देशले दिएकाे पहिचान र सन्तुष्टि

A+ A A-

जीवनको ७१ वर्षसम्मको यात्रामा प्रा.डा. विश्वम्भर प्याकुरेल ४५ वर्ष पढाउने कार्यमा संलग्न भएछन् । ६ वर्ष विद्यालयका विद्यार्थीलाई पढाएका उनले ६० वर्षे इतिहास बोकेको त्रिभुवन विश्वविद्यालयमा ३९ वर्ष उच्चशिक्षा हासिल गर्नेहरूलाई ज्ञानको ज्योति बाँडे ।

एउटा माझीले थुप्रै यात्रुलाई खोलो तार्छ । को कहाँ पुग्छ, के बन्छ ? थाहा हुने कुरा हुँदैन ।

शिक्षाको सागर तार्ने प्याकुरेललाई पनि आफूले पढाएका कहाँ कहाँ पुगे, धेरैका विषयमा थाहा छैन । 'सर, तपाईंले मलाई पढाउनुभएको हो’, भनेर उनीसँग आउने विद्यार्थी पनि थुप्रै छन् ।

पटकपटक सम्झाउनेलाई नचिन्ने कुरा भएन । पढाएकै आधारमा धेरैलाई चिन्दैनन् उनी । आफूले पढाएको विद्यार्थीको सफलतामा उनी सन्तुष्ट नहुने कुरा भएन, ती विद्यार्थीले नाम कमाउँदा गर्व लाग्नु पनि स्वाभाविक हो ।

मन्त्री, सांसद, राष्ट्रिय योजना आयोगका उपाध्यक्ष तथा सदस्यहरू, राष्ट्र बैंकका गभर्नर, नेपाली सेनाका प्रमुख, सर्वोच्च अदालतका न्यायाधीश बने उनका विद्यार्थी ।

नेपालमा मात्र होइन, विश्वमा पनि उनका विद्यार्थी परिचित छन् । विश्वका नाम चलेका विश्वविद्यालयहरूमा उनका विद्यार्थीहरू प्राध्यापक छन् ।

प्याकुरेल, जो अहिले अर्थविद्को रूपमा परिचित छन् । गत वर्ष श्रीलङ्काको राजदूत पदबाट राजीनामा दिएर नेपाल फर्किएका उनी असल कूटनीतिज्ञका रूपमा समेत चिन्छन् ।

जीवनको आधा उमेर अर्थशास्त्र पढाएका प्याकुरेल सरकारले सार्वजनिक गर्ने नीति, कार्यक्रम तथा योजनामा प्राय: सल्लाहकारको भूमिकामा रहन्छन् । सटिक र यथार्थपरक विश्लेषण नै प्याकुरेलका गुण हुन् ।

***

नेपालको अर्थतन्त्रमा चासो राख्ने धेरैका लागि विश्वम्भर प्याकुरेल नौलो नाम होइन । साहित्य र कलाकारिताका विद्यार्थीहरूका लागि पनि परिचित नाम हो । प्याकुरेलको संलग्नतामा १३ वटा पुस्तक छापिएछन् । ३४ वटा रिसर्च पेपर छन् ।

जीवनको उत्तर्रार्द्धमा उनले धेरै काम गरेका छन् । कति उनका कामले चर्चा, परिचर्चा पाए कति उनले गरेका काम उघार्नै बाँकी छ ।

उनका विषयमा चासो राख्ने थुप्रै छन् । यिनै चासो मेटाउनका लागि प्याकुरेलको जीवनी केन्द्रित अर्को सँगालो यसै साता प्रकाशित हुँदै छ- 'आफ्नै कथा : केही छापिएका केही उघारिएका ।'

पुस्तकको नामले पुस्तकको पाटो झल्काउँछ । बाँकी चर्चा पुस्तक निकालेपछि नै गरौँला ।

पच्छ्याए नेपालकै माटो

त्रिभुवन विश्वविद्यालयबाट सन् १९७३ मा अर्थशास्त्रमा स्नातकोत्तर गरेका हुन् डा. प्याकुरेलले । सन् १९७५ देखि नै त्रिभुवन विश्वविद्यालयमा पढाउन सुरु गरेका थिए उनले । सन् २०१३ सम्म उनले त्रिविमा पढाइरहे । यहीबीचमा अन्य धेरै काम भए ।

इन्टरनेसनल अफेयर्समा विशेषगरी डेभलपमेन्ट स्टडिसमा अमेरिकाको ओहायो युनिभर्सिटीबाट सन् १९८१ मा मास्टर्स गरे । अमेरिकामा उनलाई अवसरको चाङ नै लाग्यो ।

‘ विदेशमा स्थायी रूपमा बस्नुभन्दा आफ्नै मुलुकमा काम गर्दा हुने मानसिक सन्तुष्टिलाई नै मैले रोजेँ ।'

