स्वदेश फर्केका अन्तरिक्ष वैज्ञानिक अधिकारी

A+ A A-

विदेशमा उच्च शिक्षा गरेर पनि नेपाल फर्कने व्यक्तिहरूलाई 'मूर्ख' भन्नेहरू पनि छन् । त्यस्ता विद्यार्थीले विकसित राष्ट्रहरूमा नेपालमा भन्दा धेरै आयआर्जन गर्छन् । कामप्रतिकाे सम्मान त्यहाँ धेरै हुन्छ ।

नेपाल आएर केही गर्छुभन्दा पनि धेरै आरोहअवरोह आउँछन् । सबैभन्दा कठिन त महत्त्व बुझाउनै हुन्छ । त्यसैले पनि 'मूर्ख'को उपमा दिने गरिएको हुन्छ त्यस्ता पात्रलाई । हामीले त्यस्तै 'मूर्ख'को उपमा पाएका, विदेशको सुख सयल र अधिक आम्दानीभन्दा आफ्नो देशमा आएर काम गरेर सन्तुष्टि खोज्ने पीएचडीहोल्डरहरू स्तम्भ ‘माटोको माया’मा खोजी गरिरहेका छौँ ।

यसअघि हामीले योगराज कँडेल, भानु न्यौपाने, राजेन्द्र-स्मृतिको जोडी, अच्युत अधिकारी, विश्वम्भर प्याकुरेल, लोकेन्द्रबहादुर चन्दका विषयमा लेख्यौँ । सातौँ अंकमा युवा वैज्ञानिक डा. विनोद अधिकारीलाई समेटेका छौँ । सन् २०१५ देखि नेपालमा अन्तरिक्ष तथा वायुमण्डलको विषयमा अध्ययन गर्दै आएका उनी अहिले उमेरले ४० वर्षका भए ।

ooo

युवा वैज्ञानिक अधिकारी अहिले मुख्यतः दुई काममा ब्यस्त छन् । एउटा कोभिड–१९ का कारण नेपालको प्रदूषणको मात्रा विशेषगरी (एराेजल पाेलुसन) को अवस्था कस्तो छ, पत्ता लगाउँदै छन् । जसमा लकडाउनअघिको र पछिको एरोजलको मात्रा तथा किसिम अध्ययन गरिएको छ । मानवनिर्मित प्रदूषणका कारण अत्यधिक मात्रामा एरोजल प्रदूषणको घटी बढी हुने प्रारम्भिक रूपमा देखिएको छ ।

अर्को कोभिड– १९ का विषयमा सामान्य पाठकले बुझ्ने गरी अन्तर्राष्ट्रिय अध्ययनहरूमा समेत आधिकारिक भएको नेपाली भाषामा विस्तृत पुस्तक निकाल्ने काम भइरहेको छ । यस्तै, अध्ययन अनुसन्धानमा रमाउने पात्र हुन् डा. अधिकारी ।

उनी विशेष अन्तरिक्ष र वायुमण्डल विज्ञानसम्बन्धी अध्यता हुन् । जसको माग र मान संसारभरै बढ्दो छ । २१औँ शताब्दिमा बढी माग भएका र उत्पादनको आवश्‍यकता भएका विद्यार्थी मानिन्छ, भाैतिकशास्त्रका विद्यार्थी ।

सन् २०१५ मा ब्राजिलको स्पेश जियोलोजिकल नेसनल इन्टिच्युट फर स्पेस रिसर्चमा पीएचडी सकेर नेपाल फर्किने क्रममा उनका शुभेच्छुकहरूले सोधेको प्रश्न थियो, ‘यति धेरै पढिस्, यहाँ अवसर देख्छस् त ?’

