सुनको धन छाडी कम्प्युटरको ज्ञान, ८० वर्षको उमेरमा हलो रोबाेटको रहर

A+ A A-

दुईपुस्ते सुन व्यवसायीको छोरो, पढेको इलेक्ट्रोनिक साइन्स, गरेको इलेक्ट्रोनिक आविष्कार, चाहेको कम्प्युटर उद्योगी बन्न । आफूमा मेटाइदिए पुर्ख्यौली व्यवसायको परिचय, चाहेको पढ्न रोकिएनन् कहिल्यै, देशविदेशमा पढ्दा सधैँ बने पहिलो ।

उनीद्वारा गरिएको आविष्कारले विश्‍वका सञ्चारमाध्यममा राम्रै चर्चा पायो, आज हाेइन ४०/४५ वर्षपहिले नै । मुनी शाक्य चाहेर/नहारेर र निरन्तर संघर्ष गरेर पनि सफल कम्प्युटर उद्योगी बन्न सकेनन् । मुनी तीनै व्यक्ति हुन्, जसले नेपालमा पहिलोपटक कम्प्युटर उत्पादन गरेका थिए ।

३६ वर्षअघि नै कम्प्युटर उत्पादन गर्न अमेरिकाबाट उपकरण बोकेर आएका हुन्, शाक्य । केही समय उत्पादन पनि ठीकै गरे ।

मुनी शाक्यका प्रविधि र कम्प्युटर केन्द्रित उत्पादन धेरै छन् । परिचय पनि लामो नै छ । मुनी शाक्यलाई अर्बपति 'मनी' शाक्य बन्ने अवसर त थियो तर त्यो लक्ष्य पूरा भएन ।

धनको अर्बपति नभए पनि उनी आफूलाई ज्ञान र मानको अर्बपति नै मान्छन् । काठमाडौंकाे घट्टेकुलोमा घर अर्थात् विज्ञान प्रविधि तथा कम्प्युटर संग्रालय । राज्यले लगानी गरेर बनाएको संग्रालय हाेइन । उनको घर उनैले बनाएको कम्प्युटर र अन्य प्रविधिजन्य सामग्रीका साथै देश विदेशमा पाएको सम्मानले भरिएको छ ।

सन् १९८० को दशक नलाग्दै नेपालमा कम्प्युटर निर्माण गरेका ७८ वर्षीय शाक्य ४० वर्षको अवधिमा पनि नेपालले त्यसलाई नबुझेको प्रति भने चिन्तित छन् ।

दक्षिण एसियामा नै पहिलो माइक्रो कम्प्युटर र विश्‍वमा नै पहिलो देवनागरीय कम्प्युटर बनाएको दाबी गर्छन्, शाक्य । नेपालकै दस्तावेजमा पनि नेपालमा पहिलो पटक सन् १९७९ मा माइक्रो कम्पुयटर, सन् १९८३ मा देवनागरीय कम्प्युटर, सन् २००६ मा सुपर कम्प्युटर उनै शाक्यले निर्माण गरेकाे उल्लेख छ । सन् २००९ मा ग्रीन कम्प्युटर पनि उनले बनाएका छन् । त्यसपछि पनि उनले अन्य थुप्रै प्राविधिक सामानहरू बनाए ।

सन् १९८० को दशक नलाग्दै नेपालमा कम्प्युटर निर्माण गरेका ७८ वर्षीय शाक्य ४० वर्षको अवधिमा पनि नेपालले त्यसलाई नबुझेको प्रति भने चिन्तित छन् । यही अवधिमा नै चीन र भारतले प्रविधिमा उच्च प्रगति गरेका हुन् ।

उनको दाबी छ, 'भारतमा कम्प्युटर निर्माण सुरु गरिएको सन् १९८० को दशकको अन्त्यतिर मात्रै हो ।तर, अहिले प्रविधिमा नेपाल–भारत बीचको अन्तरले उनलाई चिन्तित तुल्याउँछ ।