प्याकुरेल भन्छन्, 'अमेरिका बसेको केही वर्षमा नै थुप्रै अवसर नआएका होइनन्, ठाउँठाउँबाट कामका लागि प्रस्ताव आयो ।' अमेरिकामा बसेर काम गरेर उनी सन्तुष्ट हुन सक्दैनथे । प्याकुरेल थप्छन्, 'कुनै काम मेरो रुचिबाहिर, कुनै कामको अवसरले अमेरिकामा आफ्नो बसाइ लम्ब्याउने सम्भावना मात्र देखेर सन् १९८० को दशकमै अमेरिका छाडेर नेपाल आएर काम गरेँ ।'

परामर्शदाताका रूपमा अहिले पनि विभिन्न क्षेत्रमा बसेर काम गरेका प्याकुरेल भन्छन्, ‘विदेशमा स्थायी रूपमा बस्नु भन्दा आफ्नै मुलुकमा काम गर्दा हुने मानसिक सन्तुष्टिलाई नै मैले रोजेँ ।'

नेपाल आएपछि उनी पढ्ने/पढाउने कार्यमा निरन्तर लागे । आएपछि पढाउने कामको निरन्तरता भई नै हाल्यो अनि अर्थशास्त्रमा नै पीएचडी पनि गरे, सन् १९८९ मा ।

मास्टर्स अमेरिकाबाट गरेका प्याकुरेललाई पोस्ट डक्टरेट गर्ने अवसर पनि अमेरिकाबाटै पाए । पोस्ट डक्टरेटका लागि त्यस्तै सन्दर्भ मिल्यो । नेपालमा यूएस एइडको सहयोग आएदेखि नै यूएस प्रोजेक्टको परामर्शदाताको रूपमा संलग्न थिए प्याकुरेल । उक्त परियोजनामा युनिभर्सिटी अफ मेरिल्यान्डले आफ्नो काम गर्ने अनुसन्धान केन्द्रबाट गरेकाले परियोजना प्रमुखको अनुरोधमा प्याकुरेल अमेरिकी विश्वविद्यालयमा गए । अध्ययनको आधारमा इकोनोमिक इमप्याक्ट अफ इकोनोमिक लिवरलिजम इन नेपाल भन्ने पुस्तक तयार पारे ।

पोस्ट डक्टरेट अननुसन्धान गर्दा त नेपालमै बसेर पनि उनले संस्थागत सहकार्य सुरु गरेका थिए ।

पोस्ट डक्टरेटपछि उतै बसरे काम गर्छु भन्ने लागेन ? प्याकुरेल भन्छन्, ‘नेपालमा विभिन्न संस्थाहरूसँगको सहकार्यमा काम गरिसकेको र अर्थशास्त्र विभागको प्राध्यापक भई स्थापित भएको पनि लामो समय भएकाले अमेरिका बस्न कुनै पनि हिसाबले आवश्यक ठानिनँ ।' नेपाल फर्किएर पठनपाठन र अध्ययन, अनुसन्धानमा केन्द्रित भए उनी ।

नेपालकै माया, देश विदेशमा चर्चा

लामो छ प्याकुरेलले विगतमा गरेको कामको फेहरिस्त । सुरुवातमा नेपालमा वैदेशिक सहयोगको खाका प्याकुरेलकै टिमले बनाएको थियो । नेपालमा विदेशी सहायता सन् १९५० को दशकदेखि आउन सुरु भए तापनि प्याकुरेलको टिमले नेपालमा विदेशी सहयोग कस्तो ल्याउने, कहाँ प्रयोग गर्नेजस्ता खाका बनाएर सहयोग गरेको थियो ।

अर्थ मन्त्रालय र संयुक्त राष्ट्रसंघको आग्रहपछि उनले सार्वजनिक खर्चलाई व्यवस्थित गर्नका लागि बनाइएको उच्चस्तरीय सार्वजनिक खर्च आयोगको अध्यक्ष बनेर सरकारलाई खर्च व्यवस्थित गर्नका लागि सूत्र बुझाइदिएका थिए । पूर्वअर्थमन्त्री डा. रामशरण महत स्मरण गर्छन्, 'उच्चस्तरीय सार्वजनिक खर्च आयोगले बुझाएको प्रतिवेदनमा केन्द्रित रहेर धेरै सुधारका काम गरिएको थियो ।´

खुला बजार अर्थनीतिका पक्षपाती हुन् प्याकुरेल । यसअघि नेपालमा निजीकरणको मोडालिटी र कार्यायोजना निर्माण उनै प्याकुरेलको टिमले बनाएको थियो । अझ सटिकमा भनौँ, २०४६ सालपछिका हरेक आर्थिक नीतिलाई उनले नजिकबाट पछ्याएका छन् ।

प्रा.डा. प्याकुरेलले विश्व बैंक, आईएफसी, एडीबी, यूएनडीपी, यूएनसीटीएडी, यूएनएफपीए, ईएससीएपी, आईयूसीएन, आईपीपीएफ, डब्ल्यूएचओ, सीआईडीए, आईसीईजी, ईयू, एसिया फाउन्डेसनलगायत २ दर्जन अन्तर्राष्ट्रिय संस्थाहरूमा परामर्शदाता भएर जिम्मेवारी निभाएका छन् । यी संस्थामा नेपालबाट सल्लाहाकारीय भूमिका निभाउने कम मात्र पात्र छन् ।