जवाफ थिएन उनीसँग । तर, विदेशमा पर्याप्त सम्भावना भएको उनलाई जानकारी नहुने कुरा भएन । उनले सन् २०११ देखि २०१५ सम्म ब्राजिलमा पढेका थिए ।

केही समय विदेशमा बसेर काम गर्न सुझाव दिने पनि धेरै थिए । तर, भूकम्पले देशलाई तहसनहस बनाएको बेला नेपाल आएका उनले भूकम्पसम्बन्धी एउटा विस्तृत अध्ययन गरे, जसलाई अन्तर्राष्ट्रिय वैज्ञानिक जर्नलमा प्रकाशन गरे ।

उनले योबीचमा अन्य महत्त्वपूर्ण अनुसन्धान पनि गरेका छन् । नेपालमा मोतियारी-अमलेखगञ्ज पेट्रोलियम पाइपलाइन विस्तार गरेपछि त्यसको प्रभाव र गर्नुपर्ने कामको विषयमा पनि उनले अनुसन्धान गरेका छन् ।

पाइपबाट पेट्रोल ल्याउने क्रममा त्यसले पार्ने प्रभाव हेर्न ग्राउण्ड स्टेसनहरूको निर्माणको आवश्‍यकता औँल्याइएको थियो । नेपालमा यसअघि पेट्रोलियम पाइपलाइन विस्तार नभएको कारणले गर्दा पेट्रोलियम पाइप लाइन विस्तार गरेको फिनल्याण्डको तथ्यांक लिएर काम गरिएको अधिकारी बताउँछन् । त्यसमा एउटा ग्राउन्डेड स्टेसन राखेर करेन्टको मात्रा पहिचान गरिएको थियो ।

भविष्यमा हुन सक्ने प्राकृतिक प्रकाेपको जानकारी र कम क्षतिका लागि खोजी कार्यमै उनकाे अनुसन्धान केन्द्रित हुन्छ

भविष्यमा हुन सक्ने विपद् क्षतिको जानकारी र कम क्षतिका लागि खोजी कार्य नै उनको चासोको विषय हो । उनलाई आनन्द यसैमा लाग्छ । 'म जतिबेला पीएचडी गर्न ब्राजिल पुगेको थिएँ । त्यसको दुई महिनापछि मेरो बुबाको मृत्यु भयाे । म पढाइ छोडेर आऊँ कि त्यहीँ बसूँ भएँ । त्यस्तो अवस्थामा पनि पढाइलाई निरन्तरता दिएर बसेकोले व्यावहारिक प्रयोग गर्न मन लाग्छ,' अधिकारीले भने । पढाइका कारण विदेशमा भएका अधिकारी बुबा बित्दासमेत घर आउन सकेनन् । शोकलाई शक्तिमा बदलेर लिएकाे शिक्षाले अहिले धेरैको ज्यान जोगाउन सक्छ ।

उनका विगतका दुःख पनि कम थिएनन् । आईएस्सी र बीएस्सी पढ्दा एकैसाथ पढ्ने पढाउने दुवै गरे । एमएस्सी यसरी निरन्तरता दिन नसक्ने भएपछि केही समय पढाउने र केही समय पढाइमा नै पूरा समय दिएर पढेकाे उनी बताउँछन् । एमएस्सी पढेपछि लामो समय ललितपुरको लिटिल एन्जेल्समा पढाएका उनले ब्राजिलमा पूर्ण छात्रवृत्ति पाएपछि सन् २०११ मा पीएचडी गर्न उता लागे ।

अहिले उनी शिक्षा तथा विज्ञान प्रविधि मन्त्रालयका अन्तरिक्ष विज्ञानसम्बन्धी सल्लाहकार समितिको सदस्य छन् ।

निकै दु:ख गरेर पढेका उनी अहिले राज्यको नीति निर्देशिका बनाउने तहमा बसेर काम गरिरहेका छन् । नेपालको साइन्स टेक्नोलोजी एण्ड इनोभेसन पोलिसी २०७६ तय गर्ने नाै जना सदस्यमध्ये उनी एक थिए । अहिले उनी शिक्षा तथा विज्ञान प्रविधि मन्त्रालयका अन्तरिक्ष विज्ञानसम्बन्धी सल्लाहकार समितिको सदस्यसमेत छन् ।

नेपाल न्युक्लियर पोलिसी नभएको अवस्थामा रेडियोधर्मी ऐन बनाउने कार्यमा पनि उनी केन्द्रित भएका थिए । नास्टको एसाेसियट सहप्राज्ञ छन् उनी । नेपाली फिजिकल सोसाइटीका चिफ एडिटर पनि हुन् उनी । त्रिभुवन विश्‍वविद्यालयमा हुने विषयगत कमिटीमा पाँच जनाको स्थायी सदस्यहरूमध्ये उनी पनि एक हुन् । सेन्टजेभियर कलेज माइतीघरमा प्राध्यापकका साथै अनुसन्धान संयाेजक पनि उनै छन् ।