'लन्डनमा अवसर खोजिनँ, फ्रान्समा अवसर खोजिनँ, अमेरिकी कम्पनीको पनि दबाब र लोभमा पर्दै परिनँ, मेरै देशले प्रविधिको फड्को मारोस् भनेर मैले देश विदेश हेरिनँ । हो, मेरो मात्रै हाेइन, देशको चर्चा पनि भएकै हो । तर आर्थिक उपार्जन कति गर्‍यौँ त ?,' उनी थप्छन्, 'त्यस समयमा नै ध्यान दिएको भए अहिले हाम्रो देश कम्प्युटर निर्यात गर्ने अग्रणी देश बन्न सक्थ्यो ।'

गर र पढ, पढ र गर

सन् १९४२ मा पाटनमा जन्मिएका शाक्य आफूले जान्ने अवस्थादेखि नै विज्ञान र प्रविधिका विषयमा विशेष चासो लाग्ने गरेको बताउँछन् ।

१४ वर्षकै उमेरमा एसएलसी पास गरेका उनले आईएस्सी त्रिचन्द्र कलेजबाट पूरा गरे । उनलाई इन्जिनियरिङ पढ्ने रहर थियो । तर, त्यसबेला नेपालमा इन्जिनियरिङको पढाइ हुँदैन थियो । आईएस्सीपछि केही समयमा नेपालमा नै पढाउने कार्यमा लागेमा उनी त्यही बेला जम्मा भएको केही रकम लिएर पढ्नका लागि भारत गए । उनले जाने खर्च बोकेका थिए । गएर काम खोज्नु र पढ्नु त छँदै थियो ।

उनी सन् १९६० मा पढ्नका लागि भारत गएका हुन् । पहिलो चरणमा २ कार्य थिए– पहिलो पढ्नलाई कलेज खोज्नु, दोस्रो पढ्नका लागि जागिर खोज्नु । उनी भन्छन्, ‘आफूलाई स्वावलम्बी भन्न रुचाउथेँ, त्यही बेलादेखि बुबाहरू सुनको व्यवसाय गर्नुहुन्थ्यो । तर म आफैँमा निर्भर । पढ्न आफैँ कमाउने योजना बनाएँ ।’

कलेज खोज्दै जाँदा कलकत्तामा रेडियो इलेक्ट्रिोनिक्स इन्जिनियिरङ विषय भेटाएँ । नाम थियो 'बालीगन्ज' । ५ वर्षे कोर्स, भर्ना शुल्क २५ रुपैयाँ । उनीसँग पैसा थिएन, बस्ने ठाउँ खोज्नु थियो, पढ्ने खर्च पनि अब सुरु भयो । जागिर मासिक कति खर्च लाग्ला भन्ने हिसाब गरेका थिए । अंक आयो १ सय ५० भारु ।

जे काम पाए पनि गर्न तयार उनले एक केबुल कम्पनीमा सुपरभाइजरको जागिर पाए । चाहेको भन्दा २ गुणा बढी तलब थियो, मक्ख परे । अब सबै ध्यान पढाइतर्फ मात्रै । उनी भन्छन्, 'त्यसपछि मैले समयको महत्त्व बुझेर काम गर्नुपर्ने थियो । १ मिनेट पनि खेर फाल्दैन थिएँ ।’ पढाइ सकियो, केही वर्ष यात्रा उतै रोकियो । सन् १९६७ मा नेपाल फर्किए ।

काम नगरी त कसरी बस्ने ? जागिर खोजे । नेपाल फर्केलगत्तै उनले रेडियो नेपालमा असिस्टेन्ट इन्जिनियरको जागिर पाए ।

त्यही समयमा अन्तर्राष्ट्रिय वैज्ञानिकहरूसँग धेरै सिक्ने मौका पाएको उनी स्मरण गर्छन् । रेडियो नेपालको हाईपावर ट्रान्समिटरहरू जडान गर्ने योजना बन्यो । बेलायतबाट प्राविधिकहरू आए । नेपालीको सहयोग चाहिने नै भयो । ती बेलायती प्राविधिकहरूसँग बिहानदेखि बेलुकासम्म खटिएर काम गरे उनले ।

