पीडित न्याय प्रणालीका प्रणेता

A+ A A-

तातो चिया र चुरोटका ठुटाले १२ वर्षीया बालिकाको शरीरभरि पोलिएको थियो । बालिकालाई त्यसरी पोल्ने अभियुक्तलाई दसैँको बहानामा न्यायालयले छोडिदियो । गरिब परिवारका छोरीचेली बलात्कृत हुन्थे । अदालतमा पीडितलाई प्रलोभन र धम्की दिएर अभियुक्त उम्कन्थे ।

न्याय क्षेत्रमा काम गर्दा डा. शंकरकुमार श्रेष्ठले यस्ता धेरै घटना साक्षात गरेका छन् । बालिकाको शरीरमा पोलेको घाउ देख्दा र छोरीचेली बलात्कृत हुँदा शङ्करका मन पनि जल्ने गर्थ्याे । ती दृश्यहरूले उनी विक्षिप्त हुन्थे । उनकाे मथिङ्गल हल्लिन्थ्यो । पीडितले के पायो ? पीडितका लागि न्याय खोइ ? उनी अनुत्तरित हुन्थे । अन्ततः उनले निर्णय लिए– अब पीडितहरूको आवाज बन्ने ।

र, गरिमामय न्यायाधीश पद छोडेर उनी अपराधपीडितको हकमा बोल्न थाले । ३० वर्षकाे लामो सङ्घर्षपछि उनको मुद्दा ‘अपराधपीडितको हक’ नेपालको संविधान २०७२ को मौलिक हकको हैसियतमा प्रत्याभूत भएको छ । तिनै शङ्कर अहिले पीडित न्याय प्रणालीका प्रणेता र पीडितशास्त्री ‘भिक्टिमोलोजिस्ट’ भनेर परिचित छन् ।

००००

४ पुस्ता नै न्यायाधीश

सिन्धुलीकाे भित्री मधेस । मध्यम वर्गीय परिवार । उनको चार पुस्ताले नै न्यायक्षेत्रमा काम गरे । जिजुबाजे, बाजे, बुबा र उनी न्यायाधीश बने । न्यायाधीश परिवारको अन्तिम योद्धा उनी थिए तर उनले न्यायालयमा पूरा काम गरेनन् ।

उनी नेपाल अधिराज्यको संविधानमा अपराधका पीडितलाई कुनै स्थान नदिइएकोमा उनलाई चित्त बुझेन । बुबा न्यायाधीश हुँदा पीडितले न्याय नपाएका कति धेरै कुरा सुनाउने गरेका थिए । पछि उनकै आँखाले पीडितले न्याय नपाएकाे देखे । पीडितले न्याय नपाउने हो भने किन न्यायाधीश भएर बस्ने ? पीडितको न्यायका लागि उनले न्यायाधीश पदलाई नै तिलाञ्जलि दिए ।

पढाइमा अब्बल

८ कक्षासम्म उनले सिन्धुलीमै पढे । एसएलसी दिन उनी काठमाडौं आए । त्यसपछि आईए, बीए, बीएड, एमए, पीजीडी र पीचडीसम्म उनले अध्ययन गरेका छन् । पीडित न्याय प्रणालीको खोजीमा पीएचडी गरेका छन् । २०३५ सालमा जागिरका लागि दर्खास्त दिएका थिए । लोकसेवाले १८ वटा पदको विज्ञापन खुलाएको थियो । २०३६ सालमा उनी ३ ठाउँमा छानिए । लिखितमा ४ जना छानिएका थिए । अन्तर्वार्तामा ३ जना परेका थिए । अन्तर्वार्तामा पनि उनी १ नम्बरमा छानिए ।

इजलास सहायक

१ नम्बरमा नाम निकालेर उनी इजलास सहायक भएर मध्यमाञ्चल क्षेत्रीय अदालतमा काम गर्न थाले । अदालतमा काम गर्न थालेपछि एकपछि अर्को पीडितले न्याय नपाएको उनका आँखाले देखे । पहिले बुबाले भनेको मात्र सुनेका शङ्करले आफ्नै आँखाले देखेपछि तीनछक खाए । ओहो अदालतमा पनि यस्तो हुन्छ ? पीडितले न्याय नपाउने ?