नुवाकोट घर भई माध्यमिक तहको शिक्षा त्यहीँबाट पूरा गरेका अधिकारी सुरुवातमा आफ्नो पहिचान बनाउन निकै गाह्रो भएको बताउँछन् । अहिले उनी भविष्यमा नेपालले अन्तरिक्ष विज्ञान अध्ययनका लागि केन्द्रविन्दु बनाउन चाहन्छन् ।

'हामीले पढाइमा पैसाभन्दा धेरै समय दिएका हुन्छाैँ, जीवनको महत्त्वपूर्ण समय पढाइमा दिएपछि त्यसबाट फल पनि त्यस्तै खोजिनु स्वाभाविक हो,' अधिकारी भन्छन्, 'म अहिले धेरै आयआर्जनभन्दा विज्ञान तथा प्रविधिको सहयोगले देशको समृद्धि र जनताको सुख खोज्न केन्द्रित छु । उपलब्धि हुँदै छ, यही नै मेरा लागि फल हुनेछ ।'

अन्तरिक्ष तथा वायुमण्डल अध्ययन गर्न नेपाल एक उपयुक्त ठाउँ भएको कारणले यसको फाइदा नेपालले उठाउनुपर्ने उनको भनाइ छ । नेपालको भू-भाग समुन्द्री सतहभन्दा तलदेखि सगरमाथाको उचाइसम्मको भएका कारणले गर्दा पनि विभिन्‍न किसिमका घटना-परिघटना यहाँ हुन्छन् ।

भूगर्भ विज्ञानको हिसाबले हेर्दा नेपाल संसारकै धेरै विपद् हुने जोखिमयुक्त देशमा पर्छ । त्यसको पूर्वजानकारी गराउन स्याटेलाइटको प्रयोग गर्नुपर्ने हुन्छ । भलै देशले स्याटेलाइट तत्काल किन्न नसकोस् ।

विभिन्न देशका स्याटेलाइटहरू हाम्रो देशलाई पनि कभर गरेर हिँडिरहेका हुन्छन् । भूकम्प गएको, बाढी पहिरो आएको, आगलागीजस्ता समस्याहरू छन् । हिमालहरू पग्लिरहेका छन् । भारत र चीनबाट आएकाे प्रदूषण नेपालका हिमालहरूमा ठोक्किएर हिमपहाड पग्लिएको अनुमान गरिएको छ ।

अनुमान गरेर भएन अध्ययन आवश्यक छ । ग्लोबल वार्मिङलाई पनि जोड्नका लागि अन्तरिक्ष तथा वायुमण्डलसँग सम्बन्धित उपकरणको प्रयोगले दृश्यचित्र उतार्न सक्ने अधिकारी बताउँछन् ।

नेपालले ग्राउण्डमा केही उपकरणहरू राख्नुपर्नेछ, जसले विभिन्न स्याटेलाइटहरूको माध्यमबाट नतिजा दिन सकून् । ग्लोबल वार्मिङका कारण हाम्रा हिमतालहरू फुटिरहेका छन् ।

हामीले प्रत्यक्ष आँखाले देख्न नसकेर पनि क्यामेराले फोटो खिच्न सक्ने अवस्था हेर्न सक्छ । नेपाल अन्तरिक्ष र वायुमण्डलको जानकारी लिन र अध्ययन गर्नका संसारकै उपयुक्त राष्ट्र भएको हुनाले पनि त्यसको भरपूर प्रयोग बनाउने विषयमा उच्च तहलाई झकझकाउने काममा निरन्तर लागिरहेको उनी बताउँछन् ।

नेपालले समान्य स्याटेलाइट पठाएकाे त छ । तर, त्यसको उपयोग नभए पनि ग्राउण्ड स्टेसनहरू राखेमा अन्य देशले पठाएको स्याटेलाइटबाट पनि हाम्रो देशको ग्राउण्ड स्टेसन पिक्चर लिन सकिन्छ ।