आफ्नो कामले बेलायतीहरू निकै खुसी भएको अनुभव सुनाउँछन्, शाक्य । उनको लगनशीलता देखेपछि छात्रवृत्तिमा पठाउन आग्रह गरेका थिए ।

सरकारको तर्फबाट सिफारिस भयो । अनि उनले पाए बेलायतमा चार्टर इन्जिनियरिङ पढ्ने मौका । नेपाल फर्किएको ३ वर्षमा बेलायततर्फ उडे । यो सन् १९७० को कुरा हो । बेलायतमा ३ वर्ष पढे । त्यहीँ बस्ने अवसर थियो । उनकै साथीहरूले पनि केही उदाहरण दिएका थिए । फलानो यस्तो विषय पढ्न आएको यतै काम गरेको छ, फलानोले यसो गरेको छ । उनलाई उदाहरण दिइनै रहन्थे साथीहरू । उनलाई मनमा गढेको थियो । ३ वर्षमा चार्टर इन्जिनियरिङ सके र नेपाल फर्किए ।

सन् १९७३ मा आएर ५ वर्ष नेपालमा काम गरे । रेडियो नेपालबाट छोडेर उनको जागिर राष्ट्रिय समाचार समिति 'रासस' मा थियो । प्राविधिक विभागको प्रमुख थिए उनी । केही गर्दै र सिक्दै पनि थिए । सन् १९७८ मा निश्चित समयका लागि फ्रेन्च सरकारको छात्रावृत्तिमा फ्रान्स गए । सोही वर्ष उनले कम्प्युटरको विशेष कोर्स पढ्न पाए । धेरै जानेको कुरा उतार्नुपर्ने थियो । उनले फ्रान्समा डिजिटल इलेक्ट्रोनिक एन्ड माइक्रो कम्प्युटरको स्पेशल कोर्स पढ्न पाउने भए । त्यहाँ पढेपछि उनले कम्प्युटरबारे धेरै जानिसकेका थिए ।

फ्रान्सबाट कम्प्युटरसम्बन्धी ज्ञान लिएर आएपछि उनले सन् १९७९ मा नेपालकै पहिलो माइक्रो कम्प्युटर बनाउन सफल भए । यसका लागि, उनले पावर सप्लाई युनिट र भिडियो कार्ड आफैँ बनाएका थिए ।

उनका अनुसार त्यतिबेलासम्म दक्षिण एसियाका कुनै पनि राष्ट्रले कम्प्युटरको क्षेत्रमा त्यति फड्को मारेका थिएनन् । त्यो आविष्कारपछि उनको नेपालमा मात्रै हाेइन, विदेशमा पनि चर्चा चुलियो ।

अन्तर्राष्ट्रिय मिडियामा पनि उनको चर्चा हुन थाल्याे । मुनी आफूले बनाएको कम्प्युटरका बारेमा त्यतिबेलाका तत्कालीन योजना आयोगका उपाध्यक्ष रत्नशमशेरले निकै प्रशंसा गरेको स्मरण गर्छन् । राणाकै आग्रहअनुसार उनले धेरै क्षेत्रका विज्ञहरूलाई एकै ठाउँमा राखेर कम्पयुटर बनाएर टाइप गरेर देखाएका थिए ।

यही चर्चाको प्रभावका कारण उनले नेपालमा फेरि धेरै समय बस्न पाएनन् । नेपालमा बस्ने अमेरिकी जोनाथन लिदेलले थप सिक्नका लागि अमेरिका जान आग्रह गर्दै आए । ती नागरिक नेपालको शिक्षाक्षेत्रमा योगदान गर्छु भनेर आएका थिए ।

