतिहरू गरिबीको महामारीबाट संक्रमित भएर सडकमा पुगे के गर्ने ? मुख्य समस्या थियो संसारका दुई प्रतिशत महाधनी खर्बपतिलाई कसरी जोगाउने ?

विश्वभरिका शासकहरूले राम्ररी बुझेका थिए- यदि ती खर्बपतिलाई पोभिडको प्रकोपबाट जोगाउन नसके ठूल्ठूला बहुराष्ट्रिय कम्पनीहरू धराशयी हुनेछन् । के त्यसो भएमा विश्व व्यवस्थामै परिवर्तन आउने त होइन ? थुप्रै राजनीतिज्ञ र कुटनीतिज्ञहरू चिन्तित थिए अहिले नै पुँजीवादी व्यवस्था ढलेर साम्यवाद आइहाल्ने त होइन भनेर । यदि स्थिति बिग्रँदै गएर क्रान्तिको आँधी चले त्यसलाई समाजवादकै सेरोफेरोमा मात्र भुलाएर राख्न सकिएला ?

संकट गहिरिँदै गएपछि समस्त संसारलाई गरिबीबाट कसरी मुक्त गर्ने भन्ने विषयमा विश्वव्यापी छलफल चल्यो । विश्व बैंक तथा अन्तर्राष्ट्रिय मुद्रा कोषले एसिया र अफ्रिकाबाट गरिबी निवारण गर्न खर्बौंको लगानी गर्ने प्रतिवद्धता जनाए । जी ७ तथा जी २० मा सम्मिलित राष्ट्रले अबदेखि हतियारको आविष्कार र भण्डारण गर्ने काममा एक पैसा पनि खर्च नगरी सम्पूर्ण रकम गरिबहरूको उत्थान गर्नमा लगाउने सामूहिक घोषणा गरे ।

यस घोषणापछि विश्वमा सबैतिर उल्लास फैलियो ।

हतियार र सैन्य शक्तिलाई म्यानेज गर्न विश्वभरि हरेक वर्ष झन्डै दुई त्रिलियन डलर खर्च हुन्थ्याे । अब त्यही रकम गरिबहरूको उत्थानका निम्ति लगाइने भएकाले संसारबाट गरिबी वास्तवमै निर्मूल हुन लाग्यो भनेर देशविदेशमा उमङ्ग छायो । बहुराष्ट्रिय कम्पनीका मालिकहरू समेत टीभीमा गरिबका पीडा देखेर आफूहरू द्रविभूत भएको तथा कुल सम्पत्तिको ५० प्रतिशत गरिबी निवारणका निम्ति खर्च गर्न तयार रहेको भन्दै वक्तव्य दिन थाले ।

कवि, लेखकहरूले गरिबलाई नै हिरो हिरोइन बनाएर कथा उपन्यास लेख्न थाले । गरिबीको सौन्दर्यशास्त्रलाई थप मुखरित गर्न मुक्तक र गजलहरू लेखिए । महासेठहरूले घारावी तथा कोइरेलजस्ता झुपडपट्टीमा गएर लड्डु, पेडा र रसमलाइ बाँड्न थाले ।

कुइन्स र इस्ट लन्डनका साँघुरा कोठामा बस्नेहरूका दैलाेदैलाेमा पेपरोनी पिज्जा र चीज केक पुर्‍याइयो । थुप्रै गरिबका निस्तेज आँखामा आशाको चमक देखियो । मानव इतिहासमा पहिलो चोटि संसार गरिबीबाट उन्मुक्त हुने संकेत देखिन थाल्यो ।

तर यत्तिकैमा वर्ल्डोमिटरले नयाँ तथ्यांक देखायो ।

गरिबीको महामारीबाट संक्रमित हुने धनीमानीको संख्या घट्ने क्रम सुरु भएको रहेछ । अमेरिका, जापान, जर्मनी र इटालीलगायतका देशमा सबै धन स्वाहा भएर सडकछाप बन्न पुगेका अर्बपति विस्तारै पुन: धनी हुँदै म्यानहटन र पेरिसमा बंगलाहरू किन्न थालेका रहेछन् । खर्बपतिबाट अर्बपति र अर्बपतिबाट करोडपतिमा स्खलित भएकाहरू पुन: गुमेको सम्पत्ति प्राप्त गर्दै फेरि पुरानै अवस्थामा फर्कन थालेका रहेछन् ।

के वास्तवमै यस्तो भएको थियो ? कैयौँले वर्ल्डोमिटरको तथ्यांकप्रति नै अविश्वास व्यक्त गरे । तर, एक हप्ता बितिसक्दा पनि पोभिड- २१ बाट संक्रमित हुनेको संख्या घट्दै नै गयो । के संक्रमणको रेखा समतल हुन थालेको थियो ? वा कुनै अदृश्य शक्तिले तथ्यांकलाई नै बंग्याउँदै थियो ?

जे होस, विश्व समुदायले बल्ल राहतको लामो सामूहिक श्वास लियो । जी- ७ का राष्ट्राध्यक्षहरूले विश्वलाई आतंकवाद र गुण्डा राष्ट्रहरूबाट बचाउन सैन्य क्षमता र हतियारको आवश्यकता अझै रहेको तथा गरिबी र राष्ट्रिय प्रतिरक्षाका मामिलालाई एउटै बाकसमा राखेर हेर्न नमिल्ने तर्क गर्न थाले ।

बहुराष्ट्रिय कम्पनीहरूले समेत गरिबी दिर्घकालीन, 'सिस्टेमिक' समस्या भएकाले एनजीओ, आईएनजीको विस्तार गर्दै विस्तारै कम गर्दै लानुपर्ने तर अहिले नै आत्तिएर विश्वव्यापी गरिबी निवारण प्रोजेक्टमा लगानी गरिहाल्नुपर्ने स्थिति नभएको घोषणा गरे । यसअघि झुपडपट्टीमा बस्नेहरूको पीडाबाट द्रविभूत भएर आधा सम्पत्ति दान गर्न तम्सेका पुँजीपतिहरूको मनमा अकस्मात् उर्लेको करुणा तथा मानवीय समवेदना पनि आफैँ घट्दै गयो ।

पोभिड- २१ शारीरिक, भौतिक वा सामाजिक समस्या नभएर केवल पोस्ट कोरोना युगमा छाएको आर्थिक मन्दीको प्रभाव थियो भनेर विश्व अर्थशास्त्रीय फोरमले वक्तव्य निकालेपछि त गरिबी निवारणका नयाँ योजनाहरू ठप्प हुनु स्वाभाविक नै थियो ।

नयाँ बन्न थालेको जस्तो देखिएको संसार फेरि पुरानै लयमा फर्कन थाल्यो । गरिबहरू पुन: भोक र अभावविरूद्धको दैनिक संघर्षमा जुटे । आँखाको तेज हरायो । अनुहारहरू फेरि सुक्दै गए । एकपल्ट पुन: उदारवादी अर्थतन्त्रको पक्षमा भू-मण्डलीय भाष्यहरू फिँजिए । गरिबहरू गरिब नै रहे । धनीमानीहरू कोरोनाले गर्दा सिर्जित आर्थिक मन्दीबाट विस्तारै उम्कँदै झन् झन् महाधनी बन्दै गए ।

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, असोज २, २०७७ २३:३५