जुन घटनाले पीडितको हकमा न्याय खोज्न बाटो देखाइदिए

१२ वर्षीया बालिका । शरीरभर तातो चिया र चुरोटका ठुटाले पोलेको घाउ । त्यो घटना अदालतमा आयो । विशेष इजलास नै गठन भयो । ३ दिन बहस चल्यो । वरिष्ठ अधिवक्ता, सरकारी वकिल सबैले बहस गरे । दसैंको मुखमा थियो । १५ दिन छुट्टी हुने भयो ।

एक श्रीमान्‌ले उनलाई भने, ‘शङ्करजी, विशेष इजलास बन्द नगर्नू । केही छिनलाई बहस रोक्नू ।’ शङ्करले चाल पाए । अभियुक्तलाई तारेखमा छुटाइँदै छ । बहस सकिएपछि आदेश आयो । दसैंजस्तो पर्वमा अभियुक्त महिलालाई पुर्पक्षमा राख्न न्यायोचित नहुने हुँदा तारिखमा छोड्ने भन्ने आदेश भयो ।

अभियुक्तलाई छोडेपछि शङ्करले श्रीमान्‌लाई प्रश्न गरे । ‘श्रीमान् अभियुक्त त छुटे । तर पीडित बालिकाले के पाइन् त ? शङ्करको प्रश्नले श्रीमान् स्तब्ध भए । श्रीमान्‌ले जवाफ फर्काए, 'कानुन नै यस्तै छ ।'

यो कुराले शङ्करको मन उद्वेलित भयो ।

१ वर्षपछि....

यो घटनाको १ वर्षपछि उनलाई न्यायाधीश बनाएर बारा पठाइयो । उनको त्यो परीक्षणकाल थियो । तराईमा पीडितका भयङ्कर पीडाहरू उनका अगाडि आए ।

‘बालात्कृत चेलीले बलात्कार भएको होइन भनेर अदालतमा बकपत्र गराएका घटना धेरै छन् । अदालत पुगेपछि अभियुक्तले पीडितलाई प्रलोभन र धम्की दिएर उम्किएको देखेँ,’ उनी भन्छन्, ‘पीडितलाई राहत क्षतिपूर्ति केही दिइएन । पीडितप्रति कोही पनि संवेदनशील भएनन् ।’

२०४८ सालमा तारानाथ राणाभाटले उनी न्यायाधीश पद बढुवा मानिने हुँदा त्यसमा जान खूबै कर लगाएका थिए । तर तत्कालको संविधानले न्यायाधीश पदकै मर्यादा अन्त्य गरेको हुँदा र उनको विचारमा न्यायालय राजनीतिको कब्जामा परेको र पीडितले न्याय पाउन नसकेको भन्दै न्यायाधीशमा जान इन्कार गरे ।

अनि पीडितको पक्षमा बोल्न थाले

न्यायाधीश पद छोडेर उनी पीडितको आवाज बनेर हिँड्ने थाले । ‘के संसारमा पीडित छैनन् ? अपराधशून्य देश त कतै छैन । त्यसपछि अध्ययन र अनुसन्धानमा लागेको हुँ,’ उनी भन्छन्, ‘न्यायाधीशविरोधीजस्तो देखियो । तर पीडितका लागि न्यायाधीश छाडेको हुँ ।’

सरकारी वकिल

सरकारी वकिल भनेको पीडितको पक्षमा वकालत गर्ने एक प्रकारले अभिभावकजस्तै हाे । त्यसैले उनी सरकारी वकिल बने तर त्यहाँ पनि उनले जात्रा देखे ।

‘२६ जना मिलेर १ जनाको हत्या गरेको छ । भाला, लडासा, खुकुरी, लाठीको प्रयोग गरेर हत्या गरिएको छ । तर, मन्त्रिपरिषद्ले राजनीतिक विवादमा भएको घटना भएकाले मुद्दा फिर्ता गर्ने निर्णय गर्‍यो । मैले निर्णयको विरोध गरेँ । तर, सुनुवाइ भएन । त्यो निर्णयमा हस्ताक्षर गरिनँ । त्यसपछि सरकारी वकिल बनेर बस्न पनि मनले मानेन,’ उनी भन्छन् ।

राष्ट्रिय मानवअधिकार आयोगमा

पीडितलाई मानवअधिकारको घेराभित्र राख्न सकिन्छ कि भनेर उनी राष्ट्रिय मानवअधिकार आयोगको सचिव भएर पनि काम गर्न थाले ।

‘अपराधका पीडितलाई पनि मानवअधिकारको घेराभित्र राख्नुपर्छ भनेर संघर्ष सुरु गरे । रेड बुकमा समावेश त गरियो तर अपराधका पीडितको परिभाषा र व्याख्या गर्न गर्न सकिएन । अनि राष्ट्रिय मानवअधिकार आयोगकाे सचिव पद पनि छोडेँ,’ उनी भन्छन् ।