नेपालमा उनी नेपाल राष्ट्र बैंकको सदस्य, प्रधानमन्त्रीको नेतृत्वमा व्यापार सल्लाहकार समितिको सदस्य, गरीबी निवारणका लागि स्वतन्त्र दक्षिण एसियाली आयोगका एक आयुक्त बनेका छन् । उनले उच्चस्तरीय वित्तीय क्षेत्र रणनीति समितिको सदस्य, महालेखा परीक्षकको कार्यालयको सल्लाहकार बोर्डका सदस्य र उच्चस्तरीय आर्थिक कूटनीति, अनुगमन र मूल्याङ्कन समिति, विदेश मन्त्रालयको सदस्य भएर काम गरेका थिए ।

उनी अहिले पनि व्यावसायिक अर्थशास्त्रीहरूको छाता सङ्गठन नेपाल आर्थिक संघका अध्यक्ष छन् । इन्ष्टिच्युट फर स्ट्र्याटेजिक एण्ड सोसल इकोनोमिक रिसर्चका पनि संस्थापन अध्यक्ष हुन् प्याकुरेल । दातृ संस्थाले नेपालमा गर्नुपर्ने कार्यक्रममा नीति तयार गर्ने, नेपाल सरकार र सांसदले आवश्‍यक परेका बेला प्राविधिक सहयोग दिने, युवायुवतीको क्षमता अभिवृद्धि गर्न अप्लाइड रिसर्चमा प्रशिक्षण दिने, नेपाल सरकारको नीति कार्यान्वयनमा सहयोग गर्ने अहिले उनको काम छ ।

नेपालको वित्तीय सुशासन निर्माणका लागि उनले विभिन्न क्षेत्रमा बसेर गरेका कामको सूची पनि लामो छ ।

नेपालमै रमाउन चाहन्छन् युवा

उनी उच्च शिक्षा हासिल गर्ने हरेक विद्यार्थी नेपालमा नै आएर रमाउन चाहने प्रतिक्रिया दिन्छन् ।

नेपालमा पहिचान पाएर जुन सन्तुष्टि महसुस गरिन्छ , त्यो विदेशमा हुँदैन

‘बाहिर डिग्री लिने सबै जना स्थायी रूपमा उतै बसोवास गर्न चाहँदैनन्’, प्याकुरेल भन्छन्, ‘काम नपाएर होइन, पर्याप्त पाइन्छ तर स्वदेशमै केही गरौँ भन्ने हुन्छ ।’ उनी स्वदेशमा काम गर्दा छुट्टै आत्मसन्तुष्टि हुने बताउँछन् ।

‘नेपालमा पहिचान पाएर जुन सन्तुष्टि महसुस गरिन्छ, त्यो विदेशमा हुँदैन’, प्याकुरेलले भने ।

सरकारले काम गर्दा पढेका युवाहरूलाई नेपाल ल्याएर धेरै काम गराउन सकिने उनको भनाइ छ । सरकारबाट अवसर नपाएर पनि कतिपय युवाले आफैँ पनि राम्रो काम गरेकाले सकेसम्म नेपालमा नै आएर काम गर्न सुझाव दिन्छन् प्याकुरेल ।

विगतदेखि नै बन्न नसकेको राजनीतिक सहमति र स्थिरताप्रति भने उनी चिन्तित छन् । अहिलेको बिग्रिएको राजनीतिक माहोलले गर्दा धेरै हुनुपर्ने काम हुन नसकेको उनको भनाइ छ ।

युवाहरूले आफ्ना लागि आफैँ रोजगारी सिर्जना गर्नुपर्ने देख्छन् उनी । देशभित्र पर्याप्त सम्भावनाका ढोकाहरू भएकाले पनि शिक्षित युवाले काम गर्न सक्ने उनको बुझाइ छ । कतिले गरेका पनि छन् ।

धेरै वर्षदेखि सरकार असफल हुनुको कारण उनी देख्छन्- दलभन्दा व्यक्ति हावी हुनु । त्यसैले पढेलेखेका समूहहरूलाई सरकारले उपयोग गर्न चुकेको उनको बुझाइ छ । सबै सरकारले राजनीतिक मान्यताको आधारमा सरकारलाई भर्तीकेन्द्र बनाउनु गलत कार्य भएको टिप्पणी उनको छ ।

फितलो सुशासन, नियन्त्रणविहीन भ्रष्टाचार, उत्तरदायित्व निभाउन नसक्ने नेतृत्वका कारण केही अपेक्षित काम गर्न नसकिएको उनको भनाइ छ । पार्टीहरूबीच र कुनै पार्टीभित्रै देखिएको द्वन्द्व न्यूनीकरण भएर राजनीतिक स्थिरता आउन सके धेरै काम हुने उनको बुझाइ छ ।

प्रकाशित मिति: सोमबार, भदौ ८, २०७७ २२:२५