जसले डा. उपेन्द्र देवकोटा र डा. बाबुराम भट्टराईलाई पढाएका थिए । सिक्न जान पाउने भएपछि पछि पर्ने कुरै भएन । नेपाल आएर १ वर्षमा निकै चर्चा कमाए । सन् १९८० मा रिसर्च एन्ड डेभलपमेन्ट पढ्नका लागि अमेरिका गए । त्यहाँ उनले सिलिकन भ्यालीमा काम गर्ने अवसर पाए ।

त्यहाँ पनि उनका लागि अवसरका ढोकाहरू खुला थिए । उनले सोही समयमा अमेरिकामा राम्रो कमाउँथे । उनी नेपाल फर्कने त कसैले सोचेकै थिएनन् । २ वर्षकै अवधिमा उनले नेपाल फर्कने निर्णय आफ्ना साहुजीलाई सुनाए ।

उनी सम्झन्छन्, 'भिसा नपाएर, काम नपाएर, म नेपाल फर्किएको हाेइन । आफ्नै देशमा केही गर्छु भन्ने लाग्यो, अनि फर्किएँ । त्यतिखेर मेरो तलब १६/१७ सय डलर थियो ।'

उनी नेपाल फर्किएपछि सन् १९८३ मा विश्‍वकै पहिलो देवनागरीय कम्प्युटर बनाएर फेरि चर्चा पाए । त्यसबेला निकै लामो संघर्ष गरेको उनको अनुभव छ ।

'देवनागरी लिपि बनाउने क्रममा पहिलो अक्षर उनले 'न' बनाएका थिए । उनी भन्छन्, 'त्यतिबेला विश्‍वका अन्य कुनै कम्प्युटरमा देवनागरीय फन्ट थिएन । उनले नेपाली देवनागरीय फन्ट बनाए । श्रीमान् गम्भीर नेपाली प्रचण्ड प्रतापी भूपति...। सबै चकित परेको उनको भनाइ छ ।

त्यसपछि फेरि छाए उनी विदेशी मिडियामा । अंग्रेजीमा मात्रै कम्प्युटर बनेको अवस्थामा अन्य भाषाको आफू पहिलो भएको उनको दाबी छ । सिन्ह्वा, एएफपी, एपीलगायतले विश्‍वभर समाचार प्रवाह गरे । उनको यात्रा सिक्ने सिकाउने जारी थियो ।

नेपालले उत्पादन गरेको कम्प्युटर टप ५ मा पर्‍यो ।

त्यसैताका जापानले क्षेत्रीय राष्ट्रहरूको प्रदर्शनी आयोजना गर्‍यो । उनलाई त्यहाँ आफ्नो उत्पादन पुर्‍याउने मन थियो । योजना आयोगका उपाध्यक्ष रत्नशमशेर राणाको सिफारिस मागे । तर, कहाँ हामीलाई हो र ? भनेर उनले सिफारिस दिन मानेनन् । फेरि उनले तत्कालीन अर्थमन्त्री यादवप्रसाद पन्तलाई आग्रह गरे । उनले सिफारिस गरे र प्रदर्शनमा देवनागरीय कम्प्युटर लगियो ।

नेपालले उत्पादन गरेको कम्प्युटरको नाम टप ५ मा पर्‍यो । यसपछि मुनीको २ ठूला अन्तर्राष्ट्रिय सञ्चारमाध्यम बीबीसी र डिस्कभरी च्यानलले वृत्तचित्र नै बनाए ।

नेपालको राजकीय विज्ञान तथा प्रविधि प्रज्ञा–प्रतिष्ठानद्वारा २०४० सालमा आयोजित विज्ञान प्रदर्शनीमा आफूले निर्माण गरेको ले इन्फ्रारेड 'ट्रान्ससिभर' र माइक्रो कम्प्युटर प्रदर्शन गरेपछि उनले सरकारी तवरबाट पहिलो पटक पुरस्कार पाए । त्यही कम्प्युटर हेर्नका लागि प्रदर्शनीमा निकै धेरै भीड हुने गरेको उनी बताउँछन् ।