भिक्टिमोलोजी पढ्न जापान

सबैतिरको कामबाट बिदाइ लिएर उनी भिक्टिमोलोजी पढ्न जापान गए । भिक्टिमोलोजी तथा भिक्टिम असिस्टेन्टमा जपानबाट डिप्लोमा गरेपछि उनी नेपाल फर्किए । पीडितको पक्षबाट उनले पीडा, छटपटी, आर्तनाद लेख्न थाले । पीडितको पक्षमा किताब लेख्न थाले । पीडित विधिशास्त्र किताब लेखे । त्यो किताबले बार काउन्सिल अवार्ड पनि पायो । पीडितशास्त्रमै उनले पीएचडी गरेका छन् ।

संविधानमा राख्नका लागि संघर्ष

पीडितको हक संविधानमा राख्न उनी एक्लै युद्धमा होमिए । १२ वर्षको सशस्त्र द्वन्दपछि नेपालमा संविधान बन्ने भयो । नेपाललाई चिनाउने र संविधानमा लेखाउने अवसर होस् भनेर उनले मुद्दालाई सबै क्षेत्रबाट उठाउन थाले ।

संविधानसभाको मौलिक अधिकार र निर्देशक सिद्धान्त समिति थियो । एक दिन समितिले उनलाई विज्ञको रूपमा बोलायो । उनले सवा घण्टामा सभासदलाई सम्झाउन खुबै बोले । अन्त्यमा उनले भनेका थिए, ‘यदि यो संविधानमा पीडितको हक राख्नु भएन भने भोलि तपाईंकै आफन्त अपराधको पीडामा पर्दा शङ्कर कुमारले ठीकै भनेको रहेछ भनेर पछुताउनुहुनेछ ।’

उनले समितिलाई कन्भिन्स गराउन सफल भए ।

यही विषयमा उनले राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय क्षेत्रबाट बोल्न थाले । विश्व बैंकले हेड अफिसमा ‘ल, जस्टिस एण्ड डेभलपमेण्ट’ शीर्षकमा आयोजित अन्तर्राष्टिय गोस्ठीमा समेत उनले मुख्य वक्ता’ (कि–नोट स्पिकर)काे हैसियतमा बोलेर यो विषय सशक्त रूपमा उठाए । विश्वभरबाट भेला भएका मानिस उनको कुराले चकित परेका थिए ।

संविधान घोषणा हुँदा....

उनले विदेशी विश्वविद्यालयमा समेत पढाउने गरेका थिए । ३ असाेज २०७२ मा संविधान जारी हुने भयो । संविधानमा पीडितको हक आउला कि नआउला भनेर उनी ब्यग्र प्रतीक्षामा थिए । त्यो समय उनी अमेरिकामा थिए । त्यहाँ रातको समय थियो । उनी रातभर जाग्रम बसे । पीडितको हकका लागि उनी प्रार्थना गरेर बसे ।

‘जब राष्ट्रपतिले संविधानलाई ढोगेर जारी गरे । त्यो बेला उनी अति नै भावुक भए । ‘संविधान जारी हुँदा मेरा आँखाबाट आँसु झरे । पागलजस्तो गरी चिच्याएँ । ३० वर्षको सङ्घर्षपछि अपेक्षा गरेको सन्तान जन्मियो,’ मातृत्वबाेधको खुसी महसुस भएको उनी बताउँछन् ।

त्यो दिनलाई सम्झँदै गर्दा उनका आँखाबाट आज पनि आँसु झरिरहेका थिए । ती आँसु उनको खुसीका थिए । ३० वर्षको यात्रामा उनको मुद्दाले सरकारी मान्यता पायो । जीवनको सबैभन्दा ठूलो पुरस्कार नै उनी यसैलाई ठान्छन् ।

नेपालको संविधान २०७२ मा केही त्यस्ता प्रावधान छन्, जुन अन्य कुनै पनि देशको संविधानमा छैन । त्यसैमध्येमा पर्छ, मौलिक हकअन्तर्गत धारा २१ मा रहेको अपराधपीडितको हक । विश्वको संवैधानिक इतिहासमा अपराधपीडितको हकलाई संविधानको मौलिक हकमा राख्ने देश नेपाल मात्र हो । यो हाम्रा लागि गर्व गर्न लायक विषय भए पनि यसको महत्त्व बुझेनौँ वा के भयो, चर्चा भएको सुनिँदैन । यसको बाैद्धिक स्वामित्व ग्रहण गर्न सकिरहेका छैनौँ ।