उनले आफ्नो बाँकी काम अन्तरिक्ष तथा वायुमण्डल विज्ञान केन्द्रित अध्ययन अनुसन्धानमा बिताउन चाहन्छन् । यसका लागि केही काम गरिरहेको पनि उनको भनाइ छ ।

अहिले अधिकारीजस्ता अन्तरिक्ष तथा वायुमण्डलसम्बन्धी वैज्ञानिक नेपालमा ५/६ जना मात्रै छन् । तर, विदेशमा नेपाली वैज्ञानिकहरू धेरै छन् । उनीहरूलाई पनि नेपालमा आएर काम गर्ने वातावरण तय गर्ने लक्ष्यमा अधिकारी छन् ।

विज्ञान तथा प्रविधि केन्द्रित अध्ययन अनुसन्धान अधिक गर्न आवश्‍यक देख्छन् उनी । यसका लागि देशको वार्षिक बजेटमा कूल गार्हस्थ्य उत्पादनको (जीडीपी) को २ प्रतिशत रकम विनियोजन गर्न आवश्‍यक रहेको उनी बताउँछन् ।

अन्तरिक्ष तथा वायुमण्डल विज्ञानका लागि काम गर्न अहिले स्पेस सेन्टरमा काम गर्ने विद्यार्थी तय गर्ने पूर्वाधार निर्माण गर्नेजस्ता काम तत्काल थालनी गर्न झकझकाइरहेको उनी बताउँछन् । अहिलेबाट काम गरेर कम्तीमा केही वर्षभित्रमै भूकम्पको पूर्वमापन गर्ने संयन्त्र निर्माण गर्न सकिने उनले बताएका छन् । भूकम्प केन्द्रित 'एप'हरूको विकास गरेर कम्तीमा केही समयअघि भूकम्प आउँदै छ भनेर सचेत गराउन सक्दा ठूलो राहत मिल्ने उनको बुझाइ छ ।

'विदेशमा भएको भए लाखमा होइन, करोडमा पैसा कमाउँथे होला तर नेपालमा छु ।नीति निर्देशिका बनाउने कार्यमा संलग्न छु । आफ्नै दाजुभाइ बचाउने र देशलाई समृद्ध बनाउने योजना बाेकेको छु । यही नै हो मेरो सन्तुष्टि ।'

नेपाल हिम-पर्वातारोहणको हिसाबले संसारकै आकर्षक गन्तव्य मानिन्छ । त्यस्ता पर्यटकको सुरक्षामा सरकारले ध्यान दिन नसके जोखिम बढ्न सक्छ । यसका लागि कम्तीमा यति समयपछि यस्तो किसिमको हावा आउँदै छ भनेर भन्न सक्ने संयन्त्र निर्माणमा आफूलाई संलग्न गराउन चाहन्छन् अधिकारी । हिमतालहरू फुट्न सक्छन् । यो महिना त्यहाँ नपुग्नु है भन्ने पूर्वतयारी गर्ने रहर छ उनलाई ।

विगतको कामबाट सन्तुष्ट छन् अधिकारी । विगतमा अन्तरिक्ष विज्ञान विषय धेरैलाई थाहै नभएकोमा अहिले ६० जना विद्यार्थीले प्रोजेक्ट वर्क गरेका छन् । एक जना विद्यार्थीले नेपालबाट नै सोही विषयमा पीएचडी गर्दै छन् । अधिक धेरै अन्तरिक्ष तथा वायुमण्डलको विषयमा काम गर्ने जनशक्ति निर्माणमा आफू केन्द्रित हुन पाउँदा खुसी भएको उनी बताउँछन् ।

'विदेशमा भएको भए लाखमा होइन, करोडमा पैसा कमाउँथे होला तर नेपालमा छु । नीति निर्देशिका बनाउने कार्यमा संलग्न छु । आफ्नै दाजुभाइ बचाउने र देशलाई समृद्ध बनाउने योजनामा काम गर्न पाएकाेमा सन्तुष्ट छु,' अधिकारी भन्छन् ।

प्रकाशित मिति: सोमबार, भदौ २२, २०७७ २२:१८