कम्प्युटरको उत्पादन र व्यापार

त्यही समयमा उनले २४ वटा कम्प्युटर आफैँ उत्पादन गरेर बिक्रीसमेत गरेका थिए । सबैको मूल्य ८५ हजार रुपैयाँ थियो ।

जब उनले १९८३ मा देवनागरीय लिपि बनाएका थिए । त्यसपछि भने उनी कम्प्युटर उद्योगको योजनामा अघि बढे । सन् १९८६ मा ३ करोड ६२ लाख रुपैयाँ लगानी गरेर हाइटेक पायाेनियर कम्प्युटर उद्योग स्थापना गरे । जुन उद्योगको लाइसेन्स पाउन उनले धेरै दुःख गर्नुपर्‍यो ।

उनको पहिलो कम्प्युटर प्रयोगकर्ता कृषि विकास बैंक हो । कृषि विकास बैंकका तत्कालीन प्रमुख कार्यकारी अधिकृत श्रीकृष्ण उपाध्यायले चासो राखेपछि उनले बैंकको प्रोग्राम इन्स्टल गरेर कम्प्युटर बनाएका थिए । बैंकको पुतलीसडक शाखाबाट उनको कम्प्युटर प्रयोग गरिएको थियो ।

त्यही समयमा उनले २४ वटा कम्प्युटर आफैँ उत्पादन गरेर बिक्री गरेका थिए । सबैको मूल्य ८५ हजार रुपैयाँ थियो । कृषि विकास बैंकले मात्रै १६ वटा किनेको थियो । उनले त्यो बेला आफ्नो उद्योगमा ४० जना कर्मचारीलाई काममा लगाएका थिए । एकै वर्षमा सयौँ कम्प्युटर उत्पादन गर्न सकिने भए पनि हालसम्म उनले १ हजारवटा कम्प्युटर मात्र उत्पादन गरेको उनी बताउँछन् ।

उनी भन्छन्, 'प्रत्येक चिप्स-कार्ड-चिप्स' हातले हालेर एउटा पूर्ण मदरबोर्ड तयार गरेर कम्प्युटर उत्पादन गर्ने गरिएको हो,' व्यापार अपेक्षित नभए पनि नयाँ क्षेत्रमा उनको प्रवेश भने निरन्तर नै रह्यो ।

२०६२ मा मात्रै सुपर कम्प्युटर निर्माण गरे । २०६३ मा नेपाली बोल्ने र बुझ्ने रोबाेट बनाए । जुन रोबाेट स्वचालित र स्वविवेकीय पनि थियो । यसले आफ्नो स्वामित्वकर्ताको अनुहार र आवाज चिन्ने गरेको थियो । नाम दिएको थियो 'मुनिशा' ।

उनले पछिल्लो पटक बनाएको कम्प्युटर ग्रीन कम्प्युटर २००९ हो । जसले सबैभन्दा बढी सन्तुष्टि दियो । नेपालमा टेलिमेडिसिनको सुरुवात गरेका शाक्यले कर्णाली क्षेत्रमा सामान्य झाडापखालाले पनि मान्छे मरिरहेको खबर सुनेपछि उनले त्यहाँका मानिसलाई सहयोग पुग्ने गरी केही आविष्कार गर्ने सोच बनाए । त्यसपछि उनलाई ग्रीन कम्प्युटर बनाउने आइडिया फुरेको उनी बताउँछन् ।

त्यो समयमा लोडसेडिङको मार खेपिरहेका थिए नेपालीले । उनले कम वाटमा चल्ने कम्प्युटर बनाउने सोचे । यो कम्प्युटर ३५ वाटबाट मात्र चल्ने गरेको छ । उनले कालीकोटमा पहिलो कम्प्युटर पठाए । त्योसँगै ४ बाकस औषधि पनि । हप्ताको एकपटक मानिसहरू स्वास्थ्यचौकीमा आइपुग्ने गर्थे । त्यहाँ कम्प्युटरमा हेरेर काठमाडौंमा रहेका चिकित्सकहरूले बिरामी जाँच्थे र सोहीअनुसार औषधि दिइन्थ्यो । उनी कम्प्युटरको सहायताले मान्छेको जीवन बचाउन पाएकोमा खुसी व्यक्त गर्छन् ।