नेपालको संविधान २०७२ मा मौलिक हकअन्तर्गत धारा २१ मा रहेको अपराध पीडितको हक छ । यो विश्वको कुनै पनि देशमा छैन । विश्वको संवैधानिक इतिहासमा अपराधपीडितको हकलाई आजको मितिसम्म संविधानको मौलिक हकमा राख्ने देश नेपाल मात्र हो ।

संविधानमा रहेको अपराधपीडित मौलिक हक कार्यान्वयनका लागि ‘अपराध पीडित संरक्षण ऐन, २०७५’ बनेको छ । अपराधपीडित संरक्षण ऐनअन्तर्गको समितिमा विज्ञको रूपमा डा. श्रेष्ठलाई नै नियुक्त गरिएको छ । एक्लै पीडितको पक्षमा ३० वर्ष बोलेका शङ्कर अहिले एक्लो छैनन् । सिङ्गो मुलुक नै उनको साथमा छ ।

विदेशमा प्रचार

उनले उठाएको मुद्दामा राजनीतिकर्मीदेखि वकिलसम्मले गिज्याउँथे । तर मुद्दा स्थापित भयो । अब विदेशमा प्रचार गर्नुपर्नेमा उनको जोड छ । ‘विदेशमा प्रचार गर्नुपर्छ । विदेशले नेपालको संविधानअनुसार भनेर साभार गर्न सक्छ,’ उनी भन्छन् ।

खासगरी संविधानविद् भनेर कहलिएका विद्वान् र लेखकले यसको मूल मर्म बुझ्नै तयार भएनन् । आफ्नै देशको संविधानमा विश्वको संवैधानिक इतिहासमा यति ठूलो उपलब्धि प्राप्त हुँदा पनि हामी संवेदनशील भइरहेका छैनौँ ।

२५ भन्दा बढी किताब

उनले २५ वटाभन्दा बढी पुस्तक लेखिसकेका छन् । न्यायका किताबमा अ स्टेप टुर्वाड भिक्टिम जस्टिस सिस्टम, पीडित विधिशास्त्र, पीडित न्याय प्रणाली सन्दर्भ र परिवेश, प्रेमिसेस फर भिक्टिम अफ क्राइम, पीडितशास्त्रलगायत छन् ।

नेपालको पहिलो कानुनी शब्दकोशसमेत उनैले सम्पादन गरेका छन् । नेपाली र अंग्रेजी बृहत् शब्दकोश, नेपाली कानुनी शब्दकोश, डिक्सनरी अफ ल एण्ड जस्टिस, नेपाली अंग्रेजी शब्दकोशसमेत सम्पादन गरेका छन् ।

साहित्य जीवन

साहित्यमा उनी कलम चलाउँछन् । कथा, कविता, उपन्यास उनले लेखिसकेका छन् । कथामा आवृत्त आकृति, अनुदित प्रसङ्ग, संशोधित परिभाषा, कैफियत प्रतिवेदन, नेपालदेखि अमेरिकासम्म, कथाभित्र कथा हुन् । कवितामा रङ्ग तरङ्ग, जनता, मृत्यु परिसर छन् । दृष्टिकोण उनकाे उपन्यास कृति हो ।

‘साहित्यले सन्तुष्टि दिन्छ । विचारको गर्भाधान भएपछि कृति जन्मन्छ । एउटी आमालाई बच्चा जन्माएर काखमा राख्दा कस्तो अनुभव हुन्छ, त्यस्तै हो एउटा सर्जकले कृति जन्माउनु पनि,’ उनी भन्छन् ।

जीवनमा यहाँसम्म आइपुग्न आफूलाई श्रीमतीले साथ दिएकाे उनी छन् ।

कुराको बिट मार्दै उनी भन्छन्, ‘मेरो दुःखसुखको सारथी नै श्रीमती हो । श्रीमतीकै कारण शङ्कर यहाँसम्म आइपुगेकाे छ । केही पाउन र जोड्न सकेको छैन भन्ने पीडा छैन, पीडित न्याय प्रणालीका प्रणेताको परिचय पाएको छु । यही नै मेरो सम्पत्ति हो ।’

प्रकाशित मिति: शनिबार, भदौ १३, २०७७ १३:३५