जाँगर मरेको छैन रोबाेट हलोको योजना

उमेर ८० भेटाउन थाले पनि जाँगर मरेको छैन । उनलाई अब 'हलो रोबाेट' अर्थात् हलो जोत्ने खालको रोबाेट बनाउन पाए हुने भन्ने इच्छा छ । नेपालजस्तो कृषियोग्य देशमा यस्तो प्रविधिको आवश्‍यकता रहेको उनी बताउँछन् । उनी नेपाली विद्यार्थीहरू अब्बल भएकाले प्रविधिको क्षेत्रमा धेरै काम गर्न सक्ने बताउँछन् । ‘कृषिप्रधान देश भनिन्छ तर अझै पनि पुरानै किसिमले खेतीपाती गरिँदै आएको छ,' उनी थप्छन्, 'युवाहरू विदेशिएका छन् । खेत बाँझै छन् । हामीले आफ्नै देशमा खेतीपातीका लागि उपकरण उत्पादन गर्न सक्छौँ । तर यसमा पहल लिने कसले ?’

उनलाई आफ्नो ज्ञान नयाँ पुस्तालाई हस्तान्तरण गर्न मन छ । तर, यसमा सरकारले कुनै चासो नदिएको र सहयोग पनि नगरेको उनको गुनासो छ । नयाँ कामको प्रोत्साहन छैन

जब उनले अमेरिकाबाट कम्प्युटरको उपकरण भित्र्याए, व्यावसायिक कम्प्युटर उद्योगी बन्न चाहे अनि उनलाई थाहा भयो कति कठिन छ नयाँ व्यवसाय सुरु गर्न । वीरगञ्जमा उपकरण लिन जाँदा भन्सार अधिकृतले अधिक भन्सार दर लगाइदिने ।

'मैले ल्याएको उपकरण चिनेनन् । नयाँ उपकरण भएकाले १५ प्रतिशत भन्सार भनियो,' उनले भने, 'चुरोट बनाउने मेसिनलाई १ प्रतिशत भन्सार शुल्क लिइन्थ्यो । मलाई १५ प्रतिशत भनेपछि धेरै सम्झाउने प्रयास गरेँ । अन्तिममा ५ प्रतिशत भन्सार तिरेर मेसिन ल्याएँ, त्यतिबेला मसँग भएको पैसा भन्सार तिर्दा नै सकिएको थियो ।'

प्रोत्साहन-निरुत्साहनका कुरा धेरै छन् । उनका एक जना जापानी साथीले नेपालबाट दुईवटा कम्प्युटर किनेर जापान लगे । नेपालमा कहाँ कम्प्युटर बन्छ र ? भनेर एयरपोर्टमा रोकिदियो । पछि धेरै बलजफ्ती गरेपछि मात्रै कम्पयुटर जापान पुग्यो । उनको कम्प्युटरको राम्रै चर्चा थियो । तर, सस्तो बिल्डिङ गर्दा कम नाफा हुने भएका कारण सरकारी अफिसमा आफ्नो कम्प्युटर खरिद नगरिएको उनको गुनासो छ । यस कारण उनी ५/७ वर्ष चलाएर त्यति ठूलो मेसिन संग्रालयमा राख्न बाध्य भए ।

नाम लिएर सम्मान गरेर मात्रै प्रोत्साहन नहुने उनको भनाइ छ । उनलाई राजा वीरेन्द्रले के गरेको छ भन्दै पटक-पटक सम्झने गर्थे । लोकेन्द्रबहादुर चन्द, मरिचमान सिंह उनकै घरमा जाने गर्थे । केही गर्नुपर्छ भन्थे । तर, गएर केही गरेको उनले पाएनन् ।

फोटो : सुशील श्रेष्ठ

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, भदौ १९, २०७७ २